خوش آمدید

خلاصه پرسش

چرا شوهر دو برابر زن از همسر خود ارث می برد؟

پرسش

علت حق ارث ناعادلانه زن از شوهرش چیست؟

پاسخ اجمالی

زن و مرد دارای تفاوت های متعددی در زمینه های جسمی و روحی و عاطفی می باشند، که لازمه نقش و وظیفه هر یک در جهان خلقت و مکمل یکدیگر بودن است. با وجود تمام این امتیازات و اختلافات اسلام می گوید باید بین آنان عدالت برقرار باشد و لازمه برقراری عدالت بین زن و مرد این است که بین حقوق و وظائف و تکالیف توازن و تعادل بر قرار باشد.

یکی از حقوق زن و مرد، حق ارث آنان از یکدیگر است، که از نظر اسلام ارث زن نصف ارث مرد است. علت این تفاوت مربوط به تکالیف مالی مانند: نفقه (مخارج زن و فرزندان از جمله خوراک، پوشاک، مسکن، ...)،مهریه همسر،پرداخت دیه عاقله،جهاد و هزینه های مالی آن و.... می باشد، که تنها بر عهده ی مرد گذاشته شده است و زن نسبت به آنها هیچ تکلیفی ندارد.

پاسخ تفصیلی

اینکه زن و مرد دارای تفاوت های متعدد در زمینه های جسمی و روحی و عاطفی اند مورد قبول همگان است. پروفسور «ریک» که سالیان دراز به تفحص و جستجو در احوال زن و مرد پرداخته و کتاب بزرگی درباره تفاوتهای زن و مرد نگاشته است می گوید:" زن و مرد جسمهای متفاوت و از نظر ترکیب به کلی با هم فرق دارند.احساس این دو گروه هیچ وقت مثل هم نخواهد بود. وی چندین تفاوت غیر از این دو مورد کلی را از تفاوتهای زن و مرد به ترتیب بر می شمارد."[1]

از نظر اسلام زن و مرد دو انسان مکمل یکدیگر و محتاج به همدیگر و هر یک جدای از دیگری ناقص است. بنا بر این هیچگاه از همه جهات مساوی و مشابه نیستند و تفاوتها و اختلافات انکار ناپذیری از نظر جسمی و روحی دارند که لازمه نقش و وظیفه هر یک در جهان خلقت است . زیرا اگر هر دو از هر نظر با هم مساوی بودند نمی توانستند نیاز های همدیگر را بر آورده کنند.

با وجود تمام این اختلافات اسلام می گوید باید بین آنان عدالت برقرار باشد ولازمه برقراری عدالت بین زن و مرد این است که حقوق دو طرف متفاوت و بر اساس توانایی و وظائف و تکالیف آنان باشد .زیرا اگر توانایی و وظائف و تکالیف زن و مرد متفاوت ولی حقوق شان مساوی باشد قطعا به یک طرف ظلم خواهد شد.

یکی از حقوق زن و مرد حق ارث بردن آنان از یکدیگر است. با نگاهی به تاریخ ملل گذشته و اقوام نزدیک به زمان صدر اسلام می توان پی برد که در میان رومیان، یونان قدیم، هند و مصر و چین و بالاخره در میان اعراب زنان هیچ حقی در ارث نداشتند[2] اسلام در چنین جوی سنن نادرست اجتماعی را شکست و براساس عدالت قوانین ارث را پایه گذاری کرد و آیات ارث را در جامعه جهانی نازل کرد.

از نظر اسلام؛ پسر دو برابر دختر ، برادر دو برابر خواهر و شوهر دو برابر زن[3] ارث می برد. تنها در مورد پدر و مادر است که اگر میت فرزندانی  داشته باشد و پدر و مادرش نیز زنده باشند هر یک از پدر و مادر یک ششم از مال میت را به طور مساوی ارث می برند.

روایات علت این تفاوت در ارث را مربوط به تکالیف و هزینه های مالی دانسته که تنها بر عهده ی مرد گذاشته شده است و زن نسبت به آنها هیچ تکلیفی ندارد. هزینه هایی از قبیل:

الف – «مهر» :در احکام اسلام یکی از حقوق مالی که مرد باید به زن بپردازد، مهریه است. در بعضی از روایات[4] یکی از علل کمتر بودن ارث  زن، گرفتن مهریه از مرد برشمرده شده است.

ب – «نفقه»:یکی دیگر از حقوق مالی که در طول زندگی زناشویی بر عهده ی مرد است نفقه یا همان خرج روزانه زن و فرزندان و تامین خوراک، پوشاک و مسکن و ... آنان است. این مقدار از هزینه مالی سهم بسیار زیادی در دارائیهای مرد دارد، بطوری که اگر بخواهد در طول زندگی مشترک این هزینه را جمع کند شاید دهها برابر ما زاد ارث او از ارث زن شود. این هزینه فقط بر عهده مرد است و در صورت عدم دارایی یا عدم پرداخت مرد، زن مجبور به پرداخت این گونه از هزینه ها نیست. در روایات یکی دیگر از علل نصف بودن ارث زن از شوهرش، پرداخت این هزینه بر شمرده شده است.[5]

ج – «پرداخت دیة قتل خطاء»: اگر شخصی قتل خطائی انجام دهد دیه او بر عاقله اش است، و دیه عاقله بر عهده مردان است و در این مورد بر زنان چیزی واجب نیست.

د – «جهاد»: علت دیگری که در روایت برای بیشتر بودن ارث مرد بیان شده است واجب بودن جهاد بر مردان (با پرداخت تمام هزینه های مالی آن) است.

این چند مورد باعث شده است که ارث زن کمتر از مرد باشد.

وقتی این سؤال از امام صادق (ع) پرسیده شد حضرت علت این اختلاف در ارث را چنین فرمود: «...این برای این است که اسلام سربازی(جهاد) را از عهده زن برداشته و به علاوه مهر و نفقه را (به نفع او بر مرد لازم شمرده است،و در بعضی جنایات خطایی (اشتباهی) که خویشاوندان جانی باید بپردازند (دیه عاقله) ، زن از شرکت در پرداخت دیه معاف است و هیچ کدام از این هزینه ها بر عهده زن نیست پس ارث او کمتر از مرد است»[6]

برای اطلاع بیشتر نک نمایه: موارد تساوی ارث زن و مردسؤال 536؛نمایه ی تفاوت ارث زن و مرد در فقه اسلامى سؤال 1166.

[1]  نظام حقوق زن در اسلام، مرتضی مطهری، ص 166.

[2]  ترجمه تفسیر المیزان، ج 4، ص 57 – 354.

[3] نساء،12

[4]  علل الشرانع، ج 2، ص 293، چاپ اعلمی.

[5]  کنزالعرفان، فاضل مقداد، ص 645.

[6]-الکافی ج : 7 ص : 85 عَلِیُّ بْنُ مُحَمَّدٍ عَنْ مُحَمَّدِ بْنِ أَبِی عَبْدِ اللَّهِ عَنْ إِسْحَاقَ بْنِ مُحَمَّدٍ النَّخَعِیِّ قَالَ سَأَلَ الْفَهْفَکِیُّ أَبَا مُحَمَّدٍ ع مَا بَالُ الْمَرْأَةِ الْمِسْکِینَةِ الضَّعِیفَةِ تَأْخُذُ سَهْماً وَاحِداً وَ یَأْخُذُ الرَّجُلُ سَهْمَیْنِ فَقَالَ أَبُو مُحَمَّدٍ ع إِنَّ الْمَرْأَةَ لَیْسَ عَلَیْهَا جِهَادٌ وَ لَا نَفَقَةٌ وَ لَا عَلَیْهَا مَعْقُلَةٌ إِنَّمَا ذَلِکَ عَلَى الرِّجَالِ