سال89،کـــار و همت مضــاعف

مرتبط با:همت و کار مضاعف در وقف و امور خیریه

پيشينه وقف در ترکيه

چنان‏که مي‏دانيم، وقف يکي از مؤسسات بنيادين فرهنگ و تمدن اسلامي به‏شمار مي‏آيد. به موجب تأکيدي که پيامبر گرامي اسلام(ص) و ائمه معصومين داشته‏اند، از ابتداي گسترش اسلام، بسياري از مؤمنين و متشرعين براي آنکه به‏قول سعدي «برگ عيشي به‏گور خويش» فرستاده باشند، سعي مي‏نمودند بخشي از امکانات مالي خود را وقف امور خيريه نمايند.
وقف در دوران قبل از اسلام نيز سابقه داشته است. «چنان‏که وقتي حضرت ابراهيم و پسرش اسماعيل از ساختن کعبه فارغ شدند، دست به‏دعا برداشتند و گفتند: پروردگارا اين عمل را از ما بپذير که تو به اسرار همه آگاهي»(1). به اين‏ترتيب مشخص مي‏شود که بنياد فرهنگي وقف در ادوار پيشين نيز بخشي از فرهنگ الهي بوده است که انبياء عظام آن را تبليغ مي‏کرده‏اند.
در دوران اسلامي شاهد گسترش اين اقدام خير و خداپسندانه هستيم. اصله‏هاي خرمايي که اميرالمؤمنين(ع) به‏دست خود غرس مي‏نمود و چاه‏هاي آبي که پس از رسانيدن به‏مرحله بهره‏برداري «سبيل» مي‏فرمود، واگذاري باغهاي فدک (که ملک خالصه حضرت رسول‏اکرم(ص) بود) به ائمه معصومين به عنوان پشتوانه اقتصادي نظام اسلامي، تبليغ گسترده‏اي که در همه ادوار تاريخ اسلام به دست خلفا و حکمرانان اموي، عباسي، عثماني و... براي اوقاف صورت مي‏گرفته است، همه نشان‏دهنده اهميت وقف و امکان بهره‏برداري گسترده از اين بنياد اقتصادي ـ فرهنگي در اسلام است.
در ترکيه نيز چنين بوده است، خصوصا در روزگاري که قسطنطنيه فتح شد و مرکزيت خلافت اسلامي را عثمانيان به اين سامان منتقل کردند و در طول چند قرن ادامه حکومت عثمانيان، همّ پادشاهان عثماني مصروف اين امر گرديده است. در دوران عثماني کليه خدمات فرهنگي اجتماعي در حوزه مديريت اوقاف بوده (2)و 50 درصد آثار خطي موجود در کتابخانه‏هاي ترکيه را اوقاف تهيه و گردآوري کرده است(3).
هم‏اکنون در آرشيو اوقاف ترکيه 26798 سند وقف‏نامه نگهداري مي‏شود. اين آثار گرانبها در 21184 دفتـر ثبت شده‏انـد. از ايـن رقـم 24853 نسخـه به خـط عثمانـي و 1945 نسخه به خط عربي ثبـت شده‏انـد(4).اين وقف‏نامـه‏ها از بهتريـن نمونـه‏هاي هنـر خط و تذهيب به‏شمار مي‏رود(5).

وقف در ترکيه امروز

به دنبال تحولات گسترده‏اي که در خلال جنگهاي جهاني اول و دوم پيش آمد و منجر به اضمحلال کامل امپراتوري عثماني و روي کارآمدن جمهوري لائيک به دست آتاترک شد، در همه شؤون فرهنگي، اجتماعي ترکيه تغييرات بنيادي صورت پذيرفت. از جمله اين تغييرات دگرگون شدن فرهنگ وقف در ترکيه بود. در نظام جديد حکومتي ترکيه، کليه خدمات فرهنگي، اجتماعي از مديريت اوقاف منفک و به وزارت آموزش ملي واگذار شد. بعدها وزارت فرهنگ نيز بخشي ديگر از ميراث فرهنگي وقف؛ نظير کتابخانه‏ها و موزه‏ها را تصاحب کرد تا آنجا که اوقاف عملاً به‏صورت يک سازمان خيريه درآمد.
نظام لائيک به تدريج سعي نمود، تعريف جديدي از وقف ارائه کند. توصيف جديد عبارت بود از کارهاي عام‏المنفعه‏اي که ترکها انجام مي‏داده‏اند و اکنون نيز ادامه دارد. به موجب اين تعريف خطبه شرعي وقف ديگر موضوعيت نداشت و اصولاً اقدام به نيکوکاري اجتماعي، فرهنگي تنها با ثبت يک سند که منطبق بر ماده 903 قانون جديد وقف بود، تحقق مي‏يافت. نقل بخشهايي از سخنراني آقاي «اندر اوا» وزير مشاور دولت ترکيه در سال 1978 به روشن‏تر شدن موضوع کمک مي‏کند:
«نگاهي به اوقاف HITITLAR (اجداد اوليه ترکان) در سال 1280 قبل از ميلاد نشان مي‏دهد که ترکها چقدر به اوقاف اهميت مي‏داده‏اند. آنها بيمارستان داشتند و به يکديگر کمک مي‏کردند. فهرست اوقاف ترکهاي اويغور که روي يک پارچه نوشته شده است و ما الان آن را در آرشيو اداره اوقاف نگهداري مي‏کنيم نيز بيانگر اهميت موضوع از نظر ترکها بوده است.» (6).
آندر اوا با تبديل وقف از يک مسأله اسلامي و شرعي به يک پديده ملي و نيکوکارانه، آن را به دو بخش قبل از اسلام و بعد از اسلام تقسيم مي‏کند. محور اصلي سخنراني نامبرده عبارت است از يک نوع برداشت لائيک از پديده وقف و اوقاف... اما مردم ترک که مسلمان هستند و به هر قيمت پايبندي به مسائل و احکام شرعي را در دلهايشان حفظ نموده‏اند، به‏تدريج از وقف فاصله مي‏گيرند و ايجاد وقف‏هاي جديد، که بيشتر ماهيت سياسي و فرهنگي و متفاوت با وقفهاي پيشين دارد، جايگزين وقفنامه‏هاي شرعي مي‏گردد: «بعد از تصويب ماده 903 اوقاف در سال 1978 در ترکيه 494 مورد وقف جديد تأسيس شده است.»(7).
به دنبال تغييراتي که در قانون وقف پديد آمد، ايجاد مؤسسه وقف تعريف حقوقي جديدي پيدا کرد و آن عبارت بود از «تأسيس يک مؤسسه عام‏المنفعه که به‏دست فرد يا سازمان يا جمعيتي به منظور اقدام به امورخيريه و تعاون اجتماعي صورت مي‏پذيرد»(8). اين مؤسسه از مزاياي قانوني بي‏شماري ـ از جمله معافيت از پرداخت ماليات ـ برخوردار است(9).
چنان‏که آمد، وقفهاي دوران جديد (جمهوريت) 494 مورد هستند. اين مؤسسات که در دوران جمهوريت ترکيه تأسيس شده‏اند، اکثرا اهداف خاص فرهنگي اجتماعي را دنبال مي‏کنند.
اسامي چند سازمان وقف جديدالتأسيس در دوران جمهوريت در جدول شماره 1 آمده است.
همه 494 فقره وقف دوران جمهوريت تماما داراي عناويني نظير آنچه در جدول آمده نيستند، عناويني نظير کمک به تعمير مسجد، کمک به تشکيلات ديانت، کمک به نابينايان و... نيز در فهرست اين سازمانها ديده مي‏شود، که به دليل نزديک بودن اين عناوين با اهداف وقف اسلامي از ذکر آنها صرف‏نظر گرديده است. در اينجا قصد ما نماياندن آن مواردي بوده است که زيرعنوان وقف اهداف ديگري را تعقيب مي‏نمايند.
در دوران حکومت 550 ساله عثمانيان که داعيه خلافت اسلامي داشتند و عملاً با تمسّک به احکام شرعي شيخ‏الاسلام‏ها مردم را متقاعد به پذيرش حکومت مي‏نمودند، اوقاف از رشد بي‏نظيري برخوردار گرديد. تا آنجا که امور فرهنگي؛ نظير کتابت قرآن مجيد، گردآوري کتب و تشکيل کتابخانه و بعدها که صنعت چاپ به ترکيه رسيد، چاپ انواع کتب و نشريات و تشکيل مجامع فرهنگي ـ اسلامي از جمله فعاليتهاي اوقاف به‏شمار مي‏رفت. در دوران جمهوريت با همه محدوديتها و تغيير اهدافي که براي اوقاف قائل گرديده‏اند باز هم آثار ارجمندي از تمدن اسلامي و فعاليتهاي فرهنگي اوقاف به جاي مانده است که به پاره‏اي از آنها اشاره مي‏شود:

فعاليتهاي فرهنگي اوقاف در ترکيه

1ـ سه کتابخانه تاريخي و با اهميت ترکيه با مخازن حاوي دههاهزار جلد کتاب ارزشمند خطي و چاپي هم‏اکنون تحت مديريت اوقاف هستند، اين سه کتابخانه عبارت‏اند از:
ـ کتابخانه سليمانيه در استانبول.
ـ کتابخانه ابراهيم حقي در استانبول.
ـ کتابخانه نجيب پاشا در تيره.
هزاران نسخه آثار خطي بي‏نظير از جمله محتويات اين کتابخانه‏ها هستند.
2ـ به ادعاي نشريه مديريت وقف در ترکيه 90 درصد آثار خطي کتابخانه‏هاي ترکيه در دوره‏اي گردآوري شده‏اند که امور فرهنگي تحت مديريت اوقاف بوده است.
3ـ موزه‏هايي که هم‏اکنون تحت مديريت اوقاف اداره مي‏شوند:
ـ موزه قالي سلطان احمد (استانبول)
ـ موزه آثار خطي تمدن ترک ـ اسلام (استانبول)
ـ موزه هنرهاي اسلامي فاتح (استانبول)
ـ موزه آثار عرفاني مولانا (قونيه)
4ـ هم‏اکنون انتشارات اين سازمان 38 نوع نشريه طبع و توزيع مي‏کند.
5 ـ مجموعه عظيم فرهنگي مولانا در قونيه، شامل مسجد، موزه و کتابخانه، تحت سرپرستي اوقاف ترکيه قرار دارد. همين‏طور کتابخانه ابراهيم پاشا در قونيه را اوقاف اداره مي‏کند.
6 ـ حفظ آثار باستاني ـ تزئين و مرمت ساختمانهاي قديمي از وظايف اداره اوقاف است خصوصا آثار دوره سلجوقي و عثماني و دوره‏هاي مختلف تاريخ ترکيه.
7ـ همين‏طور حفظ آثار هنري دوره‏هاي مختلف تاريخ به عنوان يادگار اجداد ملت ترک از جمله وظايف اوقاف است.
8 ـ هزينه سالانه بازسازي اين آثار 220 ميليون لير ترک است.
9ـ از جمله فعاليتهاي فرهنگي اوقاف، ساختن خوابگاههاي دانش‏آموزي و دانشجويي است. هم‏اکنون 5 خوابگاه دانشجوئي و 51 خوابگاه دوره متوسطه براي دانش‏آموزان وجود دارد که در اين خوابگاهها سه وعده غذا به دانشجويان و دانش‏آموزان مستمند داده مي‏شود. اين محصلين تا دوره فارغ‏التحصيلي از کمکهاي اوقاف بهره‏مند خواهند شد.
10ـ از ديگر فعاليتهاي اوقاف ترکيه کمک به ساختن مساجد است. از سال 1975 به بعد کلاً 17570 باب مسجد در روستاها و 2291 باب مسجد در شهرها، به کمک اوقاف ساخته شده است.
11ـ علاوه بر اين فعاليتها، اوقاف ترکيه به افراد مستمند، نابينايان و ايتام کمک اجتماعي مي‏کند که از موضوع اين گزارش خارج مي‏باشد.
12ـ از جمله فعاليتهاي گسترده سازمانهاي تحت پوشش اوقاف ترکيه فعاليتهاي فرهنگي دو بانک وابسته به اوقاف است که به‏دليل تنوع و گستردگي اين فعاليتها جداگانه شرح داده خواهند شد.

بانک اوقاف (VAKIFLAR BANKASI)

اين بانک متعلق به مديريت اوقاف ترکيه است و سابقه‏اي ديرينه دارد.
ـ کتابخانه اوقاف در منطقه اولوکس آنکارا نشان مي‏دهد که فعاليت اين بانک در مقوله‏هاي فرهنگي نظير انتشارات گسترده است.
ـ اين بانک با همکاري سفارتخانه‏هاي خارجي فعاليتهاي فرهنگي نظير برگزاري سمينارها ـ نمايشگاهها و امثال آن را توسعه مي‏دهد.
ـ اين بانک در آنکارا 3 نمايشگاه و در شهرهاي استانبول، ازمير، بورسا و آدانا نيز نمايشگاههايي را داير کرده است.
ـ اين بانک به‏طور متوسط هرماه يک کنسرت برگزار مي‏کند و به‏طور متوسط در ماه دو نمايشگاه هنري دارد.
ـ گروه تئاتر ويژه کودکان در زمينه نمايش و اجرا، هر شنبه فعال مي‏باشد.
ـ در زمينه ساخت فيلم، اين بانک سرمايه‏گذاري عظيمـي کرده اسـت؛ از جملـه تهيه يک مجموعه تلويزيوني بلند که در ماه رمضان 1990 با موضوع بررسي وضع بناها و آثار دوره عثماني در سرزمين‏هاي اسلامي پخش شد.
ـ يکي ديگر از فعاليتهاي فرهنگي اين بانک، همکاري گسترده در برگزاري مراسم سالگرد مولانا در قونيه است. اين مراسم که هر ساله به مدت 10 روز برگزار مي‏گردد شامل اجراي سماع صوفيانه و کنسرت موسيقي عرفاني است که براي عموم اجرا مي‏گردد.
ـ اين بانک همه‏ساله مسابقه بزرگي تحت عنوان «انتخاب معلم نمونه سال» برگزار مي‏کند. طي اين مراسم از ميان معلمين شاغل و بازنشسته هر استان (71 استان) ترکيه يک معلم نمونه انتخاب مي‏شود و جوايز ارزنده‏اي نيز به آنان اهدا مي‏گردد.

بانک املاک (EMLAK BANKASI)

ايـن بانک متعلق به اوقـاف ترکيه است. نام قبلي آن بانک «املاک و ايتام» بوده است و ريشه در دوره عثماني دارد.

شرح فعاليتهاي فرهنگي بانک املاک

ـ به موجـب اساسنامه، ايـن بانک خود را موظف مي‏داند که از ميراث فرهنگي و آثار باقيمانده از تمدن دوره‏هاي پيشين حفاظت نمايد. در اين زمينه ترميم، بازسازي و نوسازي آثار دوران عثماني، سلجوقي و دوره‏هاي قبل از اسلام را از وظايف فرهنگي و تاريخي خود مي‏داند.
ـ کتابخانه اصلي اين بانک در استانبول داراي هزاران نسخه کتاب است و رقم قابل توجهي از کتب آن را نسخ خطي و آثار دوره چاپ سنگي (به خط عثماني) تشکيل مي‏دهد.
ـ اين بانک نشريه‏اي به نام «کودکان املاک» منتشر مي‏کند که به صورت مجاني توزيع مي‏شود.
ـ اين بانک در زمينه احياي فرهنگي قومي (فولکور) جزوات و کتابچه‏هايي را منتشر مي‏سازد.
تهيه مي‏کند.
رايزني فرهنگي جمهوري اسلامي ايران ـ ترکيه

پي نوشت :

1- سوره بقره، آيه 127.
2- نشريه مديريت اوقاف ترکيه.
3- همان.
4- از سخنراني شنرييلماز، معاون اوقاف، به سال 1978، نقل از کتاب وقف ترکيه.
5- همان.
6- سخنراني اندر اوا وزير مشاور در مجلس ترکيه 1978.
7- سخنراني شنرييلماز معاون مديريت اوقاف ـ نشريه مديريت وقف.
8- قانون تأسيس وقف در ترکيه.
9- همان.

منبع: ميراث جاويدان