[ صفحه 30]

هستي ذاتي و ازلي و موجود سرمدي ابدي است هستي او اول و آخر ندارد و آغاز و انجام براي او متصور نمي‏باشد) و موجودي قبل از او و بعد از او نمي‏تواند باشد. زيرا خداوند خالق و آفريننده‏ي زمان است و بر قبل و بعد جهان احاطه دارد.
سپس در ارتباط با عدم ديدن و مشاهده خداوند به وسيله حواس مي‏فرمايد:
قصرت عن رويته ابصار الناظرين، ديده بينندگان از ديدنش قاصر است. زيرا خداوند جسم نبوده و مکان ندارد که کسي بتواند ذات اقدس او را نظاره کند.
و آنگاه به آفرينش نظام هستي اشاره نموده و مي‏فرمايد:
ابتدع بقدرته الخلق ابتداعا و اخترعهم علي مشيته اختراعا. خداوند جهان آفرينش را بدون نمونه و مثال قبلي به قدرت کامل خويش با اين نظم زيبا بيافريد، سپس آنان را در راه اراده و خواست خويشتن روان گردانيد.
جهان آفرينش فعل خداست. و اين همه نقش عجب که بر در و ديوار وجود به يد قدرت و اراده ذات الهي به وجود آمده، نشانه‏ها و آيات هويداي وجود او هستند. و سپس با بيان حاکميت اراده خداوند بر جهان مي‏فرمايد:
ثم سلک بهم طريق ارادته و بعثهم في سبيل محبته، سپس آنان را در راه اراده و خواست خويشتن روان گردانيد و در راه محبت و دوستي به خود برانگيخت.
نظام آفرينش بر پايه‏ي محبت و عشق و اشتياق حق که در فطرت

[ صفحه 31]

موجودات به وديعه گذاشته شده است آفريده شده و طبق مشيت الهي در تلاش و حرکت هستند. تنها يک اراده و خواست بر جهان حاکم است و آن اراده و خواست خداوند مي‏باشد. و آنگاه با توجه به اينکه رزق همه‏ي موجودات به يد قدرت خداست اينگونه ادامه مي‏فرمايد:
جعل لکل روح منهم قوتا معلوما مقسوما من رزقه، لا ينقص من زاده ناقص، و لا يزيد من نقص منهم زائد، و از رزقي که عطا فرموده براي هر جانداري روزي معلومي قرار داده است، به هر کس از آنان فراخي و فراواني داده، کاهنده‏اي نمي‏کاهد، و هر که را کاسته، افزاينده‏اي نمي‏افزايد (جز خداوند کسي توانا نيست که آن را زياد و کم گرداند).
و سپس به مساله حيات و مرگ اشاره نموده و مي‏فرمايد:
ثم ضرب له في الحيوه اجلا موقوتا، و نصب له امدا محدودا، پس از آن براي او ( هر يک از ايشان) در زندگي مدتي معلوم تعيين کرده و پايان معين قرار داده است. (معلوم کرده که هر يک از ايشان تا چه مدتي در دنيا زندگي خواهد کرد، که با روزهاي زندگيش به سوي آن پايان گام برمي‏دارد.)
آنگاه به ذکر آيه 31 از سوره نجم پرداخته و مي‏فرمايد:
ليجزي الذين اساوا بما عملوا و يجزي الذين احسنوا بالحسني، عدلا منه، تا کساني را که با کردارشان بد کرده و آنان را که با رفتار شايسته نيکويي نموده‏اند جزا دهد، و اين جزا (کيفر و پاداش) با عدالت و درستي از اوست.
سپس به آيه 23 از سوره انبياء اشاره نموده و مي‏فرمايد:

[ صفحه 32]

لا يسئل عما يفعل و هم يسئلون، از او نپرسند آنچه را که به جا مي‏آورد و از ( گفتار و کردار) ديگران بازپرسند.
حال اگر مروري بر آنچه گفته شد داشته باشيم، مي‏بينيم امام سجاد (ع) در حين دعا به بيان معارف الهي و جهان‏بيني اسلامي مي‏پردازد و اعتقاد حقيقي و راستين به خداوند را بيان مي‏کند.
و در آن دوران اختناق و تحت حکومت فاسد يزيد و ديگران که معارف اهل‏بيت (ع) فرصت گسترش و اشاعه کمتري داشت و دشمنان اسلام با به شهادت رساندن اباعبدالله الحسين عليه‏السلام به حساب خود آخرين مقاومتهاي علوي را از صحنه سياسي و اجتماعي جامعه محو کرده بودند. امام (ع) در قالب دعا معارف راستين الهي را بيان فرموده و توحيد و خداشناسي را آموزش مي‏دهد.
توحيد، حاکميت اراده خداوند بر جهان، نظام منظم و حساب شده‏ي هستي، عدالت خداوند و حقيقت مرگ و حساب و کتاب پس از مرگ، از جمله موضوعاتي است که در فرازهاي آغازين دعاء اول صحيفه بيان شده است.
امام (ع) در فرازهاي ديگر دعا با ذکر نعمتهاي زير به حمد و ستايش خداوند مي‏پردازد:
1- نعمت شناخت خدا: و الحمد لله علي ما عرفنا من نفسه، و سپاس خداي را که خويشتن را به ما شناساند.
2- اخلاص در توحيد: و دلنا عليه من الاخلاص له في توحيده، و بر اخلاص در يگانگي و توحيدش راهنمائيمان فرمود.
3- دوري از شک و الحاد: و جنبنا من الالحاد و الشک في امره، و

[ صفحه 33]

از عدول و کجروي و شک و دودلي در امر خود (معرفت ذات و صفات يا دين و احکامش) دورمان ساخت.
4- عطا کردن خلقت نيکو و روزي پاک: و الحمد لله الذي اختار لنا محاسن الخلق، و اجري علينا طيبات الرزق، سپاس خداي را که نيکوئيهاي آفرينش را براي ما برگزيد و روزيهاي پاکيزه (حلال) را براي ما روان (فراوان) گردانيد.
5- هدايت به سوي توبه: و الحمد لله الذي دلنا علي التوبه، و سپاس خداي را که ما را به (حقيقت) توبه و بازگشت (از گناه) راهنمايي کرد. البته چنانکه مي‏دانيم امام (ع) معصوم است و از گناه مبرا مي‏باشد. اما از آنجا که امامان (ع) معلم ما در تمام ابعاد هستند، يعني چه از نظر احکام و معارف و شناخت حلال و حرام و چه از نظر تعليم شيوه زندگي و بيان دستورات خداوند، و چه از نظر شيوه دعا کردن و پرستش خداوند در تمام جهات روش صحيح را به ما آموزش داده‏اند، لذا امام سجاد (ع) به ما روش دعا کردن و راز و نياز با خداوند را مي‏آموزد. اينکه هنگام دعا، چگونه آغاز کنيم، چه بگوئيم، چگونه مدح و ستايش خداوند را بيان کنيم، چگونه اظهار عجز و بندگي کنيم و از خدا چه بخواهيم و چگونه بخواهيم. امام (ع) براي ما درس پرستش و بندگي خداوند را بيان مي‏کند. و سپس در فرازي ديگر از دعا، به بيان معيار بدبختي و خوشبختي و هلاکت و سعادت پرداخته و مي‏فرمايد: فالهالک منا من هلک عليه، و السعيد منا من رغب اليه، پس بدبخت (زيانکار و شايسته‏ي عذاب) از ما کسي است که خدا را نافرماني کند، و نيکبخت و سعادتمند از ما کسي است که به او روي

[ صفحه 34]

آورد (طبق اوامر و نواهيش رفتار نمايد).
و در انتهاي دعا، از خداوند درخواست مي‏کند که حمدي را به او ارزاني دارد که پاداش و نتيجه آن، توفيق اطاعت و فرمانبرداري از خدا و دريافت مغفرت او و کسب خشنودي او و راه بهشت و پناه از عذاب او باشد.
و آنگاه در فراز آخر دعا، قرار گرفتن در زمره‏ي «سعداء» و «اولياء» و «شهداء» را از خداوند درخواست نموده و مي‏فرمايد:
حمدا نسعد به في السعداء من اوليائه، و نصير به في نظم الشهداء بسيوف اعدائه، انه ولي حميد.
حمد و سپاسي که ما به آن حمد سعادت يابيم تا در زمره‏ي اهل سعادت از اولياء حق و دوستان خدا باشيم و در صف شهيدان به شمشير دشمنان خدا محشور شويم (و ما به حمد و ثناي حق از لطف و کرمش تمام اين حوائج را مي‏طلبيم) که البته او ولي خلق و ستوده شده است.
امام (ع) در عبارت آخر اين دعا، جهت‏گيري و جبهه‏گيري حق در برابر باطل را به وضوح ترسيم مي‏کنند، و در قالب دعا موضعگيري خودشان را نشان مي‏دهند و درخواست قرار گرفتن در جبهه‏ي حق يعني جبهه‏ي اولياء الله و مبارزان راه خدا را به ما آموزش مي‏دهند.
امام (ع) شهادت با شمشير، در راه خدا را بزرگترين سعادت شمرده و آن را از خداوند درخواست مي‏کند. شهادتي چون پدر بزرگوارشان اباعبدالله الحسين عليه‏السلام که با فرزندان و ياران و اصحاب باوفايش در راه پاسداري از حريم دين به آن نائل شدند.

[ صفحه 35]