قالي‏بافي که هنري است آميخته با صنعت، در ديار ما حياتي بس ديرينه دارد؛ حياتي که با نام ايران و ايراني قرين شده. آنچه مسلم است بافت قالي در ايران زمان هخامنشي و شايد قبل از آن وجود داشته، و تاکنون وقفه‏اي در آن حاصل نگرديده است.
قديمي‏ترين قالي مکشوفه متعلق به عهد هخامنشي است که در قبور يخ‏زده پازيريک واقع در رشته جبال آلتائي در سيبريه جنوبي به دست آمده. متن قالي مذکور با طرح گلهاي چهارپر و حواشي با رديف سواران و گوزن و حيوانات افسانه‏اي تزيين شده است. (1)
همچنين در موزه ارميتاژ يک گليم پشمي وجود دارد که از پازيريک به دست آمده و نقوش آن عبارت است از زناني که در دو طرف يک آتشدان ايستاده و مشغول اداي مراسم مذهبي هستند. (2)
وجود روايات مختلف راجع به قاليهاي چهارفصل گوهرنشان دربار ساساني با اينکه به مقدار زياد آميخته به افسانه است، خود دليلي است بر پيشرفت صنعت قالي‏بافي در آن زمان. مشهور است که پس از فتح‏شدن تيسفون در سالهاي اوليه هجري سربازان عرب از ديدن غنايم بسيار که عبارت بوده از فرشها، جامه‏ها و گوهرها چشمشان خيره ماند. (3) پس از گسترش اسلام در ايران در اوائل قرن اول هجري، اين هنر ايراني همچنان به حيات خود ادامه داد و در قرون دهم و يازدهم هجري به اوج تنوع و شکوفايي خود رسيد.
با اينکه اکثر فرشهاي موجود در موزه‏ها و مجموعه‏هاي مختلف، متعلق به عصر صفوي (قرون 10 و 11 هجري) و پس از آن است، اين امر دليل فقدان و يا رکود اين صنعت در قرون قبل از آن نيست. با استناد به متون مختلف تاريخي مي‏توان چنين اظهار داشت که بافت قالي حتي در قرون اوليه اسلامي نيز در مراکز مختلف ايران وجود داشته است. در کتاب احسن التقاسيم آمده که در داراب گرد، جهرم و فسا (4) و قهستان و بخارا فرشهاي خوب بافته مي‏شده (5) و بنابر نوشته ابن‏حوقل در جهرم گليم و جاجيم تهيه مي‏گرديده.(6)
همچنين در کتاب تمدن اسلامي در قرن چهارم هجري به اينکه فارس در قرن مذکور مرکز قاليبافي بوده، اشاره شده است. (7)
تنوع نقوش و طرحهاي قالي ايران که خود دليلي است بر وجود شرايط خاص اقليمي و فرهنگي هر منطقه از خاک ايران منتهي به چند دسته‏کلي مي‏شود که از آن جمله است:
قاليهاي ترنج‏دار
قاليهاي گلدار
قاليهاي طرح گلداني
قالي با نقوش حيوانات و پرندگان مختلف
قاليهاي طرح شکارگاه
قاليهاي طرح باغي يا باغچه‏اي
قالي با طرح محراب (سجاده‏اي)
قاليهاي کتيبه‏دار
هريک از اين انواع خود داراي تنوع و گوناگوني خاص منطقه‏اي هستند که از اين بحث خارج است، ولي الهام‏گيري هنرمند بافنده از طبيعت، موضوعي است که در نقوش قاليها مشترک است و بر تمامي انواع مذکور، طبيعت به گونه‏هاي مختلف به زيبايي نقش گرديده است. به عنوان مثال هنرمند هزاران نقش ملهم از گل و درخت بر قالي آفريده، و به قولي ترنج و لچکي‏هاي قاليهاي ترنج‏دار نمادي است از خورشيد، که ترنج مرکزي خورشيد ميانروز و لچکي‏ها خورشيد بامدادي تازه دميده را نشان مي‏دهند. (8)
چنان که گفته شد در تقسيم‏بندي ياد شده، هريک از گروهها خود شامل انواع مختلفي هستند؛ مانند فرشهاي طرح باغي که در چندين نوع مختلف نقش گرديده، ولي کل هدف هنرمند بافنده و طراح نشان‏دادن باغي پر از درخت و گل به بيننده است. در نوع اخير (کتبه‏دار) گاه در مرکز فرش حوض مستطيل يا مربع‏شکلي نقش بسته و اطراف آن را با جويهاي آب به چند بخش تقسيم کرده‏اند و هر يک از قسمتها با نقوش درخت و گل و برگ تزئين شده است. (9) و يا اينکه تمامي متن قالي را نقش درختان مختلف با شاخ و برگهاي پيچ‏درپيچ پر نموده است. در نمونه ديگري از قاليهاي طرح باغي، سراسر متن به خانه‏هاي مربع و يا لوزي‏شکل تقسيم، و بر هر خانه درختي نقش گرديده. عده‏اي از محققين نقش مزبور را با نام قاليهاي خانه‏خانه و يا حجره، حجره معرفي نموده‏اند (10)، اما به عقيده نگارنده اين طرح نيز يکي از انواع قاليهاي طرح باغي به‏شمار مي‏رود و بافنده سعي دارد که به‏گونه‏اي خاص باغي را با درختان مختلف نمايان سازد.
از مراکز عمده بافت نوع اخير فرشهاي باغي، اصفهان، جوشقان و کرمان است. در ميان مجموعه قالي‏هاي موجود در موزه ملي ايران، قالي کناره‏اي سه حاشيه‏اي به طول 496 و عرض 172 سانتيمتر وجود دارد. گره اين فرش از نوع گره فارسي و تاروپود و پرز آن پشم است. قالي مورد بحث يکي از انواع فرشهاي طرح‏باغي است و نقش لوزيهاي متصل به هم که بر هر يک نقش درختي مشاهده مي‏شود، به زمينه سرمه‏اي فرش زينتي خاص بخشيده است. اين قالي در سال 1179 هجري به سفارش تقي‏خان درّاني ـ حاکم وقت کرمان ـ و به‏منظور وقف بر حرم امامزاده زيد ـ احتمالاً در کرمان ـ بافته شده است.
چنان‏که گفته شد يکي از مراکز عمده بافت قاليهاي طرح باغي، کرمان است و اصولاً بافندگان کرمان از ديرباز علاقه شديد به نگاره‏هاي گلدار داشته‏اند. (11) و از رنگهاي روشن استفاده مي‏کردند.(12) يکي ديگر از خصوصيات قاليهاي کرمان، بافت قالي با گره فارسي است. گفتني است که در گره فارسي نخ از کنار يک چلّه مي‏گذرد و از فاصله دو چله بيرون مي‏آيد و پس از دور زدن چلّه دوم از بين دو چله سر بيرون مي‏آورد. (13) براي محاسبه رج در گره فرش واحدهايي گوناگون در مناطق مختلف ـ اکثرا بنا بر عرف ـ مرسوم است.
محاسبه رج در گره فرش کرمان 5 /6 سانتيمتر واحد تعيين شده که در اصطلاح به آن يک گره مي‏گويند و مجموع دانه‏هاي موجود در يک گره عرض و يک گره طول واحد بافت قالي است. به اين ترتيب که اگر در يک گره طول 35 دانه و در يک گره عرض هم 35 دانه موجود باشد، فرش را 35 جفت يا 70 رج، مي‏گويند. (14) فرش مزبور داراي 40 دانه در 5 /6 سانتيمتر عرض و 45 دانه در 5 /6 سانتيمتر طول مي‏باشد. ابعاد قالي 172 ضربدر 496 سانتيمتر است.
قالي مورد بحث ما که در موزه ملي ايران به شماره 20294 موجود است. در دو گروه از تقسيم‏بندي که در مورد طرحهاي مختلف قالي بيان شد، قرار مي‏گيرد؛ قالي طرح باغي و کتيبه‏اي، چرا که بر حاشيه مياني فرش که ميان دو رديف حاشيه باريک گل و بوته قرار گرفته، ابياتي چند به خط نستعليق و رنگ لاجوردي بر زمينه قرمز بافته شده است. البته به علت پوسيدگي زياد فرش، ابيات کامل نيست و تعدادي از کلمات آن به طور کلي از بين رفته. آنچه خواناست عبارت است از:
خان ذي‏رتبه تقي‏خان عرب کز ديوان
خان والاشان تقي‏خان آن‏که گفت
[کر]ده داد و دهشش نام فريدون را حک
رستمش در روز ميدان مرحبا
آن اميري که به هر کار چو همّت بندد
بر عرب سرخيل و سردار عجم
گويدش قائد توفيق که اللّه‏ معک
سرور فرمانده فرمانروا
بهر فرش حرمي وقف نمود اين قالي
کرده فرشي وقف اين روضه بهشت
که بود....................
مسکن ذريّه آل عبا
.................
زيد عبداللّه‏ بن موسي که اوست
تاج لولاک و لعمرک شده زيب تارک
قبله هفتم ز شرع مصطفي
زيد عبداللّه‏ بن موسي کاظم که بود
... چو اقرب آن جناب
هفتمين رکن ز ارکان امامت بي‏شک
با امام مسند هشتم رضا
سال تاريخ چو جستم ز فدايي گفتا
سال تاريخش دليلي بر قبول
نيست قالي که برد عکس پر و بال ملک
بي‏تخلف گشت مقبول رضا
شاعر اين دو قطعه ظاهرا حاجي محمد فدايي کرماني از شعراي قرن سيزدهم هجري است. (15)
در قسمتي از حاشيه نام بافنده و تاريخ بافت فرش به اين‏ترتيب بافته شده است:
«عمل استاد محمد شريف کرماني سنه 1179»
در ضمن عبارت «مقبول رضا» و مصراع «نيست قالي که بود عکس پر و بال ملک» ماده تاريخ است، به اين ترتيب که جمع اعداد حروف ابجد آن 1179 مي‏شود و تقي‏خان چنان که بعدا گفته خواهد شد سه سال بعد از به قدرت‏رسيدن فرش مزبور را سفارش داده است.
در قسمت بالاي متن درون قابي مستطيل شکل بر زمينه نخودي اين جمله به خط نستعليق بافته شده: «طمع‏کننده و دزد و خريدار و فروشنده و غصب‏کننده به لعنت خدا و نفرين رسول گرفتار شود.»
چهار سال پس از حکمراني خدا مرادخان ـ حاکم وقت کرمان در زمان سلطنت کريمخان زند ـ در سنه هزار و صد و هفتاد و شش، تقي نامي از قريه دران که پيشه‏اش زغال‏فروشي بود، و در ضمن از تفنگ‏چيان به نام بود، روزي بر سر راه خود گوسفندي بزرگ ديد، او را شکار کرد و نزد حکمران برد، ولي نه تنها حاکم به او پاداشي نداد بلکه فراشان او را به زير مشت و لگد گرفتند. فرداي آن روز وقتي حاکم به عزم تفرّج بيرون رفت، تقي جلو او را گرفت و ماجرا را گفت، ولي خان دستور داد او را بزنند. پس از چند روز تقي‏خان به زادگاه خود بازگشت و اقارب را با خود متحد ساخت و با سيصد تفنگچي به دارالحکومه حمله کرد و حاکم و فراشان را کشت و خود بر مسند قدرت نشست و برادرش احمد را داروغه شهر کرد. چون اين اخبار به کريمخان رسيد، وي محمدامين‏خان گروسي را به تسخير کرمان فرستاد. وي شهر را محاصره کرد و در روز ششم عده‏اي از اهالي کرمان که حکومت تقي‏خان را بر خود گران مي‏ديدند از شهر بيرون آمدند و محمدامين‏خان را با سپاهش به شهر آوردند. تقي‏خان با افرادش به جانب زادگاه خود درّان گريخت، ولي چهار ماه بعد بار ديگر با مکر وارد شهر شد و آن را تصرف کرد. خان زند پس از استماع اين خبر تقي‏خان بافقي‏الاصل را که حکومت يزد بر عهده او بود مأمور نمود تا به کرمان برود و فتنه تقي‏خان را رفع بنمايد. وي قباي آية‏الکرسي پوشيده و به کرمان حمله کرد، ولي در حمله اول شکست خورد و سرانجام نظرعلي‏خان زند مأمور شکست‏دادن تقي‏خان شد و پس از چند روز محاصره کرمان، کاسبان بازار دروازه را به روي نظرعلي‏خان گشودند و تقي‏خان گرفتار شد. او را به شيراز بردند و در آنجا کشته شد. (16)
به عقيده عده‏اي، تقي‏خان رهبري قيامي را به عهده داشت که در سال 1176 عليه ظلم و بيدادگري خدامرادخان ـ حاکم کرمان - به وقوع پيوست و سرانجام نيز به واسطه نيرنگ عده‏اي از همراهانش اسير و سپس در سال 1179 اعداد گرديد. به عقيده اين عده، تقي‏خان پس از به‏قدرت‏رسيدن دارايي بيشتر توانگران و بازرگانان کرمان را مصادره کرد و نيروي اصلي اين جنبش دهقانان بودند. (17)

پي نوشت :

1- رمان گيرشمن، هنر ايران در دوران ماد و هخامنشي، ترجمه دکتر عيسي بهنام، تهران، 1346، بنگاه ترجمه و نشر کتاب، ص360.
2- همان، ص362.
3- ر. ن. فراي، تاريخ ايران از اسلام تا سلاجقه، مترجم حسن انوشه، تهران، 1363، امير کبير، ج4، ص18.
4- ابوعبداللّه‏ محمد بن احمد مقدسي، احسن التقاسيم في معرفه الاقاليم، ترجمه دکتر علي‏نقي منزوي، تهران، اسفند 1361، شرکت مؤلفان و مترجمان ايران، ص658.
5- همان، ص475.
6- ابن‏حوقل، صورة‏الارض، ترجمه دکتر جعفر شعار، تهران، ارديبهشت 1345، بنياد فرهنگ ايران، ص66.
7- آدام متز، تمدن اسلامي در قرن چهارم هجري، ترجمه عليرضا ذکاوتي قراگزلو.
8- احمد حامي، بغ مهر، چاپ داورپناه، مهر 1355، ص17.
9- Joseph V. MC Mullan: Islamic carpets. 120 NEW YORK 1965 P.PL28.
10- Arthur Upham Pope: A Survey of Persian Art, Volume XII PL1240. 1241.
11- بهمن خانمحمد آذري، «قالي ايران»، هنر و مردم، ش175، ص28.
12- همان، ص27.
13- همان، ص25.
14- همان، ص27.
15- ع خيامپور، فرهنگ سخنوران، تبريز 1340.
16- احمدعلي خان وزيري کرماني، تاريخ کرمان (سالاريه) به تصحيح و تحشيه و مقدمه محمدابراهيم باستاني پاريزي، تهران، 1340، کتابخانه خاندان فرمانفرمائيان، وابسته به دانشکده ادبيات دانشگاه تهران، صص322 تا 329.
17- ا. آگرانتوسکي. م. داندامايو. گ. آ. کاشلنکو. پروفسور م. س. ايوانف پروفسور اي. پتروشفسکي. ل. ک. بلوي، تاريخ ايران از زمان باستان تا امروز، ترجمه کيخسرو کشاورزي، پويش، ص301 و 302.

منبع:ميراث جاويدان