تامین مالی مناسب یکی از مشکلترین و پیچیده ترین عناصر در فرآیند راه اندازی کسب و کارهای کارآفرینانه است که نقش بسیار مهمی را در راه اندازی و توسعه کسب و کارهای کارآفرینانه بر عهده دارد. روش های متعدد و رویکردهای متنوعی که در حوزه تامین مالی کارآفرینانه وجود دارد، انتخاب ها و تصمیمات متعددی را در اختیار کارآفرینان قرار می دهد که خود می تواند موجبات پیچیدگی بیشتر این فرآیند گردد . در این مقاله سعی بر آن است تا با مرور تئوریها، روش ها و مفاهیم تامین مالی کارآفرینانه ، ریسک ها و ارائه مفاهیم مهندسی مالی گامی در جهت افزایش درک مالی کارآفرینان و انتخاب روش های بهتر و مفیدتر برداشته شود.

علاوه بر آن :

اهمیت سرمایه گذاری در دستیابی به توسعه پایدار در سطح کلان و نقش آن جهت افزایش اشتغال وکاهش بیکاری در سطح خرد ، بیش ا ز گذشته آشکار شده است و توجه ویژه ای را طلب نموده است .

با وجود ریسک درفرآیند سرمایه گذاری و تدوین برنامه های اجرایی مرتبط با آن ، می بایست به خطر سرمایه گذاری توجه نمود.این موضوع زمانی با اهمیت تر خواهد شد که به چالشهای محیطی مرتبط با سرمایه گذاری توجه کرد ، سرمایه گذاران ومدیران و برنامه ریزان ، دست اندرکاران سرمایه گذاری ، جهت اتخاذ تصمیمات آگاهانه ، می بایست باروشها و متدهای مؤثر بر این فرآیند آشنا شوند و آن را در تصمیمات خود

لحاظ نمایند . مهندسی مالی ازجمله روشهای نوین در امور مالی است که بر پایه مفروضات عملی ریاضی یا با بکارگیری اصول علمی در حل مسایل مربوطه در تصمیم گیری مؤثر است ، در حقیقت مهندسی مالی عبارت از هر نوآوری در ارائه ابزارهای سرمایه گذاری و مدیریت ریسک ناشی از این سرمایه گذار ی تعریف می شود.

در کشور ما نیز چالش های زیادی در این رابطه وجود دارد که لازم است شناسایی و راهکار های لازم کاربردی و اجرایی در مورد آنها تدوین و به اجرا گذاشته شود .

● مقدمه

کسب منابع مالی برای یک شرکت کارآفرین بسیار ساده بوده و شبیه به یک معامله فروش است. مخاطبین شما چیزی دارند که شما می خواهید و آن پول است و شما چیزی دارید که آنها می خواهند و آن سهم یا قسمتی از رشد بالقوه موسسه شما است. در تمامی مبادلات فروش ، کلید اساسی ، تعیین قیمت درست و انعقاد قرارداد فروش است.

جهت انجام موفقیت آمیز این عمل شما باید ذهنیات بازاریابی مالی خود را توسعه دهید ، همانطور که شما برای فروش محصولات و خدمات خود نیاز به یک برنامه بازاریابی دارید، برای تامین مالی شرکت خود نیز به یک برنامه تامین مالی نیازمند هستید و این به این معنی است که شما طرح کسب و کاری آماده کرده و توسعه دهید که به صورت شفاهی بتوانید به خوبی از آن دفاع کرده و بر اساس آن یک برنامه بازاریابی که انعقاد فروش را تضمین نماید ، توسعه دهید .

طرح کسب و کار به شما نشان می دهد که چه مقدار پول نیاز دارید، چه مقدار از آن را باید قرض کنید و چه مقداری را به صورت سهام دریافت کنید ، و در چه مرحله یا دوره زمانی به تحقق چه اهدافی جهت اجرای برنامه نیاز دارید.

برای شرکت هایی که در مرحله شکل گیری هستند، اکثرا باید از پول خانواده و دوستان استفاده کرد و سپس با رشد شرکت به سمت سرمایه گذاران رسمی تر مانند سرمایه گذاران مخاطره پذیر روی آورد.

مشخصه های اساسی تامین مالی کارآفرینانه عبارتند از دوره های متنوع، ابعاد متفاوت و مهم، رویکردهای

روش شناسی متفاوت و گستردگی حوزه مشکلی که این تحقیقات بر روی آنها تاکید می کنند .

بکارگیری رویکردهای متفاوت از چشم اندازهای مختلف در این حوزه، تجربه و جستجو، موجب فرموله نمودن فرصت ها و یافتن پاسخ هایی برای پرسش هایی شده است که همواره در این حوزه وجود داشته اند.

این پرسش ها و پاسخ ها، فرصت های جدیدی را برای گفتگو و مباحثه در این حوزه بین دانشجویان و محققین و بین گروهی که این تحقیقات را مفهوم سازی می کنند و گروهی که فهرست های تحقیقی را توسعه می دهند، به وجود آورده است.

● منابع تامین مالی به صورت سهام

▪ منابع شخصی کارآفرینان :

نخستین منبع برای تامین مالی شرکت های جوان ، سرمایه گذاری خود کارآفرین است که آن کسب و کار را راه اندازی می کنند ، مقدار این نوع تامین مالی حدود چند ده هزار دلار بیشتر نیست، اما در مواقعی که کارآفرینان با موفقیت کسب و کاری را راه اندازی کرده باشند ، می تواند بخش مهمی از تامین مالی شرکت را شامل شود ، این منابع می توانند در مرحله راه اندازی از ذخیره شخصی یا قرض های فردی تامین به شکل کار کردن کمتر از قیمت شوند ، کارآفرین می تواند این منابع را از طریق سهام مطبوع واقعی پرداخت کند ، این نوع سرمایه گذاری می تواند از طریق سایر کارکنان نیز انجام شود : پس اندازها ، کارت های اعتباری، فروش دارایی ها و ضمانت ها نیز از جمله مهمترین روش های تامین مالی شخصی می باشند.

▪ منابع مالی دوستان و خانواده :

دوستان و خانواده نیز معمولا دومین منبع ، جهت تامین مالی شرکت های جوان بعد از خود کارآفرین می باشند ، توانایی تامین مالی دوستان و خانواده برای کارآفرینان جهت سرمایه گذاریهای سازمان یافته بعدی به عنوان یک پیش نیاز عمل می کند ، توانایی متقاعد کردن دوستان و خانواده برای سرمایه گذاری موجب ایجاد تعهد برای کارآفرینان شده و آنها را مجبور می کند که تنها بر روی فرصت های سرمایه گذاری باکیفیت

سرمایه گذاری کنند، میزان سرمایه گذاری دوستان و خانواده نیز معمولا حول و حوش چند ده هزار دلار خواهد بود ، این افراد به این دلیل حاضر به سرمایه گذاری می شوند که به شما و ایده شما اعتماد دارند.

▪ سرمایه گذاران مالک - پیشتازان :

ـ سرمایه گذاران مالک افراد ثروتمندی هستند که پول های خود را به صورت مستقیم به عنوان هسته اصلی

ـ سرمایه گذاری کسب و کارهای جوان در مراحل ابتدایی توسعه، سرمایه گذاری می کنند .

ـ بیشتر افراد دریافت سرمایه از سرمایه داران مالک را به دریافت سرمایه از سرمایه گذاران مخاطره پذیر ترجیح می دهند . اما میزان سرمایه گذاری سرمایه گذاران مالک بسیار اندک بوده و بین یکصد هزار دلار تا پانصد هزار دلار می باشد .

▪ کارکنان :

بعضی از کارآفرینان ممکن است از سرمایه های کارکنان خود در قالب بدهی و یا سهام جهت سرمایه گذاری استفاده کنند.

▪ سرمایه گذار مخاطره پذیر شرکتی :

سرمایه گذار مخاطره پذیر شرکتی تابعی از یک شرکت بزرگ است که به سرمایه گذاری مخاطره پذیر مبادرت می کند .

صندوق های سرمایه گذاری شرکت، سرمایه گذاری های غیرمستقیم از طریق صندوق های سرمایه گذاری مخاطره پذیر غیرمستقیم ، و یا حق مالکیت ها و اتحادهای استراتژیک با شرکت های در حال راه اندازی، وارد عمل می شوند. البته اکثر این سرمایه گذاری ها، سرمایه گذاریهای خود را اغلب در قالب های صندوق سرمایه گذاری مستقیم با احتساب مالکیت یا اتحاد انجام می دهند .

تحقیقات تجربی دو دلیل اصلی جهت عدم علاقه مندی کارآفرینان به این نوع سرمایه گذاری نشان می دهند

- مشکلات ساختاری خود برنامه ها

- تعارض بین علاقه مندی های سرمایه گذاران شرکتی و شرکت کارآفرین

اگر شرکت سرمایه گذار دریابد که شرکت مخاطره پذیر جدید در آینده به رقیبی برای خودش تبدیل خواهد شد ، سرمایه گذاری بر روی طرح مربوطه را رد خواهد کرد.

سرمایه گذاران شرکتی تمایل دارند که کسب و کارهای مخاطره پذیر را به سمتی راهنمایی کنند که برای آنها سود بیشتری در پی داشته باشد و در این راستا به علاقه مندی های کارآفرینان کاری ندارند، به همین دلیل اکثر کارآفرینان ترجیح می دهند که سرمایه خود را از محل سرمایه گذاران مخاطره پذیر مستقل تهیه کنند.

▪ سرمایه گذاران مخاطره پذیر مستقل :

سرمایه گذار مخاطره پذیر مستقل، یک شریک مالی در شرایطی است که ریسک نسبی وجود داشته و شرکت ها معمولا جدید و توسعه یافته می باشند ، تحقیقات بسیاری در مورد رابطه بین سرمایه گذار مخاطره پذیر و کارآفرینان انجام شده است.

متداولترین شکل سرمایه گذاری مخاطره پذیر در اروپا و آمریکا مشارکت محدود با تعداد اندکی از کارکنان حرفه ای ، تعداد اندکی شرکای عمومی و تعدادی اندکی شریک خصوصی است.

شرکت های سرمایه گذاری مخاطره پذیر به یک شریک عمومی در سرمایه گذاری ها تبدیل شده و سپس واحدهایی از این سرمایه گذاری را با نرخ بهره مشخص به افراد ثروتمند می فروشند ، شرکت سرمایه گذار مخاطره پذیر عموما این سرمایه گذاری ها را مدیریت می کند در حالی که شرکای محدود نقشی در مدیریت سرمایه گذاریها ندارند.

جبران خدمات سرمایه گذاران مخاطره پذیر به دو صورت اتفاق می افتد. بعد ثابت که به صورت سالانه و به مقدار ۱ تا ۳ درصد سرمایه به شرکای محدود پرداخت می گردد .

▪ بانک های سرمایه گذاری :

این بانک ها به عنوان آژانس ها و یا مشاورین مالی خدمت می کنند ، می توانند از منابع متفاوت پول فراهم آورند می توانند ساختارهای سرمایه مجردی را ایجاد کنند ، می توانند شرکای استراتژیک موثری را پیدا کنند ، مبادله کنندگان بسیار باتجربه ای می باشند.

▪ بانک های سوداگر :

بسیار شبیه به بانک های سرمایه گذاری هستند با این تفاوت که بیشتر، پول های خود را عرضه و سرمایه گذاری می کنند.

▪ شرکا / اتحادهای استراتژیک :

این اتحادها ، می تواند شامل اتحاد در حوزه حق امتیازهای پیشرفته، تحقیق و توسعه، تولید، توزیع، سهم بازار و ضمانت دیون باشد.

● منابع تامین مالی به شکل بدهی

▪ بانک ها پس اندازها و وام ها اتحادیه های اعتباری :

این نهادها معمولا وام های کوتاه مدت و یا میان مدت اعطا می کنند ، این نهادها یا سرمایه در گردش را تامین می کنند که نیاز به تضمین از طریق سهام دارند ، یا خطوط اعتباری اعطا می کنند که نیاز به ضمانت فردی دارند و یا حسابهای قابل دریافت اعطا می کنند که نیاز به تضمین کارخانه و یا دارایی ها دارند.

▪ شرکت های تامین مالی تجاری :

وام دهندگانی که از دارایی های شرکت برای تضمین استفاده کرده و بسیار تهاجمی تر از بانک ها می باشند، این موسسات فرآیند پردازش سریعتری داشته و نرخ بهره های بالاتری طلب می کنند ، شیوه تامین مالی آنها اغلب به صورت حساب های قابل دریافت و یا تامین مقداری از موجودی ها می باشد.

▪ شرکت های لیزینگ :

این شرکت ها، تجهیزات و یا مایحتاج شرکت ها را به صورت اقساطی واگذار می کنند.

▪ منابع دولتی :

عبارت است از منابعی که دولت در حوزه خاص شرکت و جهت حمایت از آن اعطا می کند.

▪ عرضه کنندگان :

عرضه کنندگان نیز می توانند از طریق برنامه های خاص اعتباری و تخفیفی خود به عنوان یک منبع تامین مالی برای شرکت عمل کنند.

▪ نکته کلیدی : راز موفقیت تامین مالی کارآفرینانه در ترکیب است ، ترکیب بدهی و سهام و دوره های زمانی متفاوتی که یک موسسه پشت سر می گذارد.

▪ منابع غیر رسمی تامین مالی مخاطره پذیر :

سازمان نظارت جهانی ، دو منبع مهم غیر رسمی برای تامین مالی کسب و کارهای مخاطره پذیر شناسایی کرده است : که عبارتند از خانوده و سایر افراد از جمله سرمایه گذاران مالک.

سرمایه گذاران مالک عبارت است از افراد بسیار ثروتمندی که پول های خود را به همراه وقت و سرمایه به صورت مستقیم بر روی شرکت هایی سرمایه گذاری می کنند که با موسس آن ارتباط فامیلی نداشته و امید کسب سود دارند ، با توجه به این تعریف ویژگی های سرمایه گذاران مالک عبارت است از:

- افراد ثروتمندی هستند.

- پول خود را سرمایه گذاری می کنند.

- سرمایه گذاری خود را به صورت مستقیم و بدون واسطه انجام می دهند.

- علاوه بر پول، تجربه و وقت خود را نیز در اختیار شرکت قرار می دهند.

- این سرمایه گذاران معمولا پول خود را بر روی شرکت هایی سرمایه گذاری می کنند که غیر سهامی هستند.

- هدف آنها از سرمایه گذاری کسب سود می باشد.

سه نوع از سرمایه گذاران مالک در طی تحقیقات شناسایی شده اند که عبارتند از :

الف) مالکین کارآفرین:

این سرمایه گذاران بیشترین حجم و تعداد سرمایه گذاری را انجام داده و با تجربه ترین و پولدارترین سرمایه گذاران هستند ، معیار اساسی سرمایه گذاری آنها شخصیت فرد کارآفرین می باشد. در ضمن این نوع سرمایه گذاران، بسیار مشتاقند که خارج از حوزه تجربه خود نیز سرمایه گذاری کنند ، آنها دوست ندارند که در عملیات مدیریتی روزانه شرکت هایی که در آنها سرمایه گذاری کرده اند، دخالت داشته باشند.

ب) مالکین جستجوگر درآمد:

سرمایه گذاران کمتر ثروتمند ، کمتر فعال و سرمایه گذارانی که کمتر علاقه نشان می دهند ، آنها تمایل به سرمایه گذاری بر روی صنایع مشابه و داشتن یک نقش رسمی در مدیریت شرکت مورد سرمایه گذاری دارند.

ج) مالکین حداکثر کننده ثروت :

اغلب این سرمایه گذاران افرادی هستند که خود ثروت خود را ایجاد کرده اند و بیشتر به بازده مالی توجه داشته و در صنایعی سرمایه گذاری می کنند که خود در آن تجربه شخصی داشته و بسیار تمایل دارند که یک موقعیت تمام وقت در مدیریت کسب و کار مورد سرمایه گذاری بر عهده داشته باشند.

● انواع تامین مالی کارآفرینانه با توجه به دوره عمر کسب و کار :

شرکت های کارآفرینانه در طی مراحل مختلف به دنبال تامین مالی و سرمایه جهت ادامه حیات خود می باشند.

کارآفرینان با تجربه در می یابند که تامین مالی شرکت های آنها به صورت مرحله ای می باشد و آنها باید در شناخت آخرین روندهای تامین مالی انعطاف پذیر باشند، بعضی از شرکت هایی که در مراحل نخستین قرار دارند ، فکر می کنند که آنها می توانند به صورت موفق جریان نقدی کافی در دوره های کوتاه مدت ایجاد کنند، بنابراین ممکن است از روش های تامین مالی اشتباهی استفاده کنند.

- در مرحله راه اندازی کارآفرینان معمولا به دنبال منابع مالی خصوصی هستند. در این مرحله کارآفرینان معمولا از منابع مالی خود، دوستان، خانواده و منابع حمایتی دولت استفاده می کنند.

- در مرحله اول یا تولید، کارآفرینان ممکن است از وام های بانکی، شرکت های لیزینگ، و مشارکت های تحقیق و توسعه (جهت توسعه فزاینده محصول)استفاده کنند. در این مرحله معمولا مشارکت های استراتژیک با مشتریان، عرضه کنندگان و تولیدکنندگان بالقوه ایجاد می شود.

- کارآفرینان در مرحله بعدی که مرحله دوم یا مقیاس کامل نامیده می شود و در طی آن به توسعه بازار خود

می پردازند، تزریقات مالی دیگری نیز دریافت می کنند. این منابع مالی از طرف شرکت های سرمایه گذاری مخاطره پذیر بزرگتر و یا دور دوم، شرکت هایی که به دنبال فرصت های توزیع محصول هستند، سرمایه گذاران نهادی و شرکت های سرمایه گذاری لیزینگ بزرگتر ( جهت خرید تجهیزات تولیدی ( و مشارکت های استراتژیک اضافی تامین می گردد.

- بعد از این مرحله، شرکت های کارآفرینانه انتخابات سنگین تری در اختیار خواهند داشت. در این مراحل یعنی مراحل سوم و چهارم که در حقیقت مرحله برداشت است، شرکت به منابع مالی بیشتری جهت توسعه نیاز دارد. در این مرحله تامین مالی نیم اشکوب سرمایه گذاران مخاطره پذیر بیشتر، اکتساب و فروش در اختیار شرکت قرار دارد.

کارآفرینان در مراحل ابتدایی راه اندازی می توانند بیشتر از بدهی به جای سهام استفاده کنند و هزینه اندکی که برای راه اندازی کسب و کار خود تامین کرده اند را می توانند به عنوان تضمین این بدهی قرار دهند. اما این نوع تامین مالی برای کسب و کارها یک سری معایبی نیز در پی خواهد داشت مانند کاهش انعطاف پذیری، مشکلات برای رشد و ... . اما خود بدهی مزیت بسیار بزرگی نیز برای کارآفرینان در پی خواهد داشت که آن عبارتند از عدم کاهش سهم کنترل کارآفرین بر روی شرکت و این به کارآفرینان اجازه می دهد که آزادانه رویاهای خود را دنبال کنند. در کل کارآفرینان در استفاده از بدهی یا سهام جهت تامین مالی خود باید به این نکته توجه داشته باشند که این دو روش در مقایسه با هم چه مزایا و معایبی داشته و کدام یک برای شرکت در وضعیت کنونی مناسب است.

● کلیا ت و مفاهیم مهندسی مالی

امور مالی مجموعه حقایق اصول و نظریه هایی است که با گردآوری و تجهیز وجوه و بکارگیری ومصرف وجوه توسط اشخا ص شرکتها و دولتها سروکار دارد.

حوزه مالی با مفروضاتی نظیر تأمین مالی تخصیص بهینه منابع مالی ، ارزشیابی دارایی های مالی ،نحوه تأثیر دارایی های عملیاتی بر دارایی های مالی ، سیاست تقسیم سود، توجه به کارکردهای ریاضی ،کمی و مهندسی در حوزه مالی و نظایر اینها ارتباط دارد که توجه به این موضوعا ت ، در جهت افزایش کارایی و اثربخشی منابع مالی در بنگاه اقتصادی است .

بنابراین مدیران مالی همواره در این اندیشه هستند که چگونه وظایف محوله را به انجا م برسانند که ثرو ت سهامدارا ن را حداکثر نمایند.

پیچیدگی محیط و فعالیت های تجار ی و دستیابی به راه حل مناسب جهت پاسخ به نیازهای کسب وکار در جهت تعالی و سرآمدی کسب و کار موجب گردید که دانش مدیریت مالی توسعه یابد، پدید آمدن دانش و تخصصی بنام مهندسی مالی که از نیمه دوم دهه ٨٠ میلادی همزمان با کاهش نظارت دولت برسیستم بانکی آمریکا بر بانکهای سرمایه گذار در جهان به صورت بسیار جد ی نشانه ها ی توسعه دانش مدیریت مالی است .

● اهدا ف و ضرورت توجه به مهندسی مالی

از مهمترین اهدا ف و ضرورت توجه به مهندسی مالی می توان به موارد زیر اشاره نمود :

الف) پیچیدگی و چالشی شدن تصمیمات و فرآیندهای مالی به تبع پیچیدگی و چالشی شدن کسب وکار.

ب) افزایش نیاز به روشهای کمی در حوزه مالی به دلیل موضوعاتی که در این حوزه مورد بحث قرارگرفته که بدا ن جنبه علمی بخشیده است و دانش مالی را ضرور ت بخشید.

ج) نیاز به این ابزار با توجه به تغییر شیوه ها ی کسب و کار نظیر خصوصی سازی و امثالهم .

د) نیاز سرمایه گذاران جهت استفاده بهینه از سرمایه خویش و همچنین مدیران جهت حداکثر کردن ثروت سرمایه گذار ان که نیاز به ابزارهای منسجم ، پویا و عملی و در عین حال قابل اعتماد برای تصمیم گیر ی دارند.

هـ) نوسانات قیمت علی الخصوص در کشور ما، موجب شده است که تولیدکنندگان و مصرف کنندگان درصدد برآیند که با استفاده از ابزارهای ریاضی برآوردهای مالی را پیش بینی نمایند تا بتوانند درجایگا ه بهتر ی از بحرا ن اقتصاد ی قرار گیرند.

و موضوع تأثیرات بازارهای جهانی غیربازارهای داخلی و متغیر ساختن قیمتها و ارزش پولی و جهانی شدن اقتصاد، موجب گردید که مهندسی مالی به عنوان یک تخصص جهانی که کمک می نماید،ریسک ناشی از تمام

نوسانات را کنترل نماید . به عبارتی اهمیت ریسک و توجه به آن در جهت افزایش بازده از دیگر دلایل توجه به این ابزار شد ه است .

ز) توسعه مدیریت مالی به عنوان دانش جهت حل مسائل مرتبط با این حوزه موجب گردید که ابزارهای حل مسئله نیز توسعه پیدا کند که مهندسی مالی از جمله آنها است .

ح) تنوع و پیچیدگی بازارهای پول و سرمایه و جهانی شدن این بازار با توجه به اهمیت نقش بازارها ی مالی در جهت دستیابی به توسعه پایدار .

به طور کلی فرض اولیه مهندسی مالی مهندسی است ، مهندسی عبارت از کاربرد عملی ریاضی یا اصول علمی در حل مسایل و یا طراحی خدمات و ابزارهای لازم تمام مهندسان از نظر ریاضی آموزش یکسانی می بیند و سپس در رشته خا ص خود متخصص می شوند.

پایه و اساس دانش مهندسی مالی ، اقتصاد مالی یا کاربرد اصول اقتصاد در پویایی بازار اوراق بهادار ، به خصو ص طراحی ، قیمت گذار ی و مدیریت ریسک قراردادها ی مالی است .

● مهندسی سیستم ها ی مالی

استفاده از تخصصهای مهندسی در زمینه طراحی و مدل سازی کنترل و بهینه سازی و عملیات وفرآیندها در بخش سیستمهای مالی را مهندسی سیستمهای مالی می نامند . این رشته در حال تغییر وتحولات بسیار

زیادی است و حدود ده سال پیش بانکهای بزرگ سرمایه گذاری دنیا آن را برای رفع احتیاجات مدیران مالی و خزانه داران مؤسسات بزرگ بوجود آوردند

با توجه به تعاریفی که از مهندسی ، سیستمها و مهندسی سیستمها و همچنین مهندسی سیستم های مالی

به عمل آمد، می توانیم تعاریف زیر از مهندسی مالی ارائه نمائیم :

▪ تعریف ١ : مهندسی مالی عبارت است از بکارگیری ابزارهای مالی برای ساختاربندی مجدد پرتفوی مالی و تبدیل آنها به پرتفولی با خصوصیا ت مطلوبتر.

▪ تعریف ٢ : استفاده از تخصص های مهندسی نظیر طراحی ، مدل ساز ی ، کنترل و بهینه سازی دربخش سیستمهای مالی.

▪ تعریف ٣ : طراحی ساختارهای مالی ساده یا پیچیده برای تأمین مالی یا سرمایه گذاری جذ ب یا مصرف منابع.

▪ تعریف ٤ : مهندسی مالی عبارت از هر نوع نوآوری در ارائه ابزارهای سرمایه گذاری و مدیریت ریسک ناشی از این سرمایه گذاریها.

▪ تعریف ٥ : استفاده از ابزارهای مالی نظیر قرارداد که مجموعه ای از مشخصه های ریسک بازده را دارد و به شکل گسترده تحت عنوان فن آوری مالی جهت حل مسائل مالی و استفاده از فرصتهای مالی تعریف می گردد.

● ارتباط ریسک با تصمیما ت مالی و نقش مهندسی مالی در حل آن

توجه به فرآیندهای مالی و نوع تصمیمات مالی که غالبا با آینده ارتباط دارد، موجب شده است که ریسک با تصمیمات مالی رابطه تفکیک ناپذیر داشته باشد . به عبارتی اغلب تصمیمات مالی با ریسک و به تبع آن با بازده مرتبط است .

در تعاریف مهندسی مالی نیز بدان به عنوان ضرورت یا اهمیت توجه مدیریت ریسک شده است . به تعبیر بسیار ساد ه مهندسی مالی ابزار مدیریت ریسک است .

در سازمانها و بنگاه می توان ریسک را به دو دسته زیر طبقه بندی نمود :

الف) ریسک غیرسیستماتیک : که نتیجه تصمیمات مدیریت بنگاه اقتصادی است که بدان ریسک بازارمحصول نیز گفته می شود ک به عبارتی مختص یک شرکت حاضر است.

ب) ریسک سیستماتیک: که نتیجه تغییرات بازار است که بر ارزش همه شرکتها تأثیر می گذارد.

از منظر دیگر می توان ریسک را به انواع دیگر نیز طبقه بندی نمود:

- ریسک نرخ بهره

- ریسک سرمایه

- ریسک نقدینگی

- ریسک عدم توانایی پرداخت

- ریسک مالی

- ریسک کاهش قدرت خرید

- تورم

- ریسک بازار

- ریسک تفاوت نرخ ارز

- ریسک سیاسی

- ریسک تجاری عملیاتی

برای محاسبه ریسک روش های کمی وجود دارد از جمله واریانس ، انحراف معیار، ضریب تغییرات دوره انتظار اصلاحشده ارزش فعلی، متوسط طول عمر، ریسک دوره انتظار مکانی .

مهندسی مالی به عنوان یک روش کمی و ریاضی در کاربردی نمودن نظریه پورتفوی بسیار سودمنداست . در مهندسی مالی از روش کمی به نام ضریب همبستگی که رابطه تغییرات متغیرها را با یکدیگربیان می کند استفاده می شود و به صورت کمی و بدیهی تصمیمات مرتبط با انتخاب پورتفوی مناسب واعمال مدیریت پورتفوی را کارآمدتر می سازد .

● ضرورت توجه جدی به سرمایه گذاری مخاطره پذیر

باتوجه به تغییراتی که در سطوح مختلف فناوریهای نوین کشور ایجاد گردیده است و ایران را حداقل در منطقه خاورمینه از نظر استعدادهای برتر، ممتاز و شایسته ساخته است؛ ضرورت بازبینی مجدد در سیستمهای متنوع تأمین مالی کارآفرینی و حمایت از طرحهای مفید و پربازده کاملا محسوس است.

دلایل زیادی مبنی بر ضرورت تعریف ساختاری سازمان یافته و نظام مند برای الگوسازی در حیطه سرمایه گذاری و رشد ایده های نوین و طرحهای برجسته وجود دارد.

می دانیم که در ساختارهای تأمین مالی اینگونه طرحها نکته اصلی وجود سرمایه ابتدایی و راه اندازی کسب وکار است؛ از اینرو اگر صاحب طرح یا ایده پرداز اصلی نتواند منابع مالی مورد نیاز اولیه و حتی ضمانتهای لازم برای سرمایه گذار را فراهم آورد در واقع با اولین و جدی ترین مسئله درگیر خواهد شد. در این حالت دغدغه اصلی وی اگر فرض شود که بتواند از عهده مسایل مدیریتی و بازار و تحلیل شرائط بربیاید مسئله نحوه تأمین این منابع و صرف وقت و انرژی فراوان است که مستلزم طی فرآیندهای پیچیده در بانکها و سایر شرکتهای دولتی است.

دلایل مختلف و مهم دیگری نیز وجود دارد که ایجاب می کند به مقوله سرمایه گذاری با نگاه متعارف آن در جهان (سرمایه گذاری مخاطره پذیر( توجه ویژه ای داشته باشیم که به بیان برخی از آنها می پردازیم:

١) شروع یک کسب وکار جدید، کاری نیست که از حیث تفنن و ارضاء نیازهای خودشکوفایی و بروز استعدادها در بلندمدت و حتی کوتاه مدت ثمری داشته باشد بلکه لازم است تا طرحها و پروژه های موردنظر در چارچوب واحدی تشکیلاتی و با تعیین ساختار سازمانی و تعریف مدلهای اقتضایی کسب وکار توسط مدیران انتخابی و گزینش شده شرکت طراحی شود و به صورت جدی خود را برای فعالیت و رقابت در شرایط حساس بازار و رقبا و فضای متغیرفناوریهای روز دنیا آماده سازند ، در الگوی سرمایه گذاری مخاطره پذیر به این پارامترها توجه جدی شده وتعیین هیأت مدیره توانمند و آشنا به صنعت مربوطه برای نظارت و کنترل و مدیریت به شکلی کاملا پویا طراحی گردیده است.

٢) بسیاری از کارآفرینان و حتی شرکتهای تجاری و بنگاههای اقتصادی در راه اندازی واحدهای تولیدی و یا خدماتی جدید آنطور که باید با ادبیات سرمایه گذاری و عملیاتی رایج در شرکتها آشنا نیستند . تهیه برنامه های اجرایی و استفاده از موافقت نامه های اصولی و مجوزها ؛ بکارگیری از مشاورین برجسته ؛ برآوردهای مالی و ارزیابیهای فناوری و بازار و ... در تخصص و حوصله این افراد نیست، از اینرو باید با ایجاد مشارکت با گروهها ؛ شرکتها و افراد و شبکه های نام آشنای صنعت خویش ؛ شرایط را برای گام نهادن در عرصه تجربی جدیدی که در پیش رو دارند فراهم آورند؛ این آرمانها هم زمانی محقق میشود که با مقدمات لازم در محیط مدیریت و عرصه سرمایه گذاری در کشور طراحی شده باشد و از نیروهای توانمند علمی و اجرایی در کسب و کار خود بهره بگیرند.

٣) در سیستمهای قدیمی و گذشته ؛ فرآیندهای تأمین مالی به شکلی غیرفعال و صرفًا با بررسیهای اولیه بر روی طرحها و با اعطای وام از سوی نهادهای مالی ادامه می یافت؛ اما در حال حاضر در دنیای کنونی سرمایه اصلی شرکت از سوی عده ای از سهامداران و سرمایه گذاران مخاطره پذیر تأمین میگردد که کسب بازدهی و دریافت سود عملیاتی بیشتر برای ایشان مهمتر و جذابتر از تنها بازگشت سرمایه و پرداخت اقساط وام است. اگر به سیستمهای گذشته تأمین منابع مالی نظری بیاندازیم مشاهده می کنیم که بسیاری و شاید به جرأت بتوان گفت بالای ٩٠ % این شرکتها و مدیرانشان در فضایی رقابتی که ایمان و اعتقاد به فعالیت بیشتر برای رشد مجموعه شرکت داشته باشند حضور ندارند. به این معنی که چون با سیستمی غیر فعال(وام) شرکت را طراحی نموده اند لذا خود نیز میل و علاقه فعال و چشمگیری برای مبارزه با مشکلات و تغییر شرایط به نفع خود ندارند. آنچه عمومًا مشاهده شده است اینست که فضایی سنگین و مدعیانی غیر واقعی بر اراده مدیران اینگونه شرکتها سایه می اندازند که حرکت و روحیه لازم و کافی را از آنها سلب میکند ، پرداخت وامهای شرکت و چاره جویی برای خروج از زیر بار تعهدات و وثیقه های کارگذاشته شده در کنار واهمه و اضطرابی که وجود این افراد را از اولین لحظه شروع کسب و کار میگیرد غیر قابل چشم پوشی و انکار است. در روش تأمین ساختار مالی شرکت از طریق وامهای بلند مدت علاوه برآنکه مدیریت صحیح هزینه ها و اختصاص پول به مصارف جاری شرکت به صورت بهینه صورت نمی گیرد؛ این تصور نیز بوجود می آید که شرکت در کسب پول و سرمایه شرکت موفق عمل نموده فلذا برای آینده نباید نگرانی خاصی داشت چون فعلا نقدًا پرداختیها به تصویب رسیده و موافقتها حاصل گردیده و اگر احیانًا شرکت توانست به بازپرداختهای تعهدی خویش عمل نماید که چه بهتر در غیر اینصورت از همین الان می بایست مراقب بود تا وضع وخیم و بدتر نشود .

ملاحظه می فرمایید که در چنین شرایطی مدیران و مالکان شرکت خود را برای آزمایشی آماده می سازند که حیات و سرمایه اصلی آنها در خطر نباشد و قدرت تحمل ریسک و حرکت جدی را از ایشان می گیرد. پیشنهاد اینست که لازم است صاحبان پروژه بیشتر از آنچه تاکنون وجود داشته خود را در برابر آینده و وضعیت اقتصادی شرکت مسوول و متعهد بدانند؛ البته حضور سهامداران، مدیران کارآمد و شرکای راهبردی میتواند به عنوان راه حلی جهت مرتفع ساختن این مشکلات به حساب آید که در ادبیات سرمایه گذاری مخاطره پذیر طراحی این تشکیلات کاملا مشهود است.

٤) در سرمایه گذاری مخاطره پذیر تصمیم گیری و هدایت برنامه های شرکت متکی به تصمیمات و سلایق شخصی خاص نخواهد بود بلکه الگوهها، روشها، جوانب امور و صلاح آن توسط هیأتهای کارشناسی بررسی و تحلیل میشود و منافع سهامداران در قالب شرکت به صورت هوشمند پردازش میشود. بدین ترتیب در این سیستم، اقتصاد، فناوری و سایر پارامترهای خرد و کلانی که در رسالت و اهداف بلندمدت شرکت گنجانیده شده است هستند که دوام و ادامه حیات شرکت را ممکن یا ناممکن میسازد.

● سرمایه گذاری مخاطره پذیر در کشور ما چگونه است؟

سرمایه گذاری مخاطره پذیر به تازگی در محافل علمی و پژوهشی در کشور ما مطرح گردیده است . که به (Start-up) این نوع سرمایه گذاری، به تأمین منابع مالی شرکتهای نوپا و تازه تأسیس هزینه های ابتدایی توسعه و گسترش کسب و کار خویش نیاز دارند می پردازد.

فضای عدم اطمینانی که حاکم بر اینگونه طرحها می باشد موجب گردیده است تا سرمایه گذاران از بخشهای مختلف خصوصی و دولتی با پارامترهای مختلف ریسک اعم از ریسک مدیریت، محصول،فناوری، بازار، مالی، عملیاتی و اجرایی، سازمانی، راهبردی، محیطی روبرو باشند. و مدیریت بر این گونه (Business Modeling) ایجاد ساختار و مدل مناسب کسب و کار طرحها با توجه به ریسک های ذکر شده همواره سرمایه گذاران از یک سو و کار آفرینان را از سوی دیگر بامخاطراتی روبرو ساخته است. ایجاد ارزش افزوده در شرکتهای سرمایه پذیر و بهره مندی از مزایای مالی و حقوقی اینگونه شرکتها در سالهای اولیه شروع کسب و کار موجب گردیده است تا به تدریج سرمایه گذاران مخاطره پذیر بیشتری بوجود آیند ، بر اساس قاعده کلی که در حوزة مالی و سرمایه گذاری مرسوم است با افزایش ریسک، به طورمنطقی باز دهی افزایش می یابد .

همانطور که اشاره گردید ریسک بالا و بازدهی بالایی که از اینگونه طرحهای نوپا بوجود می آید تنها عاملی است که می تواند نقطه تمایزی میان بسیاری از مراکز سرمایه گذاری و افراد و اشخاص سرمایه گذار باشد. افراد و اشخاص بر اساس شخصیت و توانایی مالی خویش، عمومًا به دو دسته ریسک پذیر و ریسک گریز طبقه بندی می شوند که البته باید توجه داشت که این دو دسته دو سر یک طیف هستند و افراد ریسک های مختلف را با بازدهی های قابل انتظار خویش مدیریت می کنند . در کشور ما هنوز شرکت یا صندوق سرمایه گذاری مخاطره پذیری که به صورت حرفه ای وارد این عرصه گردیده باشد بوجود نیامده است و پیش بینی می گردد با توجه به نیاز احساس شده در این حوزه، در سال های بعد به تدریج شاهد حضور این صندوق ها باشیم .

● پیشنهادات کاربردی

شناسایی زیر ساخت های لازم برای ایجاد و دوام و حیات یک صندوق سرمایه گذاری مخاطره پذیر در یک منطقه یا کشور از اهمیت کافی بر خوردار است. به نظر می رسد برای دستیابی به وضعیت مطلوب برای تحقق سرمایه گذاری مخاطره پذیر در کشور بستر سازی و ایجاد زیر ساخت در سه محور زیر قابل توجه باشد که هر یک از آنها دارای شاخه های متعدد و گسترده ای می باشند و باید آنها را شناسایی و مورد بررسی و پیگیری قرار داد.

١) تأمین مالی

۲) دانش مالی و سرمایه گذاری

۳) مسائل حقوقی و قانونی

الف) در بخش اول - تأمین مالی - پیشنهاد می گردد تا الگویی بکار گرفته شود که بر اساس آن سرمایه گذاری مخاطره پذیر با تشکیل "صند وق مشترک سرمایه گذاری مخاطره پذیر صنایع ایران " با مشارکت بنگاههای مختلف اقتصادی نمونه و علاقمند به سرمایه گذاری مخاطره پذیرایجاد گردد.

به نظر می رسد با تشکیل این صندوق اولین حرکت جدی توسط بخش خصوصی رقم زده شود نه بخش دولتی چرا که باید به توان علمی و روحیه جسورانه مدیران اعتقاد داشت و از تمام توان و انرژی که می تواند در این حوزه بکار گرفته شود نهایت بهره را برد.

عملی شدن این ایده می تواند موتور حرکت سایر فعالیتهای سرمایه گذاری مخاطره پذیر در کشور شود. تشکیل انجمن سرمایه گذاری مخاطره پذیر ایران نیز همانگونه که در اکثر کشورهای اروپا و امریکا و آسیای وجود دارد میتواند به شبکه ای قدرتمند برای ارائه خدمات مختلف مالی و سرمایه گذاری و رشد کارآفرینی تبدیل شود.

ب) در بخش دوم – دانش مالی و سرما یه گذاری : اگرچه فارغ التحصیلان مستعد و زحمت کشی در رشته ای ما لی و فنی مهندسی در اختیار داریم با اینحال درک فرآیند سرمایه گذاری توسط سرمایه گذاران و مد یران اجر ایی نیازمند کسب تجربه و به روزرسانی اطلاعات تخصصی است .

▪ تأمین مالی:

ـ دانش مالی و سرمایه مسائل حقوقی وقانونی :

ارزیابی تکنولوژی، ارزشگذاری تکنولوی، برآورد ر یسک و مطالعه امکان سنجی پروژه ها، تدو ین استراتژیهای مناسب کسب وکار و طرح ر یزی مدلهای مناسب آن از مهمتر ین فاکتورهای موردی از در سرمایه گذار ی مخاطره پذ یر است که صندوق یا شرکت سرما یه گذار مخاطره پذ یر را قادر میسازد تا پرتفولیوی بهینه ای را سامان دهد.

ج) در بخش سوم - مسائل حقوقی و قانونی - متأسفانه کماکان در کشور ما حقوق مالکیت معنو ی از حداقل قوانین و مقررات لازم بی بهره است این ضعف اساسی سنگ بزرگی بر سر راه کارآفرینی در بیشتر حوزه ها ی سرمایه گذار است ، اگرچه کارشناسان و مشاوران حقوقی بسیاری در کشور وجود دارند لیکن اگر حمایتهای قانونی و حقوقی دولت در این موضوع نتواند بستر امن و مناسبی برای کارآفرینان ایجاد نماید متأسفانه باید گفت تحقق دو مسئله اول که به بیان آنها پرداختیم کمکی به ما نخواهد نمود.

▪ راه حلهای اجرایی :

در بسیاری از کشورها، سهم سرمایه گذاری بخش خصوصی در تولید ناخالص ملی قابل توجه می باشد و باید در نظر داشت که صندوقهای سرمایه گذار مخاطره پذیر لزومًا به دنبال سود نبوده اند . برخی با اهداف آموزش و حمایت از نوآوریها و طرحهای کاربردی فارغ التحصیلان شکل گرفته اند، برخی دیگر در محیط های انکوباتوری و پارک های علمی و تحقیقاتی از سوی دولت به ایفای نقش پرداخته اند و در مجموع باید گفت صندوقهای مختلف با اهداف کسب منفعت و یا به صورت غیر انتفاعی در حال حاضر در دنیا به فعالیت می پردازند . دستیابی به موارد زیر می تواند به کاهش مخاطرات سرمایه گذاری کمک کند.

۱) شکل گیری بازارهای ثانوی برای تسهیل نقدینگی سرمایه گذاران و خروج از شرکتها

۲) ایجاد فرهنگ ریسک پذیری در میان سرمایه گذاران

۳) گسترش شبکه ها ی اینترنتی و ... که در آن طرحها و شرکتهای سرمایه پذیر معرفی می گردند

۴) اعطای تسهیلات و تقبل مخاطره از سوی دولت و بانک ها در تأمین مالی مستقیم و غیر مستقیم صندوقها و شرکتهای سرمایه گذار و سرمایه پذیر

۵) فراهم ساختن مقدمات حقوقی و قانونی حمایت از طرحهای نوآور و حمایت از مالکیت معنوی

۶) کاهش نرخ مالیات و یا حذف آن در موارد ویژه و قابل توجه برای سرمایه گذاران

۷) برگزاری دوره ها و کارگاههای آموزشی

● نتیجه گیری

با توجه به مطالب گفته شده ، اعم از تئوریها و نظریات موجود در باب تامین مالی کارآفرینانه که بیشتر بر روی سرمایه گذار مخاطره پذیر و رابطه آن با کارآفرین متمرکز بوده و انواع منابع تامین مالی گفته شده و در ضمن روش های تامین مالی، می توان نتیجه گرفت که کارآفرینان در این راستا انتخابهای متعددی را پیش روی دارند که انتخاب بهترین منبع نیازمند آگاهی و اطلاع کارآفرین از این منابع و روش های تامین مالی و در ضمن تحلیل و تصمیم گیری درست است .

علاوه بر آن :

حل مسائل ضروری مدیران در حوزه مالی ، مستلزم شناخت و بکارگیری روشهای مختلف وابزارهای نوین مالی است .

مهندسی مالی بر پایه مفروضات مهندسی که عبارت از کاربرد عملی ریاضی یا اصول علمی در حل مسائل است از ابزارهایی بهره می گیرد که مجموعه ای از مشخصه ای از ریسک و بازده را دارد و به شکل گسترده تحت عنوان فن آوری مالی جهت حل مسائل مالی و استفاده از فرصتهای مالی را فراهم می سازد.

پایه و اساس دانش مهندسی مالی ، اقتصاد مالی یا کاربرد اصول اقتصاد در پویایی بورس اوراق بهاداربه خصو ص طراحی، قیمت گذاری و مدیریت ریسک قراردادهای مالی است. با توسعه و پیچیدگی و تنوع در کسب و کار، کارکرد مهندسی مالی ، بسیار متنوع شده است زیرافرآیندهای مالی در کسب و کار پیچیده و متنوع شده است . سرآمدی کسب و کار و تعالی سازمانی اهداف اساسی بنگاههای اقتصادی در عرصه رقابت در تجارت است . لذا حل مسائل پیچیده وپیش بینی آینده ای که منجر به تعالی سازمانی گردد و این امر در گروه حل مسائل پیچیده مالی است ، ازضروریا ت هزاره سوم تلقی شده است.

بنابراین آگاهی از ابزارهای مهندسی مالی و استفاده از روشهای ارزشیابی کالاهای مورد نظر ازضروریات کسب و کار و جهانی شدن اقتصاد و بازارها تلقی می گردد.

و در راستای بهینه یازی شرائط در کشورمان لازم است : شناسایی زیر ساخت های لازم برای ایجاد و دوام و حیات یک صندوق سرمایه گذاری مخاطره پذیر آماده گردد و به نظر می رسد برای دستیابی به وضعیت مطلوب برای تحقق سرمایه گذاری مخاطره پذیر در کشور بستر سازی و ایجاد زیر ساخت در محور های گوناگون قابل توجه باشد که هر یک از آنها دارای شاخه های متعدد و گسترده ای می باشند و باید آنها را شناسایی و مورد بررسی و پیگیری قرار داد.

در دنیای درحال تحول امروز، کامیابی از آن جوامع و سازمانهایی است که بین منابع کمیاب و قابلیت های مدیریتی و کارآفرینی منابع انسانی خود رابطه معنی داری برقرار سازد. به عبارتی دیگر جامعه و سازمانی می تواند در مسیر توسعه، حرکت روبه جلو و با شتابی داشته باشد که با ایجاد بسترهای لازم منابع انسانی خود را به دانش و مهارت کارآفرینی مولد تجهیز کند تا آنها با استفاده از این توانمندی ارزشمند، سایر منابع جامعه و سازمان را به سوی ایجاد ارزش و حصول رشد و توسعه، مدیریت و هدایت کنند. امروزه که کار و فعالیت شکل تازه ای به خود گرفته است و به سوی خودکارفرمایی و خوداشتغالی در حرکت است. کارآفرینی و کارآفرینان نقش کلیدی در روند توسعه و پیشرفت اقتصادی جوامع مختلف ایفا می کنند.

تجارب کشورهایی مانند ژاپن، کره جنوبی، مالزی و هند آکنده از فعالیتهای چشمگیر کارآفرینانی بوده است که امروز به توسعه یافتگی کشور خود می بالند. باید توجه داشت که کارآفرینان تنها به ایجاد فرصتهای شغلی جدید نمی پردازند بلکه با ساختار، تفکر، تحرک و فرهنگ لازم دست به تخریب خلاق می زنند تا از دل ویرانه های کهن بنای رفیع آبادانی و پیشرفت را برافرازند. با توجه به نقش و اهمیت کارآفرینی و سابقه درخشان کارآفرینان در توسعه بسیاری از کشورها و با توجه به مشکلات اقتصادی زیادی که کشور ما با آن مواجه بوده و دست یاری از هر سویی می طلبد، ترویج و اشاعه مفهوم کارآفرینی، بسترسازی برای فرهنگ حامی کارآفرینی و مهمتر از همه تربیت افراد (به ویژه تحصیلکردگان) کارآفرین سازمانی برای تمامی جوامع بــه خصوص برای جوامع درحال توسعه ای مانند ایران از اهمیت و ضرورت حیاتی برخوردار است. مقدمه شرایط اقتصادی، صنعتی، اجتماعی و فرهنگی امروز کشور به گونه ای است که حل مشکلات و تنگناها، الگوها و راه حل های جدید و متفاوتی را طلب می کند. ترکیب جمعیتی جوان کشور، ضرورت ایجاد فرصتهای شغلی و نیز نوسان بهای نفت سه عامل عمده ای هستند که موجب می شوند سیاستگزاران و تصمیم سازان کلان کشور به منبع درآمد سهل الوصول دیگری به جز نفت بیندیشند و بی شک آن منبع جز ابتکار، خلاقیت و نوآوری چیز دیگری نیست. اکنون در عرصه جهانی، افراد خلاق، نوآور و مبتکر به عنوان کارآفرینان منشا تحولات بزرگی در زمینه های صنعتی، تولیدی و خدماتی شده اند و از آنها نیز به عنوان قهرمانان ملی یاد می شود.

چرخهای توسعه اقتصادی همواره با توسعه کارآفرینی به حرکت درمی آید. در اهمیت کارآفرینی همین بس که طی بیست سال (۱۹۸۰ - ۱۹۶۰) در یکی از کشورهای جهان سوم (هند) تنها ۵۰۰ موسسه کارآفرینی شروع به کار کرده اند و حتی بسیاری از شرکتهای بزرگ جهان برای حل مشکلات خود به کارآفرینان روی آورده اند. امروزه نیروی انسانی به عنوان یک منبع نامحدود و محور هر نوع توسعه مطرح می باشد. در این بین کارآفرینان به طورخاص دارای نقشی موثرتر در فرآیند توسعه اقتصادی اند. تحقیقات نشان داده که بین رشد اقتصادی و تعداد کارآفرینان در یک کشور همبستگی مثبت وجود دارد. زیرا کشوری که دارای تعداد زیادی کارآفرین باشد از محرکهای تجاری و اقتصادی قویتری برخوردار است. آموزش و پرورش کارآفرینان سازمانی نیازمند یک متدولوژی آموزشی اجرایی برای همکاری تنگاتنگ بین صنعت و دانشگاه جهت مواجهه با فشارهای شدید اجتماعی حاصل از رشد سریع فناوری و کمبود نیروی انسانی متخصص در جهان امروز است. در این روش که عنوان کارآفرینی یافته، انسانها به گونه ای پرورش می یابند که خود درجهت خلق کار قدم بردارند. مشاهدات حاصل از اعمال این متدولوژی به صورت موردی در قالب مأموریت اجتماعی، اهداف، مقصد مشخص، و نیز فعالیتهای مترتب آن منعکس گردیده اند.

تعریف کارآفرینی کارآفرینی، واژه ای است نو که از معنی کلمه اش نمی توان به مفهوم واقعی آن پی برد. این واژه به جای کلمه Entrepreneurship به کار می رود که در اصل از کلمه فرانسوی ENTREPRENDER به معنای متعهدشدن نشأت گرفته است. بنابر تعریف واژه نامه وبستر کارآفرین کسی است که متعهد می شود یک فعالیت اقتصادی را سازماندهی، اداره و تقبل نماید. بعضی از دانشمندان نظیر شومپیتر، کارآفرین را مهمترین عامل توسعه اقتصادی دانسته اند. وی معتقد است کارآفرین یک مدیر صاحب فکر و ابتکار است که همراه با خلاقیت، ریسک پذیری، هوش، اندیشه، و وسعت دید، فرصتهای طلایی می آفریند. او قادر است که با نوآوریها تحول ایجاد کند و یک شرکت زیان ده را به سوددهی برساند.

سیر تکامل فعالان اقتصادی یا کارآفرینان نشان می دهد که کارآفرینی در نظریه های اقتصادی تبلور یافته و به عنوان عامل اصلی ایجاد ثروت یا موجد ارزش اقتصادی شناخته و از قرن پانزدهم تاکنون در کانون بحث مکاتب مختلف اقتصادی قرار داشته است. اما سابقه مفهوم کارآفرینی در دانش امروزی به دویست سال پیش برمی گردد. اولین کسی که این مسئله را مطرح کرد فردی به نام کانتیلون است. این واژه دستخوش تعاریف جدید شده و ترجمه آن در ایران به معنای همان کسی است که زیربار تعهد می رود. امروزه بسیاری از شرکتها به لزوم کارآفرینی سازمانی پی برده اند. می توان گفت در واقع ، هنوز هم تعریف کامل و جامع که مورد پذیرش همه ی صاحبنظران قرار گیرد از واژه کارآفرینی ارائه نشده است ، لیکن در این بین تئوری و تعاریف اقتصاددان مشهور اتریشی به نام جوزف شومپیتر از کارآفرینی و نقش کارآفرینان در فرآیند توسعه؛ مورد توافق و ارجاع اکثر محققین در این زمینه است . بر طبق نظر وی کارآفرین نیروی محرکه اصلی در توسعة اقتصادی و موتور توسعه می باشد و نقش وی عبارت است از نوآوری یا ایجاد ترکیب های تازه از مواد.

شومپیتر مشخصه اصلی کارآفرین را «نوآوری »می دانست و کار یک کارآفرین را «تخریب خلاق » تعریف کرد. وی در کتاب «نظریة اقتصاد پویا» اشاره می کندکه تعادل پویا از طریق نوآوری و کارآفرینی ایجاد می گردد و اینها مشخصه ی یک اقتصاد سالم هستند. سابقه کارآفرینی در دنیا در اوایل سده شانزدهم میلادی کسانی را که در کار مأموریت نظامی بودند کارآفرین می خواندند و پس از آن نیز برای مخاطرات دیگر نیز همین واژه با محدودیت هایی مورد استفاده قرار گرفت. از حدود سال ۱۷۰۰ میلادی به بعد درباره پیمانکاران دولت که دست اندرکار امور عمرانی بودند، از لفظ کارآفرین زیاد استفاده شده است. کارآفرینی و کارآفرین اولین بار مورد توجه اقتصاددانان قرار گرفت و همه مکاتب اقتصادی از قرن شانزدهم میلادی تاکنون به نحوی کارآفرینی را در نظریه های خود تشریح کرده اند. ژوزف شومپیتر با ارائه نظریه توسعه اقتصادی خود در سال ۱۹۳۴ که همزمان با دوران رکود بزرگ اقتصادی بود، موجب شد تا نظر او در خصوص نقش محوری کارآفرینان در ایجاد سود، مورد توجه قرار گیرد و به همین دلیل وی را «پدر کارآفرینی» لقب داده اند. از نظر وی «کارآفرین نیروی محرکه اصلی در توسعه اقتصادی است » و نقش کارآفرینی عبارت است از «نوآوری یا ایجاد ترکیب های تازه از مواد». همچنین کارآفرینی از سوی روانشناسان و جامعه شناسان با درک نقش کارآفرینان در اقتصاد و به منظور شناسایی ویژگیها و الگوهای رفتاری آنها با بررسی و تحقیق در خصوص آنان مورد توجه قرار گرفته است. سیر تاریخی مفهوم کارآفرینی به طور کلی و با عنایت به موارد اشاره شده در فوق ، سیر تاریخی مفهوم کارآفرینی را می توان به پنج دوره تقسیم نمود:

۱) دوره اول ( قرون ۱۵ و ۱۶ میلادی) : در این دوره به صاحبان پروژه های بزرگ که مسئولیت اجرایی این پروژه ها همانند ساخت کلیسا، قلعه ها، تأسیسات نظامی و .... از سوی دولتهای محلی به آنها واگذار گردید. کارآفرین اطلاق می شد، در تعاریف این دوره پذیرش مخاطره، لحاظ نشده است.

۲) دوره دوم ( قرن ۱۷ میلادی) : این دوره همزمان با شروع انقلاب صنعتی در اروپا بوده و بعد مخاطره پذیری به کارآفرینی اضافه شد کارآفرین در این دوره شامل افرادی همانند بازرگانان ، صنعتگران و دیگر مالکان خصوصی می باشد.

۳) دوره سوم ( قرون ۱۸و ۱۹ میلادی) : در این دوره کارآفرین فردی است که مخاطره می کند و سرمایه مورد نیاز خود را از طریق وام تأمین می کند، بین کارآفرین و تأمین کننده سرمایه (سرمایه گذار) و مدیر کسب و کار در تعاریف این دوره تمایز وجود دارد.

۴) دوره چهارم ( دهه های میانی قرن بیستم میلادی) : در این دوره مفهوم نوآوری شامل خلق محصولی جدید، ایجاد نظام توزیع جدید یا ایجاد ساختار سازمانی جدید به عنوان یک جزء اصلی به تعاریف کارآفرینی اضافه شده است.

۵) دوره پنجم، دوران معاصر( از اواخر دهه ۱۹۷۰ تاکنون ) : در این دوره همزمان با موج ایجاد کسب و کارهای کوچک و رشد اقتصادی و نیز مشخص شدن نقش کارآفرینی به عنوان تسریع کننده این سازوکار، جلب توجه زیادی به این مفهوم شد و رویکرد چند جانبه به این موضوع صورت گرفت. تا قبل از این دوره اغلب توجه اقتصاددانان به کارآفرینی معطوف بود، اما در این دوره به تدریج روانشناسان، جامعه شناسان و دانشمندان و محققین علوم مدیریت نیز به ابعاد مختلف کارآفرینی و کارآفرینان توجه نموده ا ند. تا دهه ۱۹۸۰ سه موج وسیع ، موضوع کارآفرینی را به جلو رانده است:

▪ موج اول: انفجار عمومی مطالعه و تحقیق در قالب انتشار کتابهای زندگی کارآفرینان و تاریخچه شرکتهای آنها، چگونگی ایجاد کسب و کار شخصی و شیوه های سریع پولدار شدن می باشد. این موج از اواسط دهه ۱۹۵۰ شروع می شود.

▪ موج دوم: این موج که شروع آن ازدهه ۱۹۶۰ بوده شامل ارائه رشته های آموزش کارآفرینی در حوزه های مهندسی و بازرگانی است که در حال حاضر این حوزه ها به سایر رشته ها نیز تسری یافته است.

▪موج سوم: این موج شامل افزایش علاقمندی دولتها به تحقیقات در زمینه کارآفرینی و بنگاههای کوچک، تشویق رشد شرکت های کوچک و انجام تحقیقات در خصوص نوآوری های صنعتی می شود که از اواخر دهه ۱۹۷۰ آغاز شده است. سابقه کارآفرینی در ایران علی رغم اینکه در کشورهای پیشرفته دنیا از اواخر دهه ۱۹۷۰ به بعد به موضوع کارآفرینی توجه جدی شده و حتی در بسیاری از کشورهای درحال توسعه هم از اواخر دهه ۱۹۸۰ این موضوع را مورد توجه قرار داده اند، در کشور ما تا شروع اجرای برنامه سوم توسعه، توجه چندانی به کارآفرینی نشده بود. حتی در محافل علمی و دانشگاهی نیز به جز موارد بسیار نادر، فعالیتی در این زمینه صورت نگرفته بود. مشکل بیکاری و پیش بینی حادتر شدن آن در دهه ۱۳۸۰ موجب شد که در زمان تدوین برنامه سوم توسعه، موضوع توسعه کارآفرینی مورد توجه قرار گیرد. در برنامه اخیر، توسعه کارآفرینی در سطح وزارتخانه های علوم، تحقیقات و فناوری، بهداشت، درمان و آموزش پزشکی، جهاد کشاورزی، صنایع و معادن و فلزات و همچنین مؤسسه جهاد دانشگاهی به دلیل ارتباط با فعالیت های آنها، مطرح شده است. متأسفانه واژه کارآفرینی که ترجمه ای از کلمه Entrepreneurship است، موجب گردیده است که معنی ایجاد کار و یا اشتغال زایی از این واژه برداشت می شود. در حالیکه کارآفرینی دارای مفهومی وسیعتر و با ارزشتر از اشتغال زایی است. این برداشت ناصحیح از این مفهوم و همچنین تورم نیروی انسانی بیکار در جامعه ( به ویژه در بین دانش آموختگان دانشگاهی)، موجب شده بسیاری از سیاستهایی که برای توسعه آن اتخاذ شده و نیز در بخشنامه ها و سخنرانی های مسئولان در این خصوص، صرفاً جنبه اشتغال زایی برای آن در نظر گرفته شود. در حالیکه کارآفرینی دارای پیامدهای مثبت و مهم دیگری همانند: بارور شدن خلاقیت ها، ترغیب به نوآوری و توسعه آن، افزایش اعتماد به نفس، ایجاد و توسعه تکنولوژی، تولید ثروت در جامعه و افزایش رفاه عمومی است و در صورتیکه فقط به جنبه اشتغال زایی آن توجه شود، از سایر پیامدهای آن بی بهره خواهیم ماند .

آن طرف تر دیواری است. پای دیوار مردی نشسته. نگاهش به دوردست است. به آنجا که ساختمان ها با آسمان پیوند می خورند. در سرش چه می گذرد؟ نمی دانم!

نگاهش اما... بیداد می کند.

پیراهن چهارخانه اش از شدت عرق خیس شده، پشت کفش هایش را خوابانده و پاشنه های ترک خورده اش از جوراب سوراخش دیده می شوند. دستش را زیر سرگذاشته. نمی دانم چند سال دارد اما هر چه هست چین و چروک دست هایش پیرتر می نمایاندش. گودی چشمهایش نشان می دهد که هیچ وقت یک دل سیر نخوابیده. دستش را آرام در جیب پیراهنش فرو می کند و پاکت سیگار را در می آورد. یک سیگار را گوشه لبش می گذارد وپکی به آن می زند. آنقدر حواسش پرت است که فراموش می کند آن را روشن کند. سرش را تکان می دهد و زیر لب می گوید: «قربون حواس جمع».

باز هم به آن دور دست ها خیره می شود. مدت ها به آنجا خیره می ماند. وقتی به خودش می آید سیگار دود شده و خاکسترش باقی مانده. می خواهد خاکستر سیگار را زیر پا له کند اما دلش نمی آید چون آن سیگار طعم نفس هایش را چشیده است. نفس هایی که وقت کار به شماره می افتد. ازوقتی خودش را شناخته یک چیز را خوب درک کرد. ازبچگی با آن آشناست. از همان روز که پدرش از دنیا رفت. آری او کار را خیلی خوب می شناسد. حالا که عمری از او گذشته کار با تمام وجودش عجین شده. نمی داند تا کی کار، سایه به سایه دنبالش خواهد آمد. کارگر بودن را از کودکی تجربه کرده است و حالا که پای دیوار نشسته و آرام فکر می کند، با خودش می گوید، اگر شغل دیگری داشتم دنیا چه رنگی بود؟ اگر هنگام جوشکاری چشمهایم اینقدر ضعیف نمی شد، شاید امروز دنیا خوش رنگ تر بود.

شاید دنیا خیلی زیباتر از این باشد که من می بینم. حتما هست. یعنی بود اگر کمرم زیر هزینه سنگین دانشگاه آزاد پسرم خم نمی شد. آری حتما زیباتر بود اگر بیمه بودم و ناچار نبودم هر بار برای درمان همسر بیمارم این همه هزینه کنم. نمی دانست اگر کارگر روزمزد نبود به کدام گوشه دنیا بر می خورد؟ شاید اگر ناچار نبود برای پرداخت پول پیش خانه از کارخانه نخ ریسی، بازخرید شود امروز حال و روزش بهتر بود. این روزها نام کارگر را زیاد می شنود، آخر می گویند روز اوست، روز کارگر! اما حال و روزش اصلا خوش نیست. دل و دماغ فکر کردن را ندارد، حتی توان ندارد سیگار دیگری از جیبش در بیاورد.

دستش را در جیب شلوارش می کند تا تسبیح سبز رنگش را در بیاورد، ذکر بگوید، شاید دلش آرام تر شود. اما وقتی انگشتش در سوراخ ته جیب فرو می رود، می فهمد که تسبیح هم مثل همه خوشی های دیگر با او خداحافظی کرده. دلش می گیرد; خیلی بیشتر از قبل. کاش صدایی می آمد و او را از این حال و هوا بیرون می آورد. یک صدای امیدبخش و مهربان یا دستی روی شانه اش گذاشته می شد تا مرهمی برای خستگی هایش باشد یا گوشی که درد دل هایش را می شنید. ناگهان صدایی او را به خودش آورد. طبق معمول صدای سرکارگر بود که فریاد می زد: «جعفرآقا، کجایی بابا یک ساعته دارم دنبالت می گردم. کجا غیبت زده؟ بیا هزار تا کار داریم.» و جعفرآقا خسته تر از همیشه دستش را روی زانویش می گذارد، یا علی می گوید و بلند می شود. هنوز عرق تنش خشک نشده که کار دوباره به سراغش می آید. با خودش می گوید: مثلا روز کارگر است، اما روز از نو و روزی از نو!

اصولا طبقه کارگر یک طبقه اجتماعی است واز افرادی تشکیل می شود که در مشاغلی کار می کنند که نیاز به قدرت بدنی و کار دستی دارد.اما همین طبقه کارگر هم بر اساس سطح مهارت کارگران به سه طبقه دیگر تقسیم می شود.

طبقه کارگران بالا ، شامل کارگران ماهر و متخصص، که اعضایش از نظر درآمد، شرایط کار و تامین شغلی بر دیگر کارگران برتری دارند.

هرچند که بعضی مهارت ها در جریان پیشرفت های فناوری اهمیت خود را از دست داده است. شرایط اقتصادی کارگران ماهر بیش از سایر کارگران است. کارگران ماهر معمولا از ثبات شغلی برخوردارند و دوره بیکاری آنها کوتاه تر است.

طبقه کارگر پایین، از افرادی تشکیل شده که در مشاغل غیرماهر و نیمه ماهر که به آموزش اندکی نیاز دارد، اشتغال دارند. تامین شغلی در بیشتر این مشاغل کمتر از مشاغلی است که نیاز به مهارت دارند. این کارگران معمولا از ثبات شغلی برخوردار نیستند و طول مدت بیکاری آنها بیشتر است.

طبقه زیرین; خط فاصل عمده ای در درون طبقه کارگر بین اکثریت قومی و اقلیت های محروم که طبقه زیرین را تشکیل می دهند، وجود دارد. اعضای طبقه زیرین; شرایط کار و سطح زندگی پایین تری نسبت به اکثریت جمعیت دارند. اکثر اعضای طبقه زیرین; کارگرانی هستند که مدت طولا نی بیکارند یا به طور متناوب شاغل و بیکار می شوند.

● دستمزد کارگران در ایران

بعد از طبقه بندی کارگران به سه دسته کارگران بالا، کارگران پایین، کارگران طبقه زیرین باید دید که دستمزد این کارگران چگونه پرداخت می شود.

البته باید گفت فقط کارگران طبقه بالا که از شغل ثابت برخوردارند شامل این دستمزدها می شوند و کارگران رده پایین تر باید بهآب باریکه ای که گاهی جریان دارد و گاهی قطع می شود قناعت کنند.

شورای عالی کار حداقل دستمزد کارگران ایران را در سال ۱۳۸۹، ۳۰۳ هزار و ۴۸ تومان اعلام کرد.

این میزان دستمزد برای کارگرانی که اکثر ساعات روز خود را به کار سخت و طاقت فرسا مشغولند فرصت و توان برای انجام شغل دوم ندارند; جای تامل دارد.

احمد. م کارگر یک کارخانه در این باره می گوید: «با این تورم، ۳۰۳ هزار تومان حداقل دستمزد کارگران، تاسف انگیز است.»

او در ادامه می گوید: آدم با ۳۰۳هزار تومان چکار می تواند بکند؟ آیا همان کسانی که این میزان را اعلام کرده اند، می توانند با ۳۰۳ هزار تومان در ماه زندگی کنند؟ او معتقد است که این افراد یا شکمشان سیر است یا با اینگونه اقدامات می خواهند کارگران را درگیر مشکلات مالی و یافتن کار دوم کنند تا از اطراف خود بی خبر باشند.

این کارگر می گوید: اگر رقم خط فقر را در نظر بگیریم، کارگران با این دستمزد، بسیار پایین تر از خط فقر قرار دارند و این میزان دستمزد شاید فقط کفاف اجاره آخر ماه یک خانه کوچک را بدهد. حال تصور کنید که یک کارگر با این درآمد چگونه شکم زن و فرزندانش را سیر خواهد کرد؟ خرج تحصیل و پوشاک و درمان را هم که در نظر نگیریم; طبقه کارگر برای تامین ابتدایی ترین امکانات زندگی باید با بدبختی دست و پنجه نرم کند.

● حداقل دستمزد چقدر باید باشد

در خبرها آمده است که سندیکای کارگران شرکت واحد اتوبوسرانی تهران و حومه، سندیکای کارگران - شرکت نیشکر هفت تپه، اتحادیه آزاد کارگران ایران و انجمن صنفی کارگران برق و فلز کار کرمانشاه، طوماری اعتراضی را به امضای هزاران کارگر رساندند و خواستار تعیین حداقل دستمزد یک میلیون تومانی برای کارگران ایران شدند.

این اعتراض حتی پیش از آن صورت گرفت که براساس آمار بانک مرکزی، خط فقر مطلق برای یک خانواده ۵ نفره در تهران، حداقل ۷۰۰ هزار تومان اعلام شد.

یک کارگر کارخانه نخ ریسی معتقد است که دستمزد ۳۰۳هزار تومان، شرم آورترین دستمزدی است که امکان دارد به یک مزدبگیر داده شود.

او معتقد است: حداقل دستمزد باید بالاتر از خط فقر باشد. او می گوید: کشور ما کشور فقیری نیست که اکثریت جمعیت آن زیرخط فقر زندگی کنند. ما با داشتن منابع طبیعی، نفت و مکان های گردشگری فراوان باید در زمره افرادی باشیم که از رفاه اجتماعی برخوردارند. این در حالیست که طبقه کارگری در ایران همواره طبقه ای محروم و زحمتکش بوده که هیچ گاه صدایش به جایی نرسید و همواره در تعیین دستمزدها نادیده گرفته شده است.

● کارگران با کار وکارگران بیکار

بهروز کارگری که به تازگی بیکار شده می گوید: پس از پایان تعطیلا ت نوروز برای بستن قرار داد سرکار رفتم اما اعلا م کردند که کار فرما، به دلیل مشکلا ت مالی عده ای از کارگران را اخراج کرده که البته اسم مودبانه اش تعدیل کردن است اما معنای اصلی اش اخراج است.

او می گوید: بیکاری تجربه تلخ یک کارگر است که بارها برای من اتفاق افتاده و زندگیم را به هم ریخته است.

بهروز معقتد است با بیکار شدن هر کارگر، خانواده او نیز دچار تزلزل می شود، چرا که مساله اقتصادی، مساله ای نیست که بتوان در زندگی خانوادگی از آن چشم پوشی کرد.

او می گوید: در میان کارگرانی که با من از کار اخراج شدند، چند تازه داماد وجود داشت که برای شروع زندگیشان، روی دستمزد شان حساب کرده بودند; چی فکر می کردیم، چی شد!

بهروز در ادامه با تاسف می گوید: ما با حداقل دستمزدها مشکل داشتیم و بعد از تعطیلا ت با کلی غرغر به سرکار رفتیم; غافل از این که همان ۳۰۳ هزار تومان هم دیگر گیرمان نمیآید و از این به بعد باید در آشفته بازار کار، به دنبال کار جدید باشیم تا زن و بچه مان از گرسنگی نمیرند و صاحب خانه اسباب و اثاثیه مان را داخل خیابان نریزد.

● نرخ بیکاری

دولتی ها معتقدند که نرخ بیکاری در حدود ۱۱ درصد است و منتقدان اقتصادی دولت نظری غیر از این دارند و معتقدند که رقم واقعی نرخ بیکاری از عدد ادعایی دولت بیشتر است. فعالا ن کارگری در تشکیلا ت خانه کارگر از موضع منتقدانه به ماجرا نگاه می کنند و با استفاده از آمار مقرری بگیران بیمه بیکاری یادآور می شوند که کارگران کارخانه های بسیاری به دلیل وخامت وضع اقتصادی رها شده اند.

در علم اقتصاد، نرخ بیکاری شاخصی برای ارزیابی میزان توسعه یافتگی کشورهاست و به همین دلیل تمامی دولت ها برای درخشان نشان دادن کارنامه خود، سعی می کنند تا با ایجاد فرصت های پایدار شغلی صنعتی،کشاورزی و خدماتی نرخ بیکاری را هرچه بیشتر پایین بیاورند و اقتصاد خود را پویا نشان دهند. از منظر این علم، بیکار هرکسی به غیر از دانشجویان و زنان خانه دار است که ۱۵ تا ۶۵ سال سن داشته باشد و به منظور تامین معاش خود و خانواده اش هیچ شغلی نداشته باشد بیکار است.

در قانون کار ایران هم هرگونه کارکردن افراد زیر ۱۵ سال ممنوع و جرم اعلا م شده است و برای افراد بالا ی ۶۰ سالی که مشغول به کار هستند امکان بازنشستگی و ترک کار در نظر گرفته شده است.

با وجود صراحت قانون گذار و شفاف بودن شرایط سنی کار برای کارگران، هنوز میان تعریف علمی بیکاری با واقعیت های زندگی مردم ایران همخوانی وجود ندارد.

گواه این مدعا کودکانی هستند که هر روز سر چهار راه ها می بینیمشان که اسفند دود می کنند یا گل می فروشند یا پیر مرد سالخورده ای که در مجتمع مسکونی همسایه طبقات را نظافت می کنند و گاهی هم در نظافت منزل به خانمهای مجتمع کمک می کنند.

● قربانیان تغییر دستمزدها

هرساله با آغاز سال جدید و نو شدن طبیعت، دستمزد کارگران هم نو می شود. البته این نو شدن می تواند مانند سال نو، که در زندگی طبیعت تحول ایجاد می کند; در زندگی کارگران ایجاد تحول کند.

البته بر خلا ف تحولا ت طبیعت که همواره زیبا و دوست داشتنی است;تحولا تی که تغییر دستمزدها در زندگی کارگران ایجاد می کند چندان مطلوب نیست و در اکثر مواقع دردسرساز است. از افزایش نرخ تورم و نرخ پایین افزایش دستمزدهای کارگری که بگذریم می رسیم به پدیده ای به نام عواقب تغییر دستمزد کارگران! همیشه با تغییر دستمزدها در طول ماه های آغازین و پایانی هر سال، افراد بسیاری با تخصص های مختلف صنعتی، کشاورزی و خدماتی به دلیل مشکلا ت اقتصادی از کار اخراج می شوند و برای مدتی نامعلوم و گاه همیشه به خیل بیکاران می پیوندند. سال جدید هم از این قاعده مستثنی نیست و شروع سال ۸۹ نیز چیزی متفاوت از شروع سال های دیگر نداشت. با وجود آن که مصوبه شورای عالی کار با مداخله بانک مرکزی مورد بازنگری قرار گرفت و در نهایت مزد کارگران با کاهش ۵درصدی تعیین شد اما بازهم کارگرانی در ابتدا و پایان سال ۸۸ اخراج شدند تا افزایش دستمزدها فشاری احتمالی را بر کارفرمایان آنها وارد نکند و بسیاری معتقدند که امسال نیز سیکل بیکاری دوباره گسترش می یابد. کارگران نوشابه سازی ساسان در سال گذشته از جمله قربانیان افزایش دستمزدها بودند. هم در بهار و هم در زمستان ۸۸ شرکت نوشابه سازی ساسان با اخراج کارگرانی که مدت قرار دادشان به پایان رسیده بود، جمع کثیری از کارگران را وارد دنیای پریاس بیکاری کرد. واردات بی رویه و کمبود نقدینگی هم از دیگر عوامل بیکاری کارگران است. نساجی خامنه، آزمایش تهران و صنایع مخابراتی راه دور ایران از کارخانه هایی هستند که هم اکنون به دلیل مشکل کمبود نقدینگی و واردات محصولا ت مشابه خارجی، کارگران خود را رهاکرده اند و این احتمال وجود دارد که امسال آنها به همراه برخی دیگر از کارگاه های صنعتی ماجراساز بیکاری باشند.

ورود محصولا ت چینی از دیگر مشکلا ت بزرگی است که دامنگیر کارگران ما شده است. ورود محصولا تی که قیمت آنها حتی از مواد اولیه کارگاه ها و کارخانجات ما کمتر است باعث شده اکثر کارگاه ها به تعطیلی کشانده شوند و جایی برای آنها در بازار تولیدات وجود نداشته باشد. محمدی خیاط یک کارگاه تولیدی است که می گوید: با ورود محصولا ت چینی به بازار ما به هیچ وجه توان مقابله با آنها را نداریم و محصولا تمان روی دستمان می ماند. او معتقد است: طبیعی است که مردم به وضع جیبشان نگاه می کنند نه به وضعیت اقتصادی کارگاه های تولیدی! بنابراین به طور حتم مردم به سمت کالا یی می روند که ارزان تر است و با وضعیت اقتصادی آنها همخوانی بیشتری دارد.او می گوید: من از مردم گله ندارم چرا که زن و بچه خودم هم با آن که می دانند کالا ی چینی چه به روز ما آورده اکثر محصولا تی که به خانه می آورند چینی است و درجواب اعتراض من فقط یک جواب دارند « ارزان بود، خریدیم». حق با آنهاست مردم در حین خرید نمی توانند وضعیت اقتصادی جامعه را حلا جی کنند. آنها وضعیت جیبشان را بررسی می کنند نه چیز دیگر را. در نتیجه مشکلا ت کارگران همچون کلا ف در هم پیچیده ای ادامه پیدا می کند و از کمبود دستمزد گرفته تا بیکاری کارگران گره می خورد و در صورت افزایش حداقل دستمزد از سوی دولت هم، کارفرما با توسل به اخراج و تعدیل نیرو در مقابل آن مقاومت خواهد کرد. حال باید در آستانه روز کارگر به این مساله اندیشید که مشکل در هم پیچیده کارگران ایران چه زمانی حل خواهد شد؟!

● کارگران و جمعیت

آنچه به طور معمول در جامعه به چشم می خورد این است که اصولاطبقه کارگری، از خانواده های پرجمعیت تشکیل می شوند و تعداد فرزندان این قشر اصولا بیشتر از تعداد فرزندان کارمندان و پزشکان و مهندسان و وکلا و وزراست. از این رو اداره این خانواده های پرجمعیت برای پدر خانواده که طبیعتا از درآمد پایینی برخوردار است دشوار خواهد بود. با این حال پدیده تنظیم خانواده طی سال های اخیر روی این قشر از جامعه هم بی تاثیر نبوده و تبلیغات فراوانی که در زمینه فرزند کمتر، زندگی بهتر صورت می گرفت; از یک سو و افزایش سرسام آور تورم از سوی دیگر باعث شده بود تا طبقه کارگران هم به تنظیم خانواده احترام بگذارند. البته تبلیغات «دو بچه کافیه» و «فرزند کمتر، زندگی بهتر» تا سال گذشته پابرجا بود تا اینکه تیتر روزنامه های امسال نشان از این داشت که آقای احمدی نژاد با این روند موافق نیست و با اهدای یک میلیون تومان به نوزادان متولد شده در سال ۸۹ و تشویق به افزایش جمعیت; اعلام کرد که ایران ظرفیت ۱۵۰میلیون جمعیت را دارد. البته معلوم نیست چند درصد از این ۱۵۰ میلیون نفر; در آینده در طبقه کارگران قرار خواهند گرفت و چه تعداد از این افراد از حداقل رفاه اجتماعی برخوردار خواهند بود. آنچه مسلم است همین تعداد افرادی که امروز تحت عنوان کارگر در جامعه ما زندگی می کنند یا زیر خط فقر له می شوند یا با اراده کارفرما از کار بی کار شده و دیگر نام کارگر را یدک نمی کشند.

آن طرف تر دیواری است. پای دیوار مردی نشسته. نگاهش به دوردست است. به آنجا که ساختمان ها با آسمان پیوند می خورند. در سرش چه می گذرد؟ نمی دانم!

نگاهش اما... بیداد می کند.

پیراهن چهارخانه اش از شدت عرق خیس شده، پشت کفش هایش را خوابانده و پاشنه های ترک خورده اش از جوراب سوراخش دیده می شوند. دستش را زیر سرگذاشته. نمی دانم چند سال دارد اما هر چه هست چین و چروک دست هایش پیرتر می نمایاندش. گودی چشمهایش نشان می دهد که هیچ وقت یک دل سیر نخوابیده. دستش را آرام در جیب پیراهنش فرو می کند و پاکت سیگار را در می آورد. یک سیگار را گوشه لبش می گذارد وپکی به آن می زند. آنقدر حواسش پرت است که فراموش می کند آن را روشن کند. سرش را تکان می دهد و زیر لب می گوید: «قربون حواس جمع».

باز هم به آن دور دست ها خیره می شود. مدت ها به آنجا خیره می ماند. وقتی به خودش می آید سیگار دود شده و خاکسترش باقی مانده. می خواهد خاکستر سیگار را زیر پا له کند اما دلش نمی آید چون آن سیگار طعم نفس هایش را چشیده است. نفس هایی که وقت کار به شماره می افتد. ازوقتی خودش را شناخته یک چیز را خوب درک کرد. ازبچگی با آن آشناست. از همان روز که پدرش از دنیا رفت. آری او کار را خیلی خوب می شناسد. حالا که عمری از او گذشته کار با تمام وجودش عجین شده. نمی داند تا کی کار، سایه به سایه دنبالش خواهد آمد. کارگر بودن را از کودکی تجربه کرده است و حالا که پای دیوار نشسته و آرام فکر می کند، با خودش می گوید، اگر شغل دیگری داشتم دنیا چه رنگی بود؟ اگر هنگام جوشکاری چشمهایم اینقدر ضعیف نمی شد، شاید امروز دنیا خوش رنگ تر بود.

شاید دنیا خیلی زیباتر از این باشد که من می بینم. حتما هست. یعنی بود اگر کمرم زیر هزینه سنگین دانشگاه آزاد پسرم خم نمی شد. آری حتما زیباتر بود اگر بیمه بودم و ناچار نبودم هر بار برای درمان همسر بیمارم این همه هزینه کنم. نمی دانست اگر کارگر روزمزد نبود به کدام گوشه دنیا بر می خورد؟ شاید اگر ناچار نبود برای پرداخت پول پیش خانه از کارخانه نخ ریسی، بازخرید شود امروز حال و روزش بهتر بود. این روزها نام کارگر را زیاد می شنود، آخر می گویند روز اوست، روز کارگر! اما حال و روزش اصلا خوش نیست. دل و دماغ فکر کردن را ندارد، حتی توان ندارد سیگار دیگری از جیبش در بیاورد.

دستش را در جیب شلوارش می کند تا تسبیح سبز رنگش را در بیاورد، ذکر بگوید، شاید دلش آرام تر شود. اما وقتی انگشتش در سوراخ ته جیب فرو می رود، می فهمد که تسبیح هم مثل همه خوشی های دیگر با او خداحافظی کرده. دلش می گیرد; خیلی بیشتر از قبل. کاش صدایی می آمد و او را از این حال و هوا بیرون می آورد. یک صدای امیدبخش و مهربان یا دستی روی شانه اش گذاشته می شد تا مرهمی برای خستگی هایش باشد یا گوشی که درد دل هایش را می شنید. ناگهان صدایی او را به خودش آورد. طبق معمول صدای سرکارگر بود که فریاد می زد: «جعفرآقا، کجایی بابا یک ساعته دارم دنبالت می گردم. کجا غیبت زده؟ بیا هزار تا کار داریم.» و جعفرآقا خسته تر از همیشه دستش را روی زانویش می گذارد، یا علی می گوید و بلند می شود. هنوز عرق تنش خشک نشده که کار دوباره به سراغش می آید. با خودش می گوید: مثلا روز کارگر است، اما روز از نو و روزی از نو!

اصولا طبقه کارگر یک طبقه اجتماعی است واز افرادی تشکیل می شود که در مشاغلی کار می کنند که نیاز به قدرت بدنی و کار دستی دارد.اما همین طبقه کارگر هم بر اساس سطح مهارت کارگران به سه طبقه دیگر تقسیم می شود.

طبقه کارگران بالا ، شامل کارگران ماهر و متخصص، که اعضایش از نظر درآمد، شرایط کار و تامین شغلی بر دیگر کارگران برتری دارند.

هرچند که بعضی مهارت ها در جریان پیشرفت های فناوری اهمیت خود را از دست داده است. شرایط اقتصادی کارگران ماهر بیش از سایر کارگران است. کارگران ماهر معمولا از ثبات شغلی برخوردارند و دوره بیکاری آنها کوتاه تر است.

طبقه کارگر پایین، از افرادی تشکیل شده که در مشاغل غیرماهر و نیمه ماهر که به آموزش اندکی نیاز دارد، اشتغال دارند. تامین شغلی در بیشتر این مشاغل کمتر از مشاغلی است که نیاز به مهارت دارند. این کارگران معمولا از ثبات شغلی برخوردار نیستند و طول مدت بیکاری آنها بیشتر است.

طبقه زیرین; خط فاصل عمده ای در درون طبقه کارگر بین اکثریت قومی و اقلیت های محروم که طبقه زیرین را تشکیل می دهند، وجود دارد. اعضای طبقه زیرین; شرایط کار و سطح زندگی پایین تری نسبت به اکثریت جمعیت دارند. اکثر اعضای طبقه زیرین; کارگرانی هستند که مدت طولا نی بیکارند یا به طور متناوب شاغل و بیکار می شوند.

● دستمزد کارگران در ایران

بعد از طبقه بندی کارگران به سه دسته کارگران بالا، کارگران پایین، کارگران طبقه زیرین باید دید که دستمزد این کارگران چگونه پرداخت می شود.

البته باید گفت فقط کارگران طبقه بالا که از شغل ثابت برخوردارند شامل این دستمزدها می شوند و کارگران رده پایین تر باید بهآب باریکه ای که گاهی جریان دارد و گاهی قطع می شود قناعت کنند.

شورای عالی کار حداقل دستمزد کارگران ایران را در سال ۱۳۸۹، ۳۰۳ هزار و ۴۸ تومان اعلام کرد.

این میزان دستمزد برای کارگرانی که اکثر ساعات روز خود را به کار سخت و طاقت فرسا مشغولند فرصت و توان برای انجام شغل دوم ندارند; جای تامل دارد.

احمد. م کارگر یک کارخانه در این باره می گوید: «با این تورم، ۳۰۳ هزار تومان حداقل دستمزد کارگران، تاسف انگیز است.»

او در ادامه می گوید: آدم با ۳۰۳هزار تومان چکار می تواند بکند؟ آیا همان کسانی که این میزان را اعلام کرده اند، می توانند با ۳۰۳ هزار تومان در ماه زندگی کنند؟ او معتقد است که این افراد یا شکمشان سیر است یا با اینگونه اقدامات می خواهند کارگران را درگیر مشکلات مالی و یافتن کار دوم کنند تا از اطراف خود بی خبر باشند.

این کارگر می گوید: اگر رقم خط فقر را در نظر بگیریم، کارگران با این دستمزد، بسیار پایین تر از خط فقر قرار دارند و این میزان دستمزد شاید فقط کفاف اجاره آخر ماه یک خانه کوچک را بدهد. حال تصور کنید که یک کارگر با این درآمد چگونه شکم زن و فرزندانش را سیر خواهد کرد؟ خرج تحصیل و پوشاک و درمان را هم که در نظر نگیریم; طبقه کارگر برای تامین ابتدایی ترین امکانات زندگی باید با بدبختی دست و پنجه نرم کند.

● حداقل دستمزد چقدر باید باشد

در خبرها آمده است که سندیکای کارگران شرکت واحد اتوبوسرانی تهران و حومه، سندیکای کارگران - شرکت نیشکر هفت تپه، اتحادیه آزاد کارگران ایران و انجمن صنفی کارگران برق و فلز کار کرمانشاه، طوماری اعتراضی را به امضای هزاران کارگر رساندند و خواستار تعیین حداقل دستمزد یک میلیون تومانی برای کارگران ایران شدند.

این اعتراض حتی پیش از آن صورت گرفت که براساس آمار بانک مرکزی، خط فقر مطلق برای یک خانواده ۵ نفره در تهران، حداقل ۷۰۰ هزار تومان اعلام شد.

یک کارگر کارخانه نخ ریسی معتقد است که دستمزد ۳۰۳هزار تومان، شرم آورترین دستمزدی است که امکان دارد به یک مزدبگیر داده شود.

او معتقد است: حداقل دستمزد باید بالاتر از خط فقر باشد. او می گوید: کشور ما کشور فقیری نیست که اکثریت جمعیت آن زیرخط فقر زندگی کنند. ما با داشتن منابع طبیعی، نفت و مکان های گردشگری فراوان باید در زمره افرادی باشیم که از رفاه اجتماعی برخوردارند. این در حالیست که طبقه کارگری در ایران همواره طبقه ای محروم و زحمتکش بوده که هیچ گاه صدایش به جایی نرسید و همواره در تعیین دستمزدها نادیده گرفته شده است.

● کارگران با کار وکارگران بیکار

بهروز کارگری که به تازگی بیکار شده می گوید: پس از پایان تعطیلا ت نوروز برای بستن قرار داد سرکار رفتم اما اعلا م کردند که کار فرما، به دلیل مشکلا ت مالی عده ای از کارگران را اخراج کرده که البته اسم مودبانه اش تعدیل کردن است اما معنای اصلی اش اخراج است.

او می گوید: بیکاری تجربه تلخ یک کارگر است که بارها برای من اتفاق افتاده و زندگیم را به هم ریخته است.

بهروز معقتد است با بیکار شدن هر کارگر، خانواده او نیز دچار تزلزل می شود، چرا که مساله اقتصادی، مساله ای نیست که بتوان در زندگی خانوادگی از آن چشم پوشی کرد.

او می گوید: در میان کارگرانی که با من از کار اخراج شدند، چند تازه داماد وجود داشت که برای شروع زندگیشان، روی دستمزد شان حساب کرده بودند; چی فکر می کردیم، چی شد!

بهروز در ادامه با تاسف می گوید: ما با حداقل دستمزدها مشکل داشتیم و بعد از تعطیلا ت با کلی غرغر به سرکار رفتیم; غافل از این که همان ۳۰۳ هزار تومان هم دیگر گیرمان نمیآید و از این به بعد باید در آشفته بازار کار، به دنبال کار جدید باشیم تا زن و بچه مان از گرسنگی نمیرند و صاحب خانه اسباب و اثاثیه مان را داخل خیابان نریزد.

● نرخ بیکاری

دولتی ها معتقدند که نرخ بیکاری در حدود ۱۱ درصد است و منتقدان اقتصادی دولت نظری غیر از این دارند و معتقدند که رقم واقعی نرخ بیکاری از عدد ادعایی دولت بیشتر است. فعالا ن کارگری در تشکیلا ت خانه کارگر از موضع منتقدانه به ماجرا نگاه می کنند و با استفاده از آمار مقرری بگیران بیمه بیکاری یادآور می شوند که کارگران کارخانه های بسیاری به دلیل وخامت وضع اقتصادی رها شده اند.

در علم اقتصاد، نرخ بیکاری شاخصی برای ارزیابی میزان توسعه یافتگی کشورهاست و به همین دلیل تمامی دولت ها برای درخشان نشان دادن کارنامه خود، سعی می کنند تا با ایجاد فرصت های پایدار شغلی صنعتی،کشاورزی و خدماتی نرخ بیکاری را هرچه بیشتر پایین بیاورند و اقتصاد خود را پویا نشان دهند. از منظر این علم، بیکار هرکسی به غیر از دانشجویان و زنان خانه دار است که ۱۵ تا ۶۵ سال سن داشته باشد و به منظور تامین معاش خود و خانواده اش هیچ شغلی نداشته باشد بیکار است.

در قانون کار ایران هم هرگونه کارکردن افراد زیر ۱۵ سال ممنوع و جرم اعلا م شده است و برای افراد بالا ی ۶۰ سالی که مشغول به کار هستند امکان بازنشستگی و ترک کار در نظر گرفته شده است.

با وجود صراحت قانون گذار و شفاف بودن شرایط سنی کار برای کارگران، هنوز میان تعریف علمی بیکاری با واقعیت های زندگی مردم ایران همخوانی وجود ندارد.

گواه این مدعا کودکانی هستند که هر روز سر چهار راه ها می بینیمشان که اسفند دود می کنند یا گل می فروشند یا پیر مرد سالخورده ای که در مجتمع مسکونی همسایه طبقات را نظافت می کنند و گاهی هم در نظافت منزل به خانمهای مجتمع کمک می کنند.

● قربانیان تغییر دستمزدها

هرساله با آغاز سال جدید و نو شدن طبیعت، دستمزد کارگران هم نو می شود. البته این نو شدن می تواند مانند سال نو، که در زندگی طبیعت تحول ایجاد می کند; در زندگی کارگران ایجاد تحول کند.

البته بر خلا ف تحولا ت طبیعت که همواره زیبا و دوست داشتنی است;تحولا تی که تغییر دستمزدها در زندگی کارگران ایجاد می کند چندان مطلوب نیست و در اکثر مواقع دردسرساز است. از افزایش نرخ تورم و نرخ پایین افزایش دستمزدهای کارگری که بگذریم می رسیم به پدیده ای به نام عواقب تغییر دستمزد کارگران! همیشه با تغییر دستمزدها در طول ماه های آغازین و پایانی هر سال، افراد بسیاری با تخصص های مختلف صنعتی، کشاورزی و خدماتی به دلیل مشکلا ت اقتصادی از کار اخراج می شوند و برای مدتی نامعلوم و گاه همیشه به خیل بیکاران می پیوندند. سال جدید هم از این قاعده مستثنی نیست و شروع سال ۸۹ نیز چیزی متفاوت از شروع سال های دیگر نداشت. با وجود آن که مصوبه شورای عالی کار با مداخله بانک مرکزی مورد بازنگری قرار گرفت و در نهایت مزد کارگران با کاهش ۵درصدی تعیین شد اما بازهم کارگرانی در ابتدا و پایان سال ۸۸ اخراج شدند تا افزایش دستمزدها فشاری احتمالی را بر کارفرمایان آنها وارد نکند و بسیاری معتقدند که امسال نیز سیکل بیکاری دوباره گسترش می یابد. کارگران نوشابه سازی ساسان در سال گذشته از جمله قربانیان افزایش دستمزدها بودند. هم در بهار و هم در زمستان ۸۸ شرکت نوشابه سازی ساسان با اخراج کارگرانی که مدت قرار دادشان به پایان رسیده بود، جمع کثیری از کارگران را وارد دنیای پریاس بیکاری کرد. واردات بی رویه و کمبود نقدینگی هم از دیگر عوامل بیکاری کارگران است. نساجی خامنه، آزمایش تهران و صنایع مخابراتی راه دور ایران از کارخانه هایی هستند که هم اکنون به دلیل مشکل کمبود نقدینگی و واردات محصولا ت مشابه خارجی، کارگران خود را رهاکرده اند و این احتمال وجود دارد که امسال آنها به همراه برخی دیگر از کارگاه های صنعتی ماجراساز بیکاری باشند.

ورود محصولا ت چینی از دیگر مشکلا ت بزرگی است که دامنگیر کارگران ما شده است. ورود محصولا تی که قیمت آنها حتی از مواد اولیه کارگاه ها و کارخانجات ما کمتر است باعث شده اکثر کارگاه ها به تعطیلی کشانده شوند و جایی برای آنها در بازار تولیدات وجود نداشته باشد. محمدی خیاط یک کارگاه تولیدی است که می گوید: با ورود محصولا ت چینی به بازار ما به هیچ وجه توان مقابله با آنها را نداریم و محصولا تمان روی دستمان می ماند. او معتقد است: طبیعی است که مردم به وضع جیبشان نگاه می کنند نه به وضعیت اقتصادی کارگاه های تولیدی! بنابراین به طور حتم مردم به سمت کالا یی می روند که ارزان تر است و با وضعیت اقتصادی آنها همخوانی بیشتری دارد.او می گوید: من از مردم گله ندارم چرا که زن و بچه خودم هم با آن که می دانند کالا ی چینی چه به روز ما آورده اکثر محصولا تی که به خانه می آورند چینی است و درجواب اعتراض من فقط یک جواب دارند « ارزان بود، خریدیم». حق با آنهاست مردم در حین خرید نمی توانند وضعیت اقتصادی جامعه را حلا جی کنند. آنها وضعیت جیبشان را بررسی می کنند نه چیز دیگر را. در نتیجه مشکلا ت کارگران همچون کلا ف در هم پیچیده ای ادامه پیدا می کند و از کمبود دستمزد گرفته تا بیکاری کارگران گره می خورد و در صورت افزایش حداقل دستمزد از سوی دولت هم، کارفرما با توسل به اخراج و تعدیل نیرو در مقابل آن مقاومت خواهد کرد. حال باید در آستانه روز کارگر به این مساله اندیشید که مشکل در هم پیچیده کارگران ایران چه زمانی حل خواهد شد؟!

● کارگران و جمعیت

آنچه به طور معمول در جامعه به چشم می خورد این است که اصولاطبقه کارگری، از خانواده های پرجمعیت تشکیل می شوند و تعداد فرزندان این قشر اصولا بیشتر از تعداد فرزندان کارمندان و پزشکان و مهندسان و وکلا و وزراست. از این رو اداره این خانواده های پرجمعیت برای پدر خانواده که طبیعتا از درآمد پایینی برخوردار است دشوار خواهد بود. با این حال پدیده تنظیم خانواده طی سال های اخیر روی این قشر از جامعه هم بی تاثیر نبوده و تبلیغات فراوانی که در زمینه فرزند کمتر، زندگی بهتر صورت می گرفت; از یک سو و افزایش سرسام آور تورم از سوی دیگر باعث شده بود تا طبقه کارگران هم به تنظیم خانواده احترام بگذارند. البته تبلیغات «دو بچه کافیه» و «فرزند کمتر، زندگی بهتر» تا سال گذشته پابرجا بود تا اینکه تیتر روزنامه های امسال نشان از این داشت که آقای احمدی نژاد با این روند موافق نیست و با اهدای یک میلیون تومان به نوزادان متولد شده در سال ۸۹ و تشویق به افزایش جمعیت; اعلام کرد که ایران ظرفیت ۱۵۰میلیون جمعیت را دارد. البته معلوم نیست چند درصد از این ۱۵۰ میلیون نفر; در آینده در طبقه کارگران قرار خواهند گرفت و چه تعداد از این افراد از حداقل رفاه اجتماعی برخوردار خواهند بود. آنچه مسلم است همین تعداد افرادی که امروز تحت عنوان کارگر در جامعه ما زندگی می کنند یا زیر خط فقر له می شوند یا با اراده کارفرما از کار بی کار شده و دیگر نام کارگر را یدک نمی کشند.

چنان خودت را می بینی که وقتی زنی در فرقونی سبزی های مرتب و دسته کرده را می فروشد، بی اینکه به زن بگویی، خسته نباشید، می گویی، به چه سبزی ای!!

چه فکر می کنیم همیشه درباره زنان کارگر، زنانی که دست هاشان پینه بسته و اشک چشم هاشان خشک شده، اما با غرور سر را بالا نگه می دارند و نان بازوی خودشان را می خورند.

یازدهم اردیبهشت ماه، روز جهانی کارگر است. چقدر در این روز زنان کارگر دیده می شوند، زنانی که با کفش های تنگشان می دوند تا آینده فرزندانشان را روشن کنند. ای کاش دست کم در این روز از کنار کارگرانی که در ایستگاه اتوبوس می بینیم، زنی که در رستوران میزمان را پاک می کند، دختری که برای نظافت به خانه مان می آید، بی تفاوت رد نشویم.

ای کاش دست کم در این روز با یک لبخند در را بر روی مستخدم اداره باز کنیم، ای کاش در این روز آن زن را به یاد بیاوریم که می گفت: «از کودکی هیچ کس مرا نمی خواست، پدر و مادرم که مردند، آواره خانه این و آن شدم، همه می گفتند اگر پسر بود می شد برایش کاری کرد، اما دختر نمی خواهم».

زنی که از فرط بی کسی در شانزده سالگی ازدواج می کند و از مرد معتادش جدا نمی شود که سایه مرد بالای سرش باشد، زنی که شب و روز سبزی پاک می کند تا کودکانش به مدرسه بروند و از مردش کتک نخورد، زنی که می گفت: تا پیش از این که حامله شوم، نان خشک جمع می کردم و آب می زدم و می خوردم؛ حامله که شدم برای بچه ام شیر می خوردم، بچه که به دنیا آمد بزرگ که شد، و بچه بعدی هم؛ روزی بس که از کارهای یک روزه و دست فروشی، کلافه شده بودم، چند بسته سبزی خریدم، تمیزشان کردم و به یک مدرسه دخترانه بردم و به معلم ها فروختم بسته ای ۲۰۰ تومان، مدت ها بود که غذای گرم نخورده بودیم. شب با چند تخم مرغ و گوجه فرنگی خانه رفتم، شام که درست می کردم، اشک می ریختم، سفره گذاشتم و به بچه هایم گفتم «بیایید غذا بخورید»، خوشحالی بچه هایم دور سفره باعث شد که اشکم تا صبح قطع نشود.

زن این کار را ادامه داد، آنقدر که مشتری های ثابت پیدا کرد و حالا نزدیک به چهار سال است این حرفه اش شده است، روزی یکی از مشتریانش به او و فرزندانش هدیه ای می دهد، زن تعریف می کند: هدیه را که باز کردم یک دست کامل لباس نو بود، مانتو، شلوار، روسری، حتی جوراب و برای بچه هایم هم همین طور، به جای این که لباس ها را ببینم یا بپوشمشان لباس ها را بغل کرده و می بوییدمشان، آخر من هرگز عطر لباس نو را حس نکرده بودم، اولین بار بود در زندگیم، که اصلا لباس نو می دیدم.

زن حالا توانسته بود فرش و یخچال دست دوم بخرد، اما چادرش را کنار می زند و جای دندان های نداشته اش را نشانم می دهد: می گوید، برای خانه ای سبزی بردم که از پله هایش افتادم و چهار دندان با هم رفت، حتی نمی توانم به برگرداندن دندان هایم فکر کنم، آنچه درمی آورم، گرچه آنقدر است که دیگر برای سیر کردن فرزندانم در گوشه خیابان دنبال نان خشک نگردم اما، آنقدر هم نیست که برای درست کردن دندان هایم حرامش کنم.

از او می گذرم، از زنی که بعد از چهار سال سبزی پاک کردن دستانش به رنگ گل سبزی در آمده بود و بوی سبز می داد. هرگز به این فکر نکرده بودم که ممکن است چه کسی پشت سبزی های تمیز و خرد و خشک شده باشد که توی ماهی تابه، جلز و ولز می کند و من با خیال راحت یک تخم مرغ در آنها می شکنم و دلم خوش است که غذا درست کرده ام.

هرگز به این فکر نکرده بودم که وقتی در یخچال را باز می کنم و یک قاشق بزرگ پیاز داغ آماده برمی دارم و خالی اش می کنم ته قابلمه، اشک چشم زنی برایش خشک شده است، زنی که پسرش معلول است و شوهرش جانباز شیمیایی ای که پرونده اش سوخته و هزینه های درمانش از اشک چشم و بوی دائمی پیاز داغ تامین می شود. هرگز به این فکر نکرده بودم که وقتی خسته به خانه می آیم و جنازه ام روی فرش می افتد و خستگی ام را فرش می خورد، زنی پشت دار قالی آنقدر شانه زده که صدای شانه زدن، موسیقی متن زندگی اش شده، زنی که از شوهر کراکی اش جدا شده اما هنوز بعد از ده سال تنها بودن کسی نمی داند که همسر ندارد، کفش های مردانه همیشه پشت در دهان همسایه ها را می بندد که مرد در خانه است و این زن بی کس نیست.

ده سال پیش خانه های مردم را تمیز می کرد، بدترین روز زندگی اش وقتی بود که پیرمردی که دو سال پرستارش بود مرد. حالا باید چه می کرد، دوباره به خانه های مردم بازگشت، اما این بار خیری در راهش قرار می گیرد، تا بتواند هنری را که از چهار سالگی داشته اما به خاطر نداشتن سرمایه نتوانسته دنبالش کند، با سرمایه او آغاز کند. حالا حتی شاگردانی دارد که قالی بافی را یادشان می دهد، دخترکانی که در ابتدای جوانی اند و فکر می کنند: شاید روزی این هنر به دردشان بخورد.

به هر گوشه زندگی مان که نگاه کنیم کارگرانی زحمت کش راحتی ما را فراهم می کنند، که بسیاری شان زنان کارگراند که نه تنها نادیده گرفته می شوند، بلکه بسیار هم مورد اجحاف قرار می گیرند. در محیط های کار مردانه و در جامعه ای مردانه تر، زنی که مسئول حراست یک شرکت بزرگ نیمه دولتی است، می گوید: تمام همکارهایم مرد هستند و می دانند که من مطلقه ام.

آنقدر نگاه ها سنگین است و پیشنهادهای کریه که مرتب در بخش های مختلف شرکت جابجا می شدم، حالا چند سالی است که در حراست مانده ام، اما جرات ندارم جواب سلام همکاری را بدهم، چرا که مرد است و من هم بی شوهر. از طرفی دیگر اگر پا به پای مردان کار کنی حتی بهتر از آن، هرگز ارتقای سمت پیدا نمی کنی، آخر مردها آنقدر هستند که نوبت تو نرسد و از آن بدتر کارفرما آنقدر ترسو است که از عکس العمل دیگران پس از ارتقا دادن به یک زن بترسد.

زنی که در یک کارخانه داروسازی کار می کرد و کمی باسوادتر از دیگران بود و سرپرست خانوار، می گفت: در کارخانه با کسی مشکل ندارم، حتی کارخانه ما مهدکودک هم دارد. مشکل من که شاید مشکل خیلی های دیگر هم باشد، قوانینی است که از سوی وزارت کار مرتب تغییر می کند و حالا هم همه نگران قانون کاهش ساعت کاری زنان هستیم، قانونی که احتمالا همه ما را بی کار می کند. طبیعی است کارفرمایی که می تواند مردی را استخدام کند که دو ساعت از من بیشتر کار می کند قرارداد مرا تمدید نمی کند و حق هم دارد. من هم جای او بودم همین کار را می کردم، چرا باید با یک مبلغ پول دو ساعت کمتر، کار دریافت کند.

همه ما در زندگی دغدغه هایی داریم، اما شاید همیشه چنین دغدغه هایی را تنها در فیلم ها می دیدیم. با این زنان که حرف می زنی و اشک هایی را که می بینی و قدرتی را که حس می کنی، باورت می شود که چقدر از قافله عقبی و چقدر کور در زندگی ات غرقی و چنان خودت را می بینی که وقتی زنی در فرقونی سبزی های مرتب و دسته کرده را می فروشد، بی اینکه به زن بگویی، خسته نباشید، می گویی، به چه سبزی ای!!