مقدمه

در کتابخانه‏ي مرکزي دانشگاه اصفهان چهار کتابخانه‏ي شخصي نگاهداري مي‏شود که در نوع خود از مجموعه‏هاي بسيار ارزشمند و کم‏نظير به شمار مي‏روند. اين چهار مجموعه عبارتند از کتابخانه‏ي شخصي شادروان محمد باقر الفت، کتابخانه‏ي شخصي شادروان سيد محمد صدر هاشمي، کتابخانه‏ي شخصي شادروان دکتر امير سيد حسن يزدگردي و کتابخانه‏ي شخصي شادروان بدرالدين کتابي.
کتابخانه‏ي الفت در سال 1343 ه ش به صورت وقف و کتابخانه‏هاي صدر هاشمي، يزدگردي و کتابي به ترتيب در سالهاي 1365، 1344 و 1370 ه ش به صورت اهدايي به دانشگاه اصفهان واگذار گرديده است.
از آنجا که اين کتابخانه‏ها، چه از نظر دارا بودن کتابهاي خطي نفيس و بي‏نظير، و چه از نظر شمول بر کتابهاي چاپي ارزشمند و کمياب، از کتابخانه‏هاي شخصي معتبر، و گردآورندگان آنها همه از ادبا و فضلا و بزرگان علم و ادب دوران معاصر اصفهان و ايران به شمار مي‏روند و نيز هر کدام از ايشان در جمع‏آوري کتابهاي کتابخانه‏ي خود تلاش و کوشش فراوان نموده و مجموعه‏ي نفيس و ارزشمندي از خود به يادگار گذاشته‏اند، در اين نوشتار به معرفي دو مجموعه از اين کتابخانه‏هاي شخصي پرداخته مي‏شود.

کتابخانه‏ي الفت

محقق فرزانه و عارف عامل روشن ضمير، شادروان محمد باقر الفت (تولد شب اول جمادي‏الاولي 1301 ه ق، وفات چهاردهم مرداد ماه 1343 ه ش برابر با بيست و ششم ربيع‏الاول 1384 ه ق) از بزرگان دين و دانش اصفهان در دوران معاصر بود که در دانش و آزادگي و دين و مروت سرآمد بزرگان و در فضل و کمال و عرفان و جامعيت و صفات عالي انسان از نوادر دوران به شمار مي‏آمد و حقيقتا در ميان معاصرين از علما و دانشمندان کمتر کسي را به جامعيت و کمال آن زنده ياد مي‏توان نام برد.
شادروان الفت تحصيلات خود را در علوم ديني و
دانشهاي ديگر در اصفهان و نجف به پايان رسانيد و بيشتر عمر پربار خود را به مطالعه‏ي کتاب و تحقيق در سرگذشت ملل و نحل و علوم جديد گذرانيد که حاصل اين مطالعات تأليفات مفيد و ترجمه‏هاي ارزشمندي است که از خود به يادگار گذاشته است. محضر شادروان الفت همواره مجمع فضلا و دانشمندان و طالبان علم و کمال و دانش پژوهان و حقيقت جويان بود. کتابخانه‏ي معتبر وي بويژه از لحاظ کيفيت، قابل توجه مي‏باشد. اعتبار و ارزش عمده‏ي کتابخانه‏ي الفت بيشتر به جهت کتابهاي خطي نفيس و کميابي است که تعداد آنها به دويست جلد مي‏رسد و در بين آنها نسخه‏هايي ناياب و نسخه‏هايي به خط مؤلف نيز فراوان ديده مي‏شود.
از ويژگيهاي مجموعه‏ي مرحوم الفت، دفتر فهرست کتابها مي‏باشد. او براي کتابخانه‏ي خود دفتر ثبتي تهيه نموده و فهرست اسامي کليه‏ي کتابهايش را بر اساس طبقه‏بندي موضوعي در آن يادداشت کرده است. و بيشتر کتب چاپي کتابخانه را با سليقه و روش خاص خود صحافي و جلد کرده و شماره‏ي دسته و رديف و طبقه‏ي مخصوص کتابها را در کتابخانه‏اش، بر عطف کتابها چسبانده است. و همين امر موجب آسان‏يابي آنها به هنگام مراجعه است. در بين کتابهاي چاپي کتابخانه‏ي الفت، کتب چاپ اول و نيز کتابهاي چاپ دارالکتب المصريه و چاپ بولاق وجود دارد که بر اعتبار و اهميت اين مجموعه افزوده است. در حاشيه‏ي برخي از کتابها تعليقات ارزشمندي نگاشته شده است.
مرحوم الفت در دفتر ثبت کتب، با عباراتي همچون «بديعه، چيده، غتيقه، مذهبه، نفيسه، مهمه و نفيسه‏ي عزيزه» ارزش هر کتابي را مشخص کرده است.
طبق وصيت آن بزرگوار، همه‏ي کتابهاي چاپي و خطي عربي و فرانسه‏ي او که بايد وقف يکي از کتابخانه‏هاي اصفهان مي‏شد، تا مورد استفاده‏ي علاقه‏مندان و طالبان علم قرار گيرد، توسط وارثان آن زنده‏ياد پس از مرگش به کتابخانه‏ي دانشکده‏ي ادبيات دانشگاه اصفهان واگذار گرديد.
در پايان اين نوشته‏ي مختصر بي‏مناسبت نيست که توصيف دانشمند فرزانه، شادروان بدرالدين کتابي را - که مدت سي سال انيس و مونس مرحوم الفت و از تربيت يافتگان مکتب آزادگي و وارستگي وي بود - از مقدمه‏ي ديوان الفت عينا نقل نماييم؛ تا ضمن باز شناختن ارزش و اعتبار کتابخانه‏ي الفت، از دانشمند آزاده و انسان وارسته که همچو برادر و مرشد خويش، الفت، مهر آفرين بود و محبت آيين، نيز يادي کرده باشيم:
... مرحوم الفت در مدت شصت سال از عمر خود در عتبات عاليات، بيروت، دمشق، طهران، مشهد و اصفهان تعدادي کتاب تهيه کرده بود که مخصوصا از لحاظ کيفيت بسيار حائز اهميت است. کتابهاي خطي بسيار ارزنده و نفيس در ميان آنها موجود و بيشتر کتابهاي چاپي هم نسخه‏هاي گرانبها و بسياري از آنها کمياب و برخي ناياب است. در اين کتابخانه به روي همه‏ي دانشمندان و دوستان آن مرحوم باز بود و با آنکه در انتخاب و جمع‏آوري سعي و کوشش فراوان مبذول داشته و رنج بسيار برده بود، همواره ميل داشت هر چه بيشتر مردم از آنها استفاده کنند و به همين سبب همه‏ي کتابهاي عربي و فرانسه خود را وقف کرد و دستور داد پس از وفاتش هر چه زودتر به يکي از کتابخانه‏هاي شهر اصفهان منتقل کنند تا بيشتر مورد استفاده و مطالعه‏ي دانش‏پژوهان قرار گيرد. تعداد کتابهاي وقفي او بيش از هزار جلد کتاب نفيس و با ارزش است که در ميان آنها بيش از 200 جلد کتاب خطي گرانبها وجود دارد. اين کتابها در نتيجه‏ي تصميم دوستان آن مرحوم به کتابخانه‏ي دانشکده‏ي ادبيات منتقل گرديد و اکنون مورد استفاده‏ي استادان و دانشجويان آن دانشکده است (1)

کتابخانه‏ي صدر هاشمي

شادروان سيد محمد صدر هاشمي (تولد 1284 ه ش، وفات 30 / 1 / 1344 ه ش) از فرهنگيان فاضل و دبيران دانشمندي بود که يک عمر با صداقت و جديت به فرهنگ اصفهان خدمت کرد. نخست در حوزه‏هاي علميه‏ي اصفهان، فقه و اصول و فلسفه و حکمت آموخت؛ سپس به يادگيري علوم جديد پرداخت و پس از آن براي ادامه‏ي تحصيلات عاليه به تهران رفت و از دانشکده‏هاي معقول و منقول و دانشسراي عالي فارغ التحصيل شد. آن گاه به اصفهان مراجعت کرد و به عنوان دبير در دبيرستانهاي اصفهان به خدمت مشغول شد و سالهاي زيادي رياست دبيرستان فرهنگ اصفهان را برعهده داشت و با جديت و کوشش تمام در اين سمت انجام وظيفه نمود.
شادروان صدر هاشمي از نخستين روزهاي تأسيس دانشکده‏ي ادبيات اصفهان در سال 1337 ه ش با علاقه و دقتي زائدالوصف به تدريس سخن سنجي و سبک شناس در آن دانشکده همت گماشت و تا آخرين روزهاي حيات خود، آن را مهمترين وظيفه‏ي ادبي خود مي‏دانست. زنده ياد صدر هاشمي تا آخرين روزهاي زندگي دست از مطالعه و تحقيق برنداشت و علاوه بر تدريس، با نوشتن مقالات
تحقيقي و ترجمه و تأليف کتاب، آثاري پر ارزش از خود به يادگار گذاشت.
از تأليفات آن مرحوم کتاب ارزشمند تاريخ جرايد و مجلات ايران و شعر و شاعري در عصر صفوي و از ترجمه‏هايش تاريخ کربلا و... تأليف دکتر عبدالجواد مکينه‏دار، نويسنده‏ي عرب، تاريخ تمدن اسلام و عرب تأليف جرجي زيدان و عشاق قندهار تأليف کنت دوگوبينو را مي‏توان برشمرد.
تاريخ جرايد و مجلات ايران، مهمترين تأليف مرحوم صدر هاشمي و مستندترين کتابي است که در زمينه‏ي روزنامه‏ها و مجلات ايران تا سال 1320 ه ش به رشته‏ي تحرير درآمده است و با وجود انتشار تأليفات متعدد ديگر در اين زمينه، هنوز هم از اعتبار و ارزش والايي برخوردار است. آن مرحوم اين مجموعه‏ي چهار جلدي را که يک سند تاريخي معتبر محسوب مي‏شود، بين سالهاي 1327 تا 1332 ه ش در اصفهان چاپ و منتشر کرد و چاپ دوم اين کتاب ارجمند، در سال 1362 ه ش به سرمايه‏ي انتشارات کمال انتشار يافت. کار با ارزش ديگر مرحوم صدر هاشمي، انتشار روزنامه‏ي چهلستون بود که از سال 1321 ه ش به مدت پنج سال متوالي در صد و نود شماره به مديريت او منتشر گرديد و از اين جهت که حاوي مقالات تاريخي و تحقيقي بود از روزنامه‏هاي معتبر آن زمان محسوب مي‏شود.
شادروان صدر هاشمي به کتابخانه‏ي شخصي خود که از دوران طلبگي ايجاد کرده بود، تا پايان عمر توجه داشت و در تهيه‏ي کتابهاي فارسي و عربي، کوشش‏هاي فراوان مبذول مي‏کرد و تا پايان عمر خود کتابهاي با ارزشي گردآوري کرد که اگرچه از لحاظ کميت، بيش از دو هزار جلد نيست؛ اما از لحاظ کيفيت بسيار با ارزش است. کتابها در همه‏ي زمينه‏هاي علوم و معارف انساني است. اما سهم کتابهاي ادبي و تاريخي و جغرافيايي در اين مجموعه، بيش از کتابهاي ساير رشته‏هاست. تعداد پنجاه و سه جلد نسخه‏ي خطي نيز در مجموعه‏ي صدر هاشمي وجود دارد که مخصوصا کتاب قصص الخاقاني در ميان آن کتابها اعتبار و ارزش فراوان دارد. از اين کتاب که در مورد مختصر حالات صفويه و داستان محاصره‏ي قندهار، تأليف وليقلي شاملو است، يک نسخه در کتابخانه‏ي ملي فرانسه در پاريس، يک نسخه در کتابخانه‏ي مجلس شوراي اسلامي و يک نسخه نيز در کتابخانه‏ي بريتانيا در لندن موجود است. و شادروان دکتر سيد حسن سادات ناصري در تصحيح و چاپ کتاب قصص الخاقاني - با تهيه‏ي نسخه‏ي عکس از آن توسط کتابخانه‏ي مرکزي دانشگاه اصفهان - از اين نسخه نيز استفاده نمود. همان گونه که قبلا ذکر شد،
آن مرحوم تا روزهاي آخر عمر دست از تهيه و خريد کتاب براي کتابخانه‏ي خود برنداشت و هر کتاب تازه‏اي که منتشر مي‏شد چنانچه مورد علاقه‏ي او بود، تهيه مي‏نمود. نگارنده‏ي اين سطور در مورد علاقه‏ي شادروان صدر هاشمي به کتابهاي تازه انتشار يافته، خاطره‏هاي فراواني دارد. چرا که در مدت استراحت آن مرحوم به خاطر کسالت در منزل شخصي که بسيار نزديک دانشکده‏ي ادبيات اصفهان در محله‏ي شاهزاده ابراهيم بود، بنده هر هفته و گاهي هر دو هفته يکبار به عيادت ايشان مي‏رفتم و هر بار نخستين سؤال مرحوم از من اين بود که: چه کتاب جديدي منتشر شده است؟ در يکي از اين ديدارها در آغاز بيماري مرحوم صدر هاشمي، ايشان که خبر انتشار کتاب النهايه شيخ طوسي را به تصحيح استاد فرزانه شادروان، سيد محمد تقي دانش پژوه، توسط دانشگاه تهران فهميده بودند و از تهيه‏ي آن توسط کتابفروشي ثقفي - که بيشتر کتب خود را از آن کتاب فروشي تهيه مي‏کردند و در همين جا ياد خيري از زنده ياد ثقفي که خدمات ارزنده‏اي در چاپ و انتشار کتاب در اصفهان داشتند، مغتنم است - مأيوس شده بودند، از من خواستند که به خاطر آشنايي نزديکم با استاد دانش پژوه، با نامه از ايشان بخواهم تا کتاب النهايه را براي استاد صدر هاشمي بفرستند و قيمت را نيز معين کنند تا مرحوم صدر هاشمي آن را براي ايشان حواله نمايند. و اين نمونه‏اي از عمق کتاب دوستي و علاقه‏مندي صدر هاشمي به جمع‏آوري کتاب است که تا آخرين لحظات حياتش بدان پايبند بود.
از ديگر نکات قابل توجه کتابخانه‏ي شادروان صدر هاشمي که بر ارزش و اعتبار مجموعه‏ي آن مرحوم افزوده است، وجود مجموعه‏ي گرانبها و نفيسي از روزنامه‏ها و مجلات مهم قديمي است؛ که احتمالا مرحوم صدر هاشمي به خاطر نگارش کتاب تاريخ جرايد و مجلات ايران، ناگزير و يا علاقه‏مند شده بود که براي توصيف و بيان مشخصات روزنامه‏ها و مجلات در کتاب خود، آنها را شخصا براي کتابخانه‏ي خويش تهيه کند.
در هر صورت تعداد قابل توجهي روزنامه و مجله - چه به صورت کامل يا ناقص و گاه حداقل يک شماره - در مجموعه‏ي آن مرحوم وجود دارد؛ که امروزه جزو روزنامه‏ها و مجله‏هاي ناياب و کمياب محسوب مي‏شود و همان‏گونه که قبلا گفته شد، بخشي از اهميت و اعتبار مجموعه‏ي صدر هاشمي بسته به وجود آن روزنامه‏ها و مجله‏هاست که کمتر در مجموعه‏هاي شخصي يافت مي‏شود. اسامي برخي از اين روزنامه‏ها به اين قرار است:
آتشگاه، آفتاب شرق، اتحاد، اتحاد اسلام، اتفاق اسلام، اختر مسعود، اخگر، ارژنگ، اصفهان، اطلاع، انجمن اصفهان، انجمن بلديه، انجمن مقدس ملي اصفهان، ايران، باختر امروز، پارس، تجدد ايران، تربيت، ثريا، جهاد اکبر، چهره‏نما، چهلستون، حبل المتين، دحو، دعوة الاسلام، راه نجات، روزنامه‏ي رسمي دولت ايران، زاينده‏رود، زبان زنان، سپاهان، سپنتا، سرنوشت، شرق، شفق سرخ، صبح صادق، صداي اصفهان، صور اسرافيل، طوفان، عرفان، عصر جديد، قانون، مساوات، معرفت، ميهن، ناقور، ناهيد، نداي وطن، نسيم شمال، نقش جهان، نهضت شرق، وطن و وقايع اتفاقيه.
از نمونه مجله‏هاي معتبر موجود در مجموعه‏ي مذکور به اين عناوين بايد اشاره کرد:
آفتاب، آموزش و پرورش، ارمغان، ايرانشهر، بهار، تحفة الادبا، تعليم و تربيت، دانش، دانشکده، راهنماي کتاب، سخن، علم و هنر، کاوه، مهر، نوبهار، وحيد، هنر و مردم، يادگار و يغما.
اهداي کتابخانه‏ي شادروان الفت به دانشکده‏ي ادبيات دانشگاه اصفهان در سال 1343 ه ش يعني يک سال قبل از وفات شادروان صدر هاشمي، آن مرحومم را نيز علاقه‏مند به اهداي کتابخانه‏ي خود به دانشکده‏ي ادبيات نموده بود؛ با وجود اين در وصيت‏نامه‏ي خود کليه‏ي کتابهايش را به برادرانش، آقايان مهندس علي صدر هاشمي، مهندس صدر هاشمي و دکتر حسن صدر هاشمي واگذار کرد تا به هر نحوم که صلاح بدانند از آن نگهداري نمايند و برادران آن مرحوم نيز از سر توجه به دانش دوستي و معرفت طلبي وي و همچنين براي حفظ نام و آثار نيک برادر دانشمند خود، کتابخانه‏ي نفيس آن مرحوم را به دانشکده‏ي ادبيات دانشگاه اصفهان اهدا نمودند.
مجموعه‏ي شادروان صدر هاشمي اکنون در کتابخانه‏ي مرکزي دانشگاه اصفهان نگهداري مي‏شود و مورد استفاده‏ي دانشجويان و دانش پژوهان قرار دارد.

پي نوشت :

1-ديوان الفت، به اهتمام بدرالدين کتابي، اصفهان، انتشارات ثقفي، 1347 ه ش، مقدمه، ص پنجاه و پنج - پنجاه و شش.

منبع: ميراث جاويدان

---