روزه ابعاد گوناگونى دارد و آثار فراوانى از نظر مادى و معنوى در وجود انسان مى‏ گذارد كه از همه مهم‏تر «بعد اخلاقى و فلسفه تربيتى» آن است.

يك. آثار تربيتى‏
1-1. تلطيف روح‏
روح انسان، همواره در حال تدبير بدن است و بدن بدون تدبير روح، مانند كشتى بدون ناخدا است. در ماه رمضان، به دليل امساك از خوردن و آشاميدن و محدود كردن آن به ساعاتى مشخص و نيز كنترل حواس (مانند چشم، گوش و تمامى مجارى ورود اطلاعات به درون ذهن)، فراغت روح و نفس بيشتر فراهم مى ‏شود. فعاليت روح براى پرداخت به امور مادى و دنيوى كاهش مى‏ يابد و امكان پرداخت به امور معنوى بيشتر مى ‏شود. در نتيجه روح از لطافت بيشترى برخوردار مى ‏گردد.
1-2. تقويت اراده‏
خداوند برنامه روزه دارى را به گونه‏ اى تنظيم كرده است كه انسان بايد در ساعت معيّنى، از خوردن و آشاميدن بپرهيزد و در ساعت خاصى، مى‏ تواند آزادانه بخورد و بياشامد و از لذت‏هاى حلال استفاده كند.
ملزم شدن انسان‏ها به اجراى دقيق اين برنامه و تكرار آن طى يك ماه، تمرين بسيار مناسبى است براى عادت دادن نفس به امورى، غير از آنچه در ماه‏ هاى ديگر عادت كرده بود و اين عمل، عزم و اراده انسان را تقويت مى‏ كند.
1-3. كنترل غرايز
روزه ‏دار بايد در حال روزه - با وجود گرسنگى و تشنگى از غذا و آب وساير لذات (از قبيل لذت جنسى)، چشم بپوشد و ثابت كند كه او همچون حيوانات، در بند اسطبل و آب و علف نيست. او مى‏ تواند زمام نفس را به دست گيرد و بر هوس‏ ها و شهوت‏ هاى خود مسلّط شود و اين امر باعث مى‏ گردد كه غرايز به كنترل او در آيد و علاوه بر اين، در بهره ورى از آنها تعديلى به وجود آيد. خلاصه اينكه روزه، انسان را از عالم حيوانى ترقى داده و به جهان فرشتگان صعود مى‏ دهد.
تقوا و پرهيزگارى در تربيت اخلاق اسلامى يك مسلمان، نقش بسيار مهمى دارد و براى رسيدن به اين صفت شايسته، بهترين عبادت روزه است. قرآن درباره آن مى‏ فرمايد: «لَعَلَّكُمْ تَتَّقُونَ»؛ بقره (2)، آيه 183.؛ يعنى، نتيجه و علّت غايى روزه، تقوا از محارم الهى است.
وقتى پيامبر صلى الله عليه وآله در خطبه «شعبانيه»، فضايل ماه رمضان و روزه را برشمرد، اميرمؤمنان على‏ عليه السلام پرسيد: بهترين اعمال در اين ماه چيست؟ فرمود: «الورع عن محارم اللَّه»؛ عيون اخبار الرضا، ج 2، ص 266. ؛ «پرهيز و اجتناب از معاصى و گناهان است». بنابراين روزه، عامل بازدارنده از گناه و عامل سركوب كننده نفس عصيانگر است. شخص با عمل به اين دستور الهى، به خوبى روح تقوا و پرهيزگارى را در خويش زنده مى ‏كند؛ زيرا با روزه، اصلاح نفس و تربيت آن، آسان ‏تر مى ‏شود؛ زيرا گرسنگى و ديگر محروميت‏ هاى روزه، شعله‏ هاى سركش غريزه‏ هاى حيوانى و هواهاى نفسانى را خاموش مى‏ سازد.
پر شدن شكم زمينه بسيارى از ناهنجارى ‏ها و تحريك شهوات، غوطه‏ ورى در حرام و ظهور خواهش‏ هاى باطل در نفس مى‏ شود؛ چنان كه در حديثى آمده است: «انى اخاف عليكم من البطن والفرج»؛ بحار، ج 1، ص 368.؛ «من از شكم و شهوت بر شما بيمناك هستم». اگر شكم عفيف باشد و به قدر ضرورت اكتفا كند و از حرام و شبهه بپرهيزد، بدون شك دامن نيز عفيف مى ‏شود. عفت اين دو عضو، زمينه بسيار خوبى براى نشاط معنوى و صفاى دل و باطن خواهد شد.
1-4. روحيه ايثار و نوع دوستى‏
انسان موجودى اجتماعى است و انسان كامل، كسى است كه در همه ابعاد وجودى رشد كند. روزه، بعد اجتماعى انسان را در كنار ساير ابعاد او رشد مى‏ دهد؛ بدين صورت كه درس مساوات و برابرى در ميان افراد اجتماع است. با عمل به اين دستور مذهبى، افراد متمكن وضع گرسنگان و محرومان اجتماع را به طور محسوس در مى‏ يابند و به دنبال آن درك، به اين نتيجه مى‏ رسند كه بايد به فكر بيچارگان و محرومان باشند. اگر توجه به حال گرسنگان، جنبه حسّى و عينى پيدا كند، اثر بيشترى دارد و روزه به اين موضوع مهم اجتماعى، رنگ حسّى مى ‏دهد. با رشد اين بعد اجتماعى، انسان نسبت به هم‏نوعان خود بى تفاوت نمى‏ شود و دردهاى فراگير اجتماعى (مانند فقر و گرسنگى) را حس مى‏ كند و مصداق اين سخن حكيمانه سعدى مى ‏شود كه:

دو. آثار بهداشتى‏
بدون ترديد در علم پزشكى، اثر معجزه آساى امساك، در درمان انواع بيمارى‏ هاى جسمانى و روانى به اثبات رسيده است. عامل بسيارى از بيمارى‏ ها، زياده‏ روى در خوردن غذاهاى مختلف است. پيامبر خداصلى الله عليه وآله فرمود: «واعلم ان المعدة بيت الداء و ان الحمية هى الدواء»؛ بحارالانوار، ج 58، ص 307، (بيروت، مؤسسة الوفاء).؛ «معده مركز و خانه هر دردى است و پرهيز [ از غذاهاى نامناسب و زياده‏ خورى‏]، اساس هر داروى شفابخش است». منشأ بسيارى از بيمارى‏ هاى روانى، افكار غلط، سوء ظن، گناه و شناخت غيرمعقول و غيرمنطقى است و روزه با ايجاد محدوديت‏ هايى، هم معده و دستگاه گوارشى را تقويت مى‏ كند و هم با كنترل افكار و اجتناب از گناه، روان انسان را از آلودگى‏ها باز مى‏ دارد.
به عبارت ديگر روزه، زباله‏ ها و مواد اضافى و جذب نشده بدن را مى ‏سوزاند و در واقع، بدن را «خانه تكانى» مى‏ كند و روح را با تلاوت قرآن و خواندن دعاهاى ويژه تقويت مى‏ نمايد. خلاصه اينكه با روزه، سلامتى جسمانى و روانى انسان تضمين مى‏ شود و بر همين اساس پيامبر اسلام ‏صلى الله عليه وآله فرمود: «صوموا تصحّوا»؛ همان، ص 255.؛ «روزه بگيريد تا سالم شويد». روزه اگر با شرايطى كه دارد گرفته شود، اثرات مهم تربيتى، اجتماعى و بهداشتى براى انسان دارد براى مطالعه بيشتر ر.ك:
الف. الكسى سوفورين، روزه، روش نوين، براى درمان بيمارى‏ ها، ترجمه جعفر امامى.
ب. سيد حسين موسوى لاهيجى، روزه، درمان بيمارى‏ هاى روح و جسم، (انتشارات جامعه مدرسين حوزه علميه) قم.
پ. عبدالكريم بى‏ آزار شيرازى، رساله نوين فقهى پزشكى، ج‏2، (دفتر نشر فرهنگ اسلامى).
ت. سيد رضا پاك‏نژاد، اولين دانشگاه و آخرين پيامبر، ج‏3؛ (انتشارات كتابفروشى اسلاميه).. (پرسش و پاسخ دانشجويي، دفتر ويژه ماه مبارك رمضان، گروه مؤلفان، كد: 4/500009)