مقدمه

گزارش حاضر تلخيص و تنظيمي از اسناد وقف آستان قدس رضوي مي باشد1- اين اسناد در تاريخ 1238 در زمان ناصرالدين شاه قاجار از روي طومارها و دفاتر ديواني آستان قدس رضوي استخراج شده و با خطي نسخ و زيبا در 506 برگ به قطع وزيري نوشته و تنظيم گرديده است. در بعضي موارد نيم يا يک صفحه سفيد ديده مي شود، ولي معمولا صفحه ها کامل مي باشند.
اين نسخه به شماره 2987 در کتابخانه مرکزي دانشگاه مضبوط مي باشد.
تحقيق در اين نسخه نه بخاطر مسأله مهم وقف بوده است بلکه از نظر اين بوده است که محتوي نسخه کاملا بررسي گردد و نشان داده شود که ارزش اين گونه مجموعه ها چه مي باشد و چه فوائدي را در بر دارد.
فوائدي را که نگارنده در ارزش يابي اين مجموعه بدان دست يافته در مقدمه اين گزارش آورده است.

روش کار

در هر يک از وقف نامه ها مطالب زير مورد توجه قرار گرفته است:
واقف، مورد وقف، مصرف وقف، توليت، تاريخ وقف و اصطلاحات جالبي که در وقفنامه آمده است، بر اساس تلخيص وقف نامه ها فهارس گوناگون نيز تهيه شده است. از اين تحقيق فوائد و نکات زير بدست مي آيد:
تحقيق در نامها و عناوين و القاب افراد، شناخت اماکن مختلف، پي بردن به وضع اجتماعي و حقوقي و اقتصادي زمان در سطح محلي و عمومي و وسائلي از قبيل اوزان و نقود و مشاغل و حرف و تأسيسات و اصطلاحات گوناگون.
از جهتي ديگر مي توان از نظر سبک شناسي به اين مجموعه نگريست و ديد که مثلا چگونه نثر قرن دهم از نثر قرن يازدهم ساده تر و بي پيرايه تر است. و يا اينکه در بعضي موارد چه مباحث فلسفي و کلامي و همچنين اصطلاحات ديني در مقدمه وقف نامه ها آمده است. و نيز مي توان تمام قسمت هاي لعنت و نفرين بر اخلال گر وقف و دعا و آفرين با ياري گر آن را مورد مطالعه قرار داد و نوعي جامعه شناسي مذهبي در آن يافت.
از مصارف وقف مي توان ديد که چه چيزي بيشتر مورد نياز و توجه واقفين بوده است و اين خود وضع رواني آنان و وضع اجتماعي زمان را نشان مي دهد. و اين که تعداد بسياري از واقفين، خود مسئول موقوفات خود بوده اند، شايد دلالت بر اين داشته باشد که خطر غصب در املاک وقفي کمتر از ساير املاک بوده است و اين خود راه نجاتي براي نگهداري املاک و استفاده از آنها بوده است.
گذشته از يادگيري و استفاده از يک نسخه خطي و ضبط و تلخيص مطالبي خاص، مسأله وقف بايد از نظر وضع سياسي و اجتماعي و اقتصادي ايران مطرح گردد و تحقيق عميق و واقعي در اين مورد انجام شود. ولي قبل از انجام اين تحقيق، بايد وقف نامه هاي مختلف مورد بررسي قرار گيرد و تمام موارد داخلي مورد لزوم و تمام موارد استنباطي از آنها بيرون آورده شود. تا اين کار بر پايه علمي صحيح استوار شود. زيرا تعريف يک طرفي از سنت وقف و تکذيب قاطع از آن بدون يک پژوهش علمي دقيق نمي تواند صحيح باشد.

تفکيک مواد نسخه

هفت اظهار نامه فروش (14-27-28-48-59-62-65) يک طومار حاوي جميع موقوفات آستانه 75، و بقيه شصت و نه وقف نامه جداگاه است.

فهرست تاريخي وقف نامه ها

تاريخ وقف: قرن دهم 931، شماره وقف نامه: 9
تاريخ وقف: قرن دهم 957، شماره وقف نامه: 3
تاريخ وقف: قرن دهم 997، شماره وقف نامه: 19
تاريخ وقف: قرن دهم 997، شماره وقف نامه: 35
تاريخ وقف: قرن يازدهم 1011، شماره وقف نامه: 1
تاريخ وقف: قرن يازدهم 1011، شماره وقف نامه: 25
تاريخ وقف: قرن يازدهم 1013، شماره وقف نامه: 41
تاريخ وقف: قرن يازدهم 1014، شماره وقف نامه: 45
تاريخ وقف: قرن يازدهم 1024، شماره وقف نامه: 8
تاريخ وقف: قرن يازدهم 1024، شماره وقف نامه: 20
تاريخ وقف: قرن يازدهم 1027، شماره وقف نامه: 31
تاريخ وقف: قرن يازدهم 1059، شماره وقف نامه: 62
تاريخ وقف: قرن يازدهم 1075، شماره وقف نامه: 48
تاريخ وقف: قرن يازدهم 1080، شماره وقف نامه: 38
تاريخ وقف: قرن يازدهم 1082، شماره وقف نامه: 14
تاريخ وقف: قرن يازدهم 1082، شماره وقف نامه: 85
تاريخ وقف: قرن يازدهم 1083، شماره وقف نامه: 57
تاريخ وقف: قرن يازدهم 1084، شماره وقف نامه: 12
تاريخ وقف: قرن يازدهم 1086، شماره وقف نامه: 18
تاريخ وقف: قرن يازدهم 1088، شماره وقف نامه: 46
تاريخ وقف: قرن يازدهم 1092، شماره وقف نامه: 27
تاريخ وقف: قرن يازدهم 1092، شماره وقف نامه: 64
تاريخ وقف: قرن يازدهم 1092، شماره وقف نامه: 65
تاريخ وقف: قرن يازدهم 1093، شماره وقف نامه: 28
تاريخ وقف: قرن يازدهم 1093، شماره وقف نامه: 36
تاريخ وقف: قرن يازدهم 1096، شماره وقف نامه: 54
تاريخ وقف: قرن يازدهم 1096، شماره وقف نامه: 73
تاريخ وقف: قرن يازدهم 1097، شماره وقف نامه: 10
تاريخ وقف: قرن دوازدهم 1100، شماره وقف نامه: 15
تاريخ وقف: قرن دوازدهم 1112، شماره وقف نامه: 39
تاريخ وقف: قرن دوازدهم 1112، شماره وقف نامه: 40
تاريخ وقف: قرن دوازدهم 1118، شماره وقف نامه: 71 الف
تاريخ وقف: قرن دوازدهم 1125، شماره وقف نامه: 43
تاريخ وقف: قرن دوازدهم 1126، شماره وقف نامه: 17
تاريخ وقف: قرن دوازدهم 1129، شماره وقف نامه: 16
تاريخ وقف: قرن دوازدهم 1145، شماره وقف نامه: 5
تاريخ وقف: قرن دوازدهم 1160، شماره وقف نامه: 7
تاريخ وقف: قرن دوازدهم 1161، شماره وقف نامه: 6
تاريخ وقف: قرن دوازدهم 1161، شماره وقف نامه: 56
تاريخ وقف: قرن دوازدهم 1168، شماره وقف نامه: 30
تاريخ وقف: قرن دوازدهم 1169، شماره وقف نامه: 37
تاريخ وقف: قرن دوازدهم 1172، شماره وقف نامه: 40
تاريخ وقف: قرن دوازدهم 1176، شماره وقف نامه: 49
تاريخ وقف: قرن دوازدهم 1176، شماره وقف نامه: 69
تاريخ وقف: قرن دوازدهم 1181، شماره وقف نامه: 72
تاريخ وقف: قرن دوازدهم 1187، شماره وقف نامه: 51
تاريخ وقف: قرن دوازدهم 1187، شماره وقف نامه: 61
تاريخ وقف: قرن دوازدهم 1192، شماره وقف نامه: 55
تاريخ وقف: قرن سيزدهم 1201، شماره وقف نامه: 63
تاريخ وقف: قرن سيزدهم 1210، شماره وقف نامه: 52
تاريخ وقف: قرن سيزدهم 1212، شماره وقف نامه: 50
تاريخ وقف: قرن سيزدهم 1212، شماره وقف نامه: 66
تاريخ وقف: قرن سيزدهم 1218، شماره وقف نامه: 32
تاريخ وقف: قرن سيزدهم 1222، شماره وقف نامه: 11
تاريخ وقف: قرن سيزدهم 1224، شماره وقف نامه: 68
تاريخ وقف: قرن سيزدهم 1224، شماره وقف نامه: 71
تاريخ وقف: قرن سيزدهم 1129، شماره وقف نامه: 42
تاريخ وقف: قرن سيزدهم 1229، شماره وقف نامه: 67
تاريخ وقف: قرن سيزدهم 1252، شماره وقف نامه: 60
تاريخ وقف: قرن سيزدهم 1256، شماره وقف نامه: 59
تاريخ وقف: قرن سيزدهم 1257، شماره وقف نامه: 70
تاريخ وقف: قرن سيزدهم 1263، شماره وقف نامه: 34
تاريخ وقف: قرن سيزدهم 1276، شماره وقف نامه: 26
تاريخ وقف: قرن سيزدهم 1276، شماره وقف نامه: 29
تاريخ وقف: قرن سيزدهم 1271، شماره وقف نامه: 24
تاريخ وقف: قرن سيزدهم 1273، شماره وقف نامه: 75
تاريخ وقف: قرن سيزدهم 1278، شماره وقف نامه: 32
تاريخ وقف: قرن سيزدهم 1281، شماره وقف نامه: 22
تاريخ وقف: قرن سيزدهم 1284، شماره وقف نامه: 28
تاريخ وقف: قرن سيزدهم 1285، شماره وقف نامه: 13
تاريخ وقف: قرن سيزدهم 1286، شماره وقف نامه: 23
تاريخ وقف: قرن سيزدهم 1288، شماره وقف نامه: 53
بدون تاريخ 2-4-47-74

توليت

توليت با واقف، 28 مورد
توليت با شخصي که واقف تعيين کرده است، 12 مورد
توليت با آستان قدس رضوي، 29 مورد

موارد وقف

زمين بصورت ملک، مزرعه، ده، قريه، باغ و غيره، 55 مورد
آب، قنات، مجري السمياه، چشمه و غيره، 17 مورد
دکاکين، 10 مورد
ساختمان مسکوني (خانه، عمارت و غيره)، 8 مورد
حمام، 7 مورد

ساير موارد وقف به ترتيب الفباء

آسياب (طاحونه)، 2 مورد
بازار، 2 مورد
پول نقد، 1 مورد
تيمچه، 2 مورد
غله، 1 مورد
کاروانسرا، 1 مورد
کتاب، 1 مورد
قهوه خانه، 1 مورد
يخدان، 1 مورد

مصارف کلي وقف

1- روشنائي حرم بيست و يک مورد:

(5-9-10-22-23-24-28 الف 30-31-34-35-36-40-42-43-46-47-55-58-61-70)

2- مصارف آستان (تصريح شده است) شانزده مورد:

(20-37-46-49-51-52-53-56-60-61-64-66-67-68-69-71-73-74)

3- زوار چهارده مورد:

(10-17-18-19-24-25-35-36-45-54-57).

4- نيازمندان، فقرا، غربا، يتيمان، بيماران و غيره دوازده مورد:

(7-9-17-24-26-38-39-45-54-57-71 الف).

5- طلاب ده مورد:

(8-12-17-19-25-33-38-47).

6- خدمتگزاران آستان قدس رضوي ده مورد:

(9-21-26-29-31-36-42-58).

7- تأسيسات آستانه ده مورد:

(5-10-11-15-30-31-43-50-53-54).

8- ساير مصارف که از ده مورد کمتر است به ترتيب الفباء در صفحه بعد:

مصرف وقف: آب، شماره وقف: 2-31-41
مصرف وقف: امانت کتاب، شماره وقف: 47
مصرف وقف: اولاد، شماره وقف: 16
مصرف وقف: پرده، شماره وقف: 5
مصرف وقف: پنبه جهت پيه سوز، شماره وقف: 72
مصرف وقف: تعزيه داري، شماره وقف: 16-17-24-26-34
مصرف وقف: تعمير مدرسه فاضلخان، شماره وقف: 4
مصرف وقف: تلاوت قرآن، شماره وقف: 3-24-39-40-41-47
مصرف وقف: توشک نمد، شماره وقف: 4
مصرف وقف: جاروب عمارات آستانه، شماره وقف: 72
مصرف وقف: جانماز، شماره وقف: 40
مصرف وقف: چراغ، شماره وقف: 19
مصرف وقف: حليم، شماره وقف: 39
مصرف وقف: خويشان، شماره وقف: 16-33-45
مصرف وقف: زيارت، شماره وقف: 33-39
مصرف وقف: ساختمان تيمچه، شماره وقف: 53
مصرف وقف: ساعت حرم، شماره وقف: 36
مصرف وقف: سوخت، شماره وقف: 23-40-58-63-71الف
مصرف وقف: شربت، شماره وقف: 5
مصرف وقف: شمع، شماره وقف: 18-24-51
مصرف وقف: صحافي کتب، شماره وقف: 50
مصرف وقف: فرش، شماره وقف: 5-19-35-40-58
مصرف وقف: قلم، شماره وقف: 39
مصرف وقف: کاغذ، شماره وقف: 39
مصرف وقف: کتابدار آستانه، شماره وقف: 50
مصرف وقف: مدرسه فاضلخان، شماره وقف: 15
مصرف وقف: مرکب، شماره وقف: 39
مصرف وقف: مقبره واقف، شماره وقف: 4-5-10-33-47
مصرف وقف: نماز، شماره وقف: 39
مصرف وقف: نمد، شماره وقف: 40
مصرف وقف: يخ، شماره وقف: 5-17
اصطلاحات مندرج در وقف نامه ها
اوزان: استار، شماره وقف نامه: 5
اوزان: خرکي (وزن)، شماره وقف نامه: 7
اوزان: خروار، شماره وقف نامه: 16-25
اوزان: خروار تبريز، شماره وقف نامه: 29-49
اوزان: من، شماره وقف نامه: 5-16-59
تأسيسات: چراغخانه، شماره وقف نامه: 55
تأسيسات: خيرات خانه، شماره وقف نامه: 41
تأسيسات: دارالسياده، شماره وقف نامه: 10
تأسيسات: دارالشفا، شماره وقف نامه: 7
تأسيسات: داشخانه، شماره وقف نامه: 14
تأسيسات: ديوان اعلي، شماره وقف نامه: 8
تأسيسات: ديوانخانه، شماره وقف نامه:: 21
تأسيسات: ديوان دارالامان، شماره وقف نامه: 21
تأسيسات: سردخوانه (سردخانه)، شماره وقف نامه: 32
تأسيسات: شربت خانه، شماره وقف نامه: 54
تأسيسات: شماع خانه، شماره وقف نامه: 33 - 8
تأسيسات: عصارخانه، شماره وقف نامه: 14
تأسيسات: کارخانجات طبخ، شماره وقف نامه: 7
تأسيسات: کرمخوانه (کرمخانه)، شماره وقف نامه: 34
تأسيسات: کشيک خانه، شماره وقف نامه: 26
حقوق: حق الاستيفا، شماره وقف نامه: 5
حقوق: حق التصدي، شماره وقف نامه: 17
حقوق: حق التوليه، شماره وقف نامه: 17 - 5
حقوق: حق النظاره، شماره وقف نامه: 5 - 17
زمين و آب: آبي‏زار، شماره وقف نامه: 8
زمين و آب: بند، شماره وقف نامه: 3
زمين و آب: تخمکشت، شماره وقف نامه: 3
زمين و آب: جريب، شماره وقف نامه: 69 - 56

دانک (در بسياري از وقفنامه‏ها)

ديمجه‏زار: 8
زراع: 56
زوج: 7
طاقه (آب قنات): 55
عشر (اراضي): 8

قطعه (در بسياري از وقفنامه‏ها)

کاريز: 3
مشاغل: امام جماعت، شماره وقف‏نامه: 8
مشاغل: ايشيک آقاسي، شماره وقف‏نامه: 7
مشاغل: بيگلربيگي، شماره وقف‏نامه: 7
مشاغل: پيشنماز، شماره وقف‏نامه: 7
مشاغل: تحصيلداران، شماره وقف‏نامه: 12
مشاغل: تحويلدار، شماره وقف‏نامه: 33
مشاغل: جراح، شماره وقف‏نامه: 7
مشاغل: حفاظ، شماره وقف‏نامه: 9 - 7
مشاغل: خادم باشي، شماره وقف‏نامه: 28 - 7
مشاغل: خدام، شماره وقف‏نامه: 36
مشاغل: خطيب، شماره وقف‏نامه: 7
مشاغل: داروغگان، شماره وقف‏نامه: 7
مشاغل: دربان، شماره وقف‏نامه: 58 - 7
مشاغل: رابيه کش، شماره وقف‏نامه: 5
مشاغل: روضه خوان، شماره وقف‏نامه: 26
مشاغل: ريش سفيد حرم، شماره وقف‏نامه: 17
مشاغل: سقا، شماره وقف‏نامه: 53 - 5
مشاغل: صاحب نسق، شماره وقف‏نامه: 7
مشاغل: طبيب، شماره وقف‏نامه: 7
مشاغل: فراش، شماره وقف‏نامه: 58 - 7
مشاغل: فراش باشي، شماره وقف‏نامه: 30
مشاغل: قوچي باشي، شماره وقف‏نامه: 10
مشاغل: کارگزاران، شماره وقف‏نامه: 21
مشاغل: کشيک خانه، شماره وقف‏نامه: 28
مشاغل: کفش‏بان، شماره وقف‏نامه: 58
مشاغل: کلانتر، شماره وقف‏نامه: 7
مشاغل: کليددار، شماره وقف‏نامه: 7
مشاغل: مجلس نويس ديوان، شماره وقف‏نامه: 40
مشاغل: مدرس، شماره وقف‏نامه: 7
مشاغل: مستوفي، شماره وقف‏نامه: 7
مشاغل: مقدس باشي، شماره وقف‏نامه: 24
مشاغل: مؤذن، شماره وقف‏نامه: 58
مشاغل: مهردار، شماره وقف‏نامه: 7
مشاغل: ميرآخور باشي، شماره وقف‏نامه: 25
مشاغل: ناظر مسجد، شماره وقف‏نامه: 40
مشاغل: نايب ريش سفيد حرم، شماره وقف‏نامه: 17
مشاغل: واعظ، شماره وقف‏نامه: 7
مشاغل: وزير، شماره وقف‏نامه: 7
مشاغل: يساول، شماره وقف‏نامه: 7

نقود: شماره وقف نامه

نقود: تومان، شماره وقف‏نامه: 63 - 53 - 1
نقود: تومان تبريزي، شماره وقف‏نامه: 53 - 5
نقود: تومان تبريزي اشرفي محمد، شماره وقف‏نامه: 59
نقود: شاهي جديد الضرب، شماره وقف‏نامه: 59

نقود: شماره وقف نامه

نقود: تومان تبريزي زمان شاه عباس، شماره وقف‏نامه: 21
نقود: تومان تبريزي فضي (سيمين)، شماره وقف‏نامه: 62
نقود: تومان عراقي فضي (سيمين)، شماره وقف‏نامه: 48 - 14
نقود: دينار، شماره وقف‏نامه: 23 - 1
نقود: دينار تبريزي، شماره وقف‏نامه: 16
نقود: دينار عراقي، شماره وقف‏نامه: 48 - 11
نقود: ريال ناصر الدين شاهي، شماره وقف‏نامه: 33
نقود: نخود: 12
نقود: نخود صيرفي، شماره وقف‏نامه: 59
نقود: نخود محمد شاهي، شماره وقف‏نامه: 34
نقود: نخودي ناصر الدين شاهي، شماره وقف‏نامه: 28

اصطلاحات متفرقه به ترتيب الفبائي

آبار: 13
اخراجات ديواني: 5
استار: 24
بست نشستن: 7
بش: 13
پاپوش: 24
تعزيه‏داري: 33
تيمچه: 30
چرخاب: 34

اصطلاحات متفرقه به ترتيب الفبائي: شماره وقف نامه

حبه: 31
حجر بزرگ: 41
حجر کوچک: 41
حوالي: 47 - 16
حوالي حرمسرا: 16
حوالي مهمانخانه: 16
حوض انبار: 23
دستک: 69
دکان نخود بريزي: 30
سراوار: 51
سرباغ: 29
سرقه: 69
سيورغال: 21
شرفه: 46 - 34 - 10
شمع موم: 55
طاحونه: 68 - 14
طغرا: 27
عوارض مملکتي: 50
فتيله عنبر سوز: 40
کال: 13
گلخن: 34
کلوجه: 24
مدد خرج: 10
ممار: 14
نومرغ: 3
وقف نامجه: 27
يخدان: 20 - 14

پی نوشتها:

1-اين گرازش مشتمل بر تلخيص وقفنامه ها و مقدمه حاضر بوده ولي به جهت اختصار از نقل تلخيص چشم پوشي شده و چون در مقدمه به شماره وقفنامه ها ارجاع داده شده طالبان تحقيق مي توانند به نسخه خطي يا عکسي آن مراجعه کنند و آن تلخيص هم در فرصت ديگري به چاپ خواهد رسيد.

منبع:راسخون