مقاله‏هاي »تاريخچه وقف کتاب در اسلام  (1)«، »وقف کتاب در تمدن اسلامي« و »دو وقف‏نامه کتاب از عهد صفوي(2) (3)«، نگارنده را بر آن داشت تا با توجه به سيره نيکوي وقف، از يکي ديگر از واقفان کتاب و مدرسه در اصفهان عهد صفوي که متأسفانه اکنون آثار او از بين رفته، يادي بنمايد. شايد رايج‏ترين نوع وقف در ميان مسلمانان، وقف کتاب بوده است و از وقف‏نامه‏هاي مربوط به آنها آگاهي‏هاي تاريخي و جغرافيايي بسياري در مورد ابنيه، نامها، مکان‏ها، شهرها، شرط‏ها و غيره استفاده مي‏شود و نشر آنها زواياي تاريخي بسياري را روشن خواهد کرد. وقف‏نامه کتاب و مدرسه کافوريه اصفهان از جمله آنهايي است که نام واقف و خواست او، محل وقف و نشاني موقعيت و شهر و چگونگي استفاده مورد وقف در آن به‏وضوح بيان گرديده است.
در بين ابنيه و آثار متعدد دوره صفويه در اصفهان مدارس متعددي بنا شده که به وسيله خويشاوندان و مقربان و ملازمان دربار پادشاهان صفوي براي استفاده طلاب علوم ديني ساخته شده بود و تا اواخر عهد قاجاريه هنوز برقرار بوده و متأسفانه طي يک قرن اخير به‏تدريج راه نيستي و زوال را پيموده و تدريجا خانه‏هاي نوساز جاي‏گزين آن مدارس قديمه شده است.
خوشبختـانه گاهـي نسخه‏اي خطي و يا سنگ‏نوشته‏اي از آنها به دست مي‏آيد که موجب يادآوري کار خير و نام نيک بانيان خيرانديش آنها مي‏شود. اين مدارس مطابق نوشته ميرزا حسن‏خان جابري انصاري در سال 1298هـ.ق خراب شده و به حکم يکي از مجتهدان بزرگ اين شهر انجام گرديده و از آجرهاي آن در مسجد محله نو، معروف به مسجد فشارکي و مسجد رحيم‏خان، استفاده شده است (4)
آقاکافور از خواجه‏سرايان مقرب حرم شاه‏عباس ثاني بوده که مدرسه‏اي به نام خودش در محله کران اصفهان، حوالي مسجد خان، ميدان مير کنوني، بنا و وقف بر طلبه علوم ديني اثناعشريه نموده است و چنان که از متن کتيبه برجاي‏مانده مدرسه آقاکافور مستفاد مي‏شود، مدرسه مذکور وقف بر طلاب علوم ديني اثناعشري گرديده که در مدرسه مذکور ساکن شده و به افاده و استفاده علوم ديني و معارف يقينيه مشغول شوند. هم‏زمان با ساخت و وقف مدرسـه مزبـور نيز کتاب‏هاي زيادي از علوم ديني اثناعشري جهت استفاده طلاب ساکن مدرسه نيز وقف نموده است؛ از جمله دوره کتاب جامع‏المقاصد في شرح‏القواعد محقق کرکي، شيخ علي بن الحسين )904هـ.ق(، بر کتاب قواعدالاحکام علامه حلّي )726هـ.ق( بوده است، که به شرح آنها و نقل وقف‏نامه کتاب و مدرسه مي‏پردازيم.
از اين مدرسه غير از کتيبه سردر آن که بر لوح سنگي مرمري حجاري شده در يکي از ايوان‏هاي مسجد خان در محله دارالبطيخ اصفهان نصب است و جز نسخه‏اي خطي از جلد دوم کتاب جامع‏المقاصد اثري بر جاي نمانده. شاردن، سياح معروف فرانسوي، در سفرنامه مشهور خويش ذکر مي‏کند: آقا کافور يکي از خواجگان دربار و محافظ خزاين و جواهرات سلطنتي بوده و هنگامي که براي کاري به ديدن او مي‏رود، گويد مرا به مدرسه خود هدايت کرد و در کنار مدرسه کاروان‏سرايي و باغ و بازارچه‏اي مي‏باشد(5)و چنين معلوم مي‏شود که مدرسه کنار نهر يا پيوسته به مسجد خان کنوني در اصفهان بوده و تا اين اواخر، چنان‏که ديده‏اند و بيان مي‏کنند، در باغي در آن نزديکي‏ها معروف به باغ پينه‏دوزها طاق‏نماهايي از اين مدرسه وجود داشته و اکنون تبديل به خانه‏هاي مسکوني شده است (6)
در کتيبه نفيس برجاي‏مانده مدرسه آقاکافور، نام وي »حاجي کافور« صاحب جمع خزاين عامره ذکر شده. مندرجات کتيبه مزبور، که به خط خوش نستعليق برجسته بر سنگ مرمر حجاري شده و به قلم محمدرضا امامي مورخ به سال 1069هـ.ق مي‏باشد، بدين‏شرح است (7)
در زمان دولت نواب کام‏ياب سپهررکاب اشرف اقدس ارفع همايون‏شاهي مروّج مذهب بحق حضرات ائمه معصومين، صلوات‏اللّه‏ عليهم اجمعين، السلطان بن السلطان بن السلطان والخاقان بن الخاقان بن الخاقان السلطان شاه‏عباس الثاني الصفوي الموسوي بهادرخان، خلّداللّه‏ ملکه و سلطانه و افاض علي العالمين برّهُ و احسانه، کمترين اين آستان حاجي کافور صاحب جمع
خزاين عامره خالصا للّه‏ و مخلصا لوجهه بناي اين مدرسه عاليه کرد و وقف بر طلبه علوم دينيه اثناعشريه نمود که طلبه علوم دينيه اثناعشريه در محل مزبور سکني نموده بافاده و استفاده علوم دينيه و معارف يقينيه مشغول شوند باشد که ثواب آن بروح پرفتوح حضرت ائمه معصومين، صلوات‏اللّه‏ عليهم اجمعين، و بروزگار فرخنده آثار صاحبقران ثاني عايد گردد... بحق النّبي و آله في شهر ربيع‏الثاني سنة تسع و ستين و الف کتبه محمدرضا الامامي (8)
اما وقف‏نامه کتاب که در ورق اول نسخه‏اي خطي از کتاب جامع‏المقاصد نوشته و ثبت شده و در تاريخ ماه شوّال 1073 وقف مدرسه کافوريه گرديده است؛ اين نسخه خطي که ابتدا به شرح آن مي‏پردازيم، اخيرا جزء کُتب خريداري‏شده از ورثه يکي از علماي قديم اصفهان بوده که از گزند حوادث مصون و محفوظ گرديده و پس از حدود سيصد و پنجاه سال به دست ما رسيده. نسخه يادشده با قطع وزيري بزرگ به قطع 19ضربدر25 سانتي‏متر و کاغذ سپاهاني با جلد چرمي تيماج بسيار کهنه در 280 ورق که مقدار کمي از صفحات داخلي و برگ آخر نسخه ساقط گرديده است و در جاي‏جاي نسخه بين سطور غير از برگ اول، 46 مورد کلمه وقف و عبارت »وقف مدرسه کافوريه« و »وقف چهارده معصوم، صلوات‏اللّه‏ عليه و عليهم اجمعين« به غير از خط نسخ نسخه نوشته شده است. اين نسخه شامل »کتاب‏المتاجر« و »کتاب‏الديون و فيه الدّين والرهن والحجر والضمان والصّلح« و »کتاب‏الامانات و فيه الوديعة والعارية واللقطة والجعالة« و کتاب »الغصب و فيه الغصب والشفعة« مي‏باشد. کتاب جامع‏المقاصد في شرح‏القواعد از محقق کرکي که شرحي مفصل است بر کتاب قواعدالاحکام علامه حلّي و به عنوان »قوله قوله« تا مقداري از کتاب نکاح در هفت جلد نوشته شده است و بقيه را ديگران تکميل نموده‏اند و آخرين جلد آن نيمه روز شنبه 18 جمادي‏الاول 935هـ.ق به پايان رسيده است (9)
از اين کتاب که جزو کتب مهمّ فقهي شيعه و جزو مراجع کتب درسي طلاب علوم ديني و مورد مراجعه آنها مي‏باشد، نسخه‏هاي خطي فراواني در کتاب‏خانه‏هاي ايران و عراق و سوريه موجود است و فهرست گرديده است
(10)از کتاب يادشده، به صورت چاپ سنگي در قطع رحلي در سال 1272 و 1278هـ.ق در ايران چاپ شده (11)(12)
متن وقف‏نامه کتاب که داراي چهار مهر سجلي مي‏باشد: مهر بيضوي کوچک کنار نوشته »الحصة العلية العالية الخاقانيه« با متن »الحسن والحسين ريحانة الجنة 1058«، مهر بيضي بزرگ در زير نوشته عالي‏حضرت واقف مزبور اقرار به مضمون مسطور نموده است با متن مهر »الراضي بأمراللّه‏ الغني ابوطالب رضوي« و مهر چهارگوش کوچک با متن »خالص مخلص لوجه‏اللّه‏ 1066« و مهر بيضي پايين وقف‏نامه که بايد مهر واقف آقاکافور باشد با متن »مافيه نجات‏اللّه‏ مهر علي کافور«. و اينک متن وقف کتاب:
»بسم‏اللّه‏ الرحمن الرحيم الحمدللّه‏ الواقف علي الضمائر والصلوة علي محمد و آله الذين هم سادات الخلائق في يوم المحشر و بعد باعث بر تحرير اين سطور شرعية القواعد والمباني آن است که حبس مؤبد و وقف مؤبّد گردانيد اين جلد کتاب را عالي‏حضرت سامي‏رتبت متعالي‏منزلت رفيع‏مرتبت رفعت و متعالي اقبال پناه عزّت و عوالي و اجلال دستگاه عالي‏جاهي مقرب حاج الحرمين الشريفين آقاکافور، صاحب جمع خزانه عامره، بر طلبه علوم دينيه که ساکن‏اند در مدرسه مبارکه واقعه در اندرون درب کران من محلات جوبارة اصفهان مشهور به مدرسه کافوريه مشروط به آنکه نفروشند و رهن نگذارند و حبس نگردانند و از شهر اصفهان و توابع آن بيرون نبرند و توليت آن را مفوّض گردانيد به مدرّس شرعي و ناظر مدرسه مزبوره و به تصرف وقف داد و صيغه شرعيه خواند »فمن بدّله بعد ما سمعه فانـ [ما] اثمه علي الّذين يبدّلونه« و تغييردهنده وقف مزبور ملعون به لعن خدا و جميع انبيا و اوصيا و ملائکه مقربين بوده باشد في التاريخ شهر شوال من شهور سنة ثلث و سبعين و الف من الهجرة المقدسة النبوية، عليه و علي جهاديه [کذا] الف الف ثنا و تحية.

مهر آقاکافور

مورد ديگري از موقوفات آقاکافور، وقف قرآن نفيسي بر روضه آستانه مقدسه حضرت معصومه قم به خط خوش دوست‏محمد بن سليمان هروي در دهه يکم جمادي‏الثاني 968هـ.ق در هرات با تذهيب و آرايش به قطع رحلي است که سه سطر در همه صفحات ثلث زرين نوشته شده و اکنون در موزه آستانه حضرت معصومه مي‏باشد. با نوشته وقف حاجي آقاکافور صاحب جمع خزانه عامره بر روضه معصومه قم در رجب 1094 با سجل ابوطالب رضوي در 29ج که صاحب همان مهر کتاب جامع‏المقاصد است .(13)

پی نوشت:

1- مجله ميراث جاويدان، شماره 7، »تاريخچه وقف در اسلام«، علي رفيعي )علامرودشتي(، ص104ـ107.
2- همان، شماره 8، »وقف کتاب در تمدن اسلامي«، علي رفيعي )علامرودشتي(، ص82 ـ93.
3- همان، شماره 13، »دو وقف‏نامه کتاب از عهد صفوي«، رضا مختاري، ص72ـ 75.
4- تاريخ اصفهان و ري، ذيل حوادث 1298هـ.ق، ميرزا حسن‏خان انصاري، 1321هـ.ش. از جمله مدارسي که اکنون موجود نيست »هفت مدرسه خواجو« و »هفت مدرسه دنبال نهر فرشادي« و مدرسه مريم‏بيگم و مدرسه آقامبارک و مدرسه شاهزاده‏ها و تعداد زيادي ديگر که شرح مفصل آنها در کتاب تاريخ فرهنگ اصفهان، تأليف نگارنده، چاپ 1355هـ.ش دانشگاه اصفهان آمده است..
5- سفرنامه شاردن، قسمت مربوط به اصفهان، ترجمه حسين عريضي، ص71؛ سفرنامه شاردن، ترجمه محمد عباسي، ج5، ص145.
6- تاريخ فرهنگ اصفهان، دانشگاه اصفهان، 1355هـ.ش، ص105..
7- به ثبت استاد دکتر لطف‏اللّه‏ هنرفر: گنجينه آثار تاريخي اصفهان، 1350هـ.ش، ص606؛ آثار ملي اصفهان، تأليف ابوالقاسم رفيعي مهرآباد، تهران، سلسله انتشارات انجمن آثار ملي، ص30.:
8- نگارنده، هنگام تحرير اين مقاله، جهت عکس‏برداري کتيبه مدرسه مذکور، با مراجعه به مسجد خان از کتيبه مزبور که در سال 1340هـ.ش توسط دکتر لطف‏اللّه‏ هنرفر استاد دانشگاه اصفهان ديده و ثبت شده بود، اثري نديد و معلوم نشد که سنگ مرمر يادشده چه شده و به کجا منتقل گرديده است.
- کتيبه يادشده هم‏اکنون در گنجينه چهل‏ستون نگهداري مي‏شود )ر.ک: مقاله »قرآن‏ها و اشياء وقفي گنجينه چهل‏ستون« در همين ويژه‏نامه(.ميراث جاويدان..
9- فهرست نسخه‏هاي خطي کتاب‏خانه آيت‏اللّه‏ مرعشي نجفي، ج3، ص282.
10- در کتاب‏خانه آيت‏اللّه‏ مرعشي نجفي قم با چاپ 24 جلد فهرست نسخه‏هاي خطي، تعداد8 نسخه معرفي گرديده. در فهرست مدرسه فيضيه قم تعداد 12 نسخه، در فهرست مسجد اعظم قم 4 نسخه، در فهرست کتاب‏خانه مدرسه مروي تهران 9 نسخه، در فهرست آستان قدس رضوي تعداد 10 نسخه و در فهرست مدرسه سپه‏سالار تهران و فهرست مجلس شوراي ملي سابق چندين نسخه معرفي شده است..
11- فهرست کتاب‏هاي چاپي عربي خانبابا مشار، ص245. و اخيرا نيز چاپ منقّحي در 14 جلد توسط مؤسسه آل‏البيت لإحياء التراث در قم به صورت حروفي در قطع وزيري چاپ شده است .
12- معجم المطبوعات العربيه، عبدالجبار رفاعي.
13- فهرست نسخه‏هاي خطي کتاب‏خانه آستانه مقدسه قم، محمدتقي دانش‏پژوه، 1355هـ.ش..

منبع: ميراث جاويدان