سال89،کـــار و همت مضــاعف - موقوفات ايرانيان در عراق6

مرتبط با:مقالات کار و همت مضاعف وقف و امور خیریه

نويسنده:محمد رضا انصاري قمي

نجف اشرف

خانه‏هاي وقفي

بسياري از مردمان نيکوکار، خانه‏هاي بسياري را خريده و وقف سکونت طلاب و زايرين کرده‏اند. غالبا توليت اين موقوفات با مراجع دين و بزرگان حوزه علميه بوده و آنان با صلاحديد، خانه‏ها را در اختيار نيازمندان مي‏گذاشته‏اند. اين خانه‏ها معمولاً در محلات قديمي نجف بودند که در سالهاي اخير رژيم بعث تعدادي از آنها را از ميان برده است. علاوه بر اين بسياري از بانيان مدارس ديني نجف جهت تأمين هزينه تعمير و نگهداري و ديگر مصارف ضروري، خانه‏هايي را خريده و درآمد آنها را وقف مدرسه کرده‏اند. مجموع اين خانه‏ها که سهم ايرانيان مؤمن و نيکوکار در خريد و وقف آنها بسزا و قابل توجه است همواره با تنظيم وقفنامه‏هاي شرعي بوده که به امضاي مراجع دين در نجف مي‏رساندند. يا آنکه خانه وقفي را در اداره ثبت به نام يکي از اتباع عراق ثبت مي‏کردند تا از جنبه قانوني با مشکلي مواجه نشود، اين وقفنامه‏هاي شرعي که نظائر آن در سرتاسر کشورهاي اسلامي وجود دارد و از ارزش و اعتبار نيز برخوردار است، همواره مورد قبول دولتهاي متعاقب در عراق بود و ارزش و اعتبار قانوني داشت؛ ليکن رژيم بعث در سالهاي اخير با تصويبِ قانوني اَسناد وقفهاي رسمي را پذيرفته و از قبول اَسناد وقفي شرعي سر باز مي‏زند و بدين‏وسيله منازل بسياري را تصاحب نموده و اقدام به فروش آنها کرده و از اين راه ضربه جبران‏ناپذيري به سنت حسنه وقف وارد آورده است.
امّا منازل وقفي که به نام شهروندان عراقي ثبت شده بود خود با دو مشکل عمده مواجه گرديد:
نخست آنکه در بسياري از موارد، پس از مرگ صاحبِ سند، ورّاث او از روي ناآگاهي و يا از روي بي‏توجّهي به جنبه‏هاي شرعي و حرمت تصرف در وقف، مِلک و عين موقوفه را ميان خود تقسيم کرده و به خريد و فروش آن اقدام مي‏کنند و بدين‏وسيله تعداد زيادي از رقبات موقوفه از ميان مي‏رود.
دوم آنکه رژيم بعث، طبق قانون ظالمانه خود هر فردي را که محکوم به اعدام مي‏کرد و يا او را دشمن تلقي مي‏نمود دستور مصادره کليه اموال منقول و غيرمنقول او را صادر مي‏کرد، که در مواردي اين حکم شامل اعيان موقوفه‏اي که به نام محکوم بود مي‏شد. نويسنده، افراد نيکوکاري را مي‏شناسد که به علت امانت و دينداري آنان خانه‏هاي وقفي فراواني در ثبت مالکيت آنان قرار داده شد؛ اما پس از محکوميت آنان به دست رژيم، بسياري از آن خانه‏ها مصادره شد و در معرض فروش قرار گرفت.
از طرحهاي خانه‏هاي وقفي در نجف اشرف، در سالهاي اخير مي‏توان از شهرک «حيّ‏الشاهرودي» در ميانه راه نجف و کوفه ياد کرد. اين طرح به‏خواسته مرحوم آيت‏اللّه‏ سيدمحمود شاهرودي و کمک مالي يکي از نيکوکاران ايراني به نام حاج‏حسين حشمتي انجام پذيرفت. اين طرح عبارت بود از
زميني وسيع که براي ساختمان شهرکي براي سکونت طلاب علوم ديني در نظر گرفته شده بود. تا چندسال پيش از درگذشت مرحوم شاهرودي تعدادي از اين خانه‏ها ساخته و در اختيار طلاب قرار گرفت؛ ليکن بعدها با تبعيد آقاي حشمتي و درگذشت آيت‏اللّه‏ شاهرودي و حوادث عراق، اين طرح متوقف شد و خانه‏ها از ساکنين آن تخليه گشت و رژيم بعث اين خانه‏هاي وقفي را مصادره کرد.

کاروانسراهاي وقفي

سنّت حسنه کاروانسراسازي از ديرباز در سرزمينهاي اسلامي وجود داشته است. امروزه بسياري از اين کاروانسراها و رباطها و استراحتگاههاي عمومي از اندلس تا رباط و از آنجا تا قاهره، و از مکّه و مدينه و يمن تا عراق و شام و از آنجا تا اصفهان و خراسان و ماوراءالنهر و هند، و به‏طور کلي در سراسر سرزمينهاي اسلامي پراکنده است. امروزه در ايران اسلامي تعداد زيادي کاروانسرا وجود دارد که همواره طبق نياز مسافران در جاده‏هاي مال‏رو قديم ساخته مي‏شده است. يکي از خط‏سيرهاي پر رفت و آمد، خط و مسير غرب ايران بوده است که مسافران را به مرزهاي ايران و عراق وصل مي‏کرده است.
در دوران صفويه و بر اثر فزوني تردّد از ايران به‏سوي عتبات و بالعکس، نياز به وجود کاروانسراها در جاده‏هاي بياباني و خشک بيشتر احساس مي‏شد. ازاين‏رو صفويان اقدام به ساختن تعداد زيادي کاروانسرا در مسير کاروانهاي قديم از ايران تا بغداد واز آنجا در دو مسير؛ يکي مسير جنوب به‏سوي کربلا و نجف، و ديگري در مسير شمال به‏سوي سامرا نمودند.
اين کاروانسراها که به دست مهندسان و معماران ايراني و با رعايت شرايط منطقه ساخته مي‏شدند از وسعت و بزرگي قابل توجهي برخوردار بودند؛ به‏گونه‏اي که در زمان واحد مسافران فراواني را در خود جاي مي‏دادند. گويند در طول مسير کاروانها به‏سوي عتبات 100 کاروانسرا در داخل خاک عراق ساخته شده است؛ ليکن آنچه باقي است تنها تعداد انگشت‏شماري است و بقيه از ميان رفته است. در مسير جاده نجف و کربلا امروزه 3 کاروانسرا از کاروانسراهاي صفوي وجود دارد. نخستين کاروانسرا در فاصله 15 کيلومتري شمال نجف قرار دارد که به «خان‏الرُبّع» شهرت دارد. دومين کاروانسرا در فاصله 30 کيلومتري از شمال نجف قرار دارد که به «خان حمّاد» يا مصلّي يا نصف شهرت دارد، و سو مين کاروانسرا در 20 کيلومتري جنوب کربلا قرار دارد و به «خان‏النخيله» مشهور است. اين سه کاروانسرا داراي باروي مربّع‏شکل و عظيم به ارتفاع بيش از 15 متر مي‏باشند و درِ ورودي آنها در سمت جنوب و نزديک به زاويه غربي قرار دارد. داخل کاروانسرا حياطي مربع‏شکل واقع است که در ميان آن چاهي عميق و در اطراف آن از 4 طرف ايوانها و اتاقهاي متعدد با سقفهاي گنبدي‏شکل قرار دارد، کاروانسرا داراي زيرزميني وسيع و قابل استفاده در فصول سرما و گرماست، علاوه بر اين بام کاروانسرا به‏گونه‏اي ساخته شده که قابل استفاده براي استراحت در شبهاي تابستان باشد.
نظير اين کاروانسراها در مسير کربلا و مسيّب به‏سوي بغداد وجود دارد. همچنين در مسير بغداد ـ خانقين ـ قصر شيرين، و مسير بغداد ـ سامرا، و مسير بصره ـ بغداد نيز از اين‏گونه کاروانسراها ديده مي‏شود که غالبا بر اثر بي‏توجّهي در حال فروريختن هستند.
سه کاروانسرا که در مسير نجف ـ کربلا قرار دارند تا سالهاي اخير مورد استفاده مؤمنيني که پياده به زيارت اباعبداللّه‏الحسين (ع) مشرف مي‏شدند قرار داشت. آنان شب را در يکي از آنها به‏سر مي‏بردند. در سال 1355 شمسي درگيري شديدي ميان نيروهاي دولتي و مردم در سومين کاروانسرا روي‏داد.
علاوه بر اين کاروانسراها که در ميان راهها ساخته مي‏شد، در داخل شهر نجف نيز تعدادي خان جهت سکونت زائران وجود داشته است که به علت متروکه‏بودن در سالهاي اخير، غالب آنها مخروبه گرديده و پس از صلاحديد از مراجع تقليد بعضي از آنها تبديل به أحسن شده است. از جمله اين خانها مي‏توان از مدرسه يزدي(صغري) نام برد که قبلاً محل سکونت زوّار بود و بعدها به دستور مرحوم يزدي به جاي آن مدرسه علميه ساخته شد. اين مدرسه نيز در سال 1360 شمسي ويران شد.
کربلا

مقدمه

شهر کربلا از سال 61 هجري تاکنون همواره کعبه آمال و علاقه‏مندان اهل‏بيت(ع) و دوستداران حق و عدالت بوده است و ساليانه هزاران نفر جهت زيارت آستانه سالار شهيدان حضرت اباعبداللّه‏ الحسين(ع) وارد اين شهر مي‏شوند. رفت و آمد اين گروه عظيم از مردم، نيکوکاران را تشويق به ايجاد بناهاي وقفي جهت استفاده و استراحت اين زائران نموده است.
کربلا علاوه بر قداست و زيارتي بودن ـ که خود نيازهاي فراواني را ايجاد مي‏کند ـ از ديرباز يکي از حوزه‏هاي علميه شيعه را در خود جاي داده است. اين حوزه هرچند به پايه قدمت و ديرينگي حوزه کهنسال نجف نمي‏رسد، در دورانهايي، از عظمت و شکوفايي فراواني برخوردار بوده است. از آن جمله مي‏توان از دوران سرنوشت‏ساز و تعيين‏کننده مرحوم آيت‏اللّه‏ وحيد بهبهاني ياد کرد. با همت و پشتکار و قدرت علمي اين بزرگمرد بود که جبهه عقل‏گرايان پيروز گشته و شيعه از غوطه‏ور شدن در ورطه انديشه‏هاي باطل و بي‏ثمر و ضد عقل و منطق نجات يافت. از اين‏روست که از وحيد بهبهاني با عنوان بنيان‏گذار مکتب اصولي متأخر ياد مي‏کنند. علاوه بر اين در دوران جنگ جهاني اول و پس از اشغال عراق به‏دست ارتش بريتانيا، حوزه علميه کربلا به زعامت آيت‏اللّه‏ ميرزا محمدتقي شيرازي بود که رهبري مبارزات استقلال‏طلبانه عراق را به‏عهده داشت.
در هرحال وجود اين حوزه علميه سبب ديگري بود که نيکوکاران را به ساختن مدارس ديني و کتابخانه‏ها جهت استفاده طلاب وادار مي‏کرد؛ ليکن همان‏گونه که گذشت چون شهر کربلا زيارتگاه عمده شيعه به حساب مي‏آيد، تعداد ساختمانهايي که در آن جهت اسکان زايرين ساخته شده است بر تعداد مدارس ديني و کتابخانه‏هاي وقفي فزوني چشمگيري دارد.
در شهر کربلا نيز همانند نجف اشرف، نقش ايرانيان نيکوکار و مؤمن در ايجاد يا ترميم بناها و ساختمانهاي وقفي قابل توجه و چشمگير است. در اين نوشتار به تأسيسات وقفي که ايرانيان در کربلا ايجاد يا ترميم کرده‏اند خواهيم پرداخت.

مساجد

مسجد ميرزا شفيع ‏خان

باني اين باقيات صالحات مرحوم ميرزا شفيع‏خان صدرأعظم مي‏باشد. او هنگام تشرّف به زيارت کربلا توفيق ساختن اين مسجد را يافت و آن را در جنوب شرقي کربلا در نزديکي نهر «الهنديه» ـ يکي از شاخه‏هاي رودخانه فرات ـ و در مسير راه «خان‏النُخيله» بنا نمود. اين مسجد سالها مورد استفاده مؤمنين بود و پس از مرگ ميرزا شفيع‏خان، نيز پيکر او را در گوشه‏اي از حياط مسجد به خاک سپردند. بعدها نخلستانها و باغهاي اطراف اين مسجد، گورستان عمومي کربلا شد که به گورستان «وادي أيمن» مشهور است. اين مسجد در سال 1319 هجري به همت دو برادر نيکوکار ايراني به نامهاي حاج‏علي و حاج‏آقا جان بازسازي شد. خاطره تجديد ساختمان با اشاره به تاريخ آن با دو بيت شعر زيباي فارسي بر روي کاشيکاري سبز رنگ بر سر درِ ورودي مسجد ثبت شده است.

مسجد حسن‏ خان

اين مسجد را مرحوم سردار حَسن‏خان قزويني در اواخر قرن دوازدهم هجري در زاويه شمال شرقي صحن مطهر و در فاصله کوتاهي از باروي صحن اباعبداللّه‏ الحسين(ع) بنا نموده است. اين مسجد قديمي بنا به نقل مورخين، بسيار زيبا و چشمگير بوده و کاشيکاريهاي بسيار نفيس و ارزشمندي داشته است. اين مسجد بعدها به‏جهت توسعه خيابان اطراف حرم مطهّر تخريب گرديد، و تخريب آن با اعتراض مردم و علما و اعيان شهر روبه‏رو شد؛ ليکن حاکم ناصبي شهر بدون توجه به تمايلات مردم و ارزشمندي بنا با سرعت تمام آن را ويران کرد و حتي کاشيهاي نفيس آن را که مي‏شد از آنها در موزه نگهداري نمود نيز از اين نابودي در امان نماند تا يادي از اين اثر نفيس در خاطره‏ها باقي نماند.

مسجد ناصري

اين مسجد در سال 1276 هجري به دستور ناصرالدين‏شاه قاجار و پس از تشرّف او به زيارت کربلا ساخته شد. مسجد در شمال باروي صحن مطهر امام‏حسين(ع) قرار داشت. اين مسجد زيبا نيز بعدها به بهانه توسعه خيابانهاي اطراف حرم، در نيمه دوم قرن چهاردهم هجري از ميان برداشته شد.

مسجد بهبهاني

اين مسجد را مرحوم آيت‏اللّه‏ آقاباقر وحيد بهبهاني در دوران زعامت و رياست مطلقه خود در کربلا بنا نمود. اين مسجد در يکي از کوچه‏هاي غربي باروي حرم امام‏حسين(ع) در نزديکي مدرسه معروف به «هندي» قرار داشت. در سالهاي اخير اين مسجد به همراه بسياري از مدارس و مساجد ديگر به بهانه توسعه خيابانهاي اطراف حرم ويران شد.

مسجد شهرستاني

اين مسجد را مرحوم آيت‏اللّه‏ ميرزا مهدي شهرستاني در سال 1189 هجري و در نزديکي دروازه معروف به «باب‏الشهداء» در شرق حرم مطهر بنا نمود. اين مسجد بر اثر فرسودگي در سال 1356 هجري به دست عبدالرزاق الأُزري ـ استاندار وقت کربلا ـ تخريب و تجديد بنا شد و در سال 1399 هجري به همراه بسياري ديگر از مؤسسات مذهبي، به بهانه توسعه خيابانها به سرنوشت مساجد قبلي دچار شد.

مسجد اردبيلي‏ها

از مساجد قديمي کربلاست که به همت ايرانيان نيکوکار ساخته شده است. اين مسجد در شرق حرم حضرت ابوالفضل العباس(ع) در مسيري که به آرامگاه فقيه بزرگوار مرحوم ابن‏حمزه منتهي مي‏شود قرار دارد. در بخشي از مسجد، آرامگاه گروهي از بزرگان ايراني قرار دارد که نام بعضي از آنان عبارت است از: ميرزا نصراللّه‏ صدرالممالک (م1285هـ)، ميرزا محمدهادي صدرالممالک (م1310هـ)، محمدتقي بن الحاج عبدالکريم تبريزي (م1332هـ)، ميرزا محمدعلي بن الحاج‏رضا همداني (م1293هـ).

مسجد مازندرانيها

اين مسجد در سال 1372 هجري به همت مرحوم شيخ محمدمهدي واعظ مازندراني در محله خيمه‏گاه ساخته شد و تا پيش از حوادث سال 1412 هجري برپا بود.

مسجد تهراني

اين مسجد در سال 1243 به همّت مرحوم سيدصالح فوزي تهراني در ميان بازار نجّارها بنا گرديد و تاکنون مورد استفاده مؤمنين است. اين مسجد در سال 1361 هجري در اختيار سازمان اوقاف عراق قرار گرفت.

حسينيه‏ها

کربلا را مي‏توان شهر حسينيه‏ها ناميد؛ شهري که در هر کوي و برزن آن حسينيه‏اي از آنِ اهالي شهري يا منطقه‏اي يا قبيله‏اي ساخته شده و بر افراد آن و ديگر زايران وقف گرديده است. تقريبا تمام شهرهاي عمده عراق و ايران و کشورهاي خليج و عربستان و هند و پاکستان در کربلا حسينيه دارند و هر کدام به فراخور حال و به نسبت ساکنين خود اقدام به ساختمان حسينيه‏هاي کوچک و بزرگ نموده‏اند. حسينيه‏ها نه‏تنها در روزهاي دهه محرم يا اربعين و يا نيمه رجب و شعبان که روزهاي زيارتي شهر کربلا به‏شمار مي‏رود، مملوّ از جمعيت‏اند، در طول سال نيز پذيراي زائران و عتبه‏بوسان اباعبداللّه‏ الحسين(ع) هستند. علاوه بر اين در شبها و روزهاي جمعه اين حسينيه‏ها گروههاي زيادي از زيارت‏کنندگان را در خود جاي مي‏دهند. اين زائران از اين حسينيه‏ها به‏عنوان استراحتگاه کوتاه‏مدت استفاده مي‏نمايند.
هزينه ساختمان اين حسينيه‏ها را معمولاً افراد شهر يا منطقه يا قبيله مربوطه به افراد مورد اعتماد پرداخت مي‏کنند و اين افراد به ساختمان حسينيه‏ها همت مي‏گمارند. از اين‏رو معمولاً اين حسينيه‏ها باني معيّن و مخصوصي ندارد؛ بلکه مردم شهر و منطقه‏اي براي درک ثواب اين فضيلت بزرگ، هرکدام به فراخور حال بخشي از هزينه‏هاي آنها را به‏عهده مي‏گيرند. تعدادي از اين حسينيه‏ها داراي ساختمانهاي عظيم و مجللي بوده و هستند، همانند حسينيه تهرانيها و اصفهانيها؛ اما ساختمان برخي کوچک ـ در حدّ يک خانه ـ و ساده است. بعضي از شهرهاي عراق ـ همانند بغداد و بصره ـ داراي حسينيه‏هاي متعددي هستند که هرکدام متعلق به بخش يا محله‏اي است.
مايه تأسف دوستداران اهل‏بيت(ع) است که از سال 1970 ميلادي رژيم بعث حاکم بر عراق مبارزه خود را عليه دينداري و تشيع آغاز کرده و ستيزه‏جويي با مراسم عزاداري اباعبداللّه‏ الحسين(ع) را بخشي از برنامه خصمانه خود قرار داده است؛ اوج دشمني و ضديت رژيم در قيام مردم عراق در شعبان 1412 هجري نمايانگر شد و در پي سرکوب قيام، رژيم بعث با دو لشکر مجهز به تمام تجهيزات جنگي ـ از تانک و توپخانه و هواپيما و موشک‏انداز و غيره ـ به شهر حمله نمود و مدت 10 روز کربلا را از زمين و آسمان مورد شديدترين حملات قرار داد که در نتيجه محله‏هاي بزرگ و قديمي شهر کربلا که در اطراف حرم مطهر قرار داشتند همگي منهدم شدند و صدها نفر به شهادت رسيدند. ارتش بعث چندين روزمتوالي مستقيما حرم امام‏حسين(ع) و حرم حضرت ابوالفضل(ع) را هدف توپخانه خود قرار داده بود که تخريبهاي فراوان و هول‏انگيزي در اين دو بقعه مقدس به وجود آمد، به گونه‏اي که اين دو مقام مقدس شبيه مخروبه‏هاي شهرهاي آبادان و خرمشهر به نظر مي‏رسيد. علاوه براين، ارتش بعث پس از اشغال شهر، اقدام به منفجر کردن بسياري از حسينيه‏ها و مدارس ديني و مساجد شهر نمود، از اين‏رو امروزه متأسفانه بجز موارد استثنائي از حسينيه‏هايي که به توصيف آنها خواهيم پرداخت جز تلّي از خاک باقي نمانده است (و سيعلم‏الذين ظلموا أيّ منقلبٍ ينقلبون).

حسينيه اسکويي

اين حسينيه در سال 1345 هجري به همت مرحوم ميرزا علي اسکويي در کوچه مشهور به «الداماد» ساخته شده است. بناي اين حسينيه عبارت بوده است از حياطي که در اطراف آن اتاقهايي قرار داشته و همه‏ساله در آن مراسم عزاداري برگزار مي‏شده است. اين حسينيه تا پيش از حوادث سال 1412 هجري پا برجا بود.

حسينيه مازندرانيها

اين حسينيه در سال 1372 هجري به همّت مرحوم شيخ محمدمهدي واعظ مازندراني در محله خيمه‏گاه ـ در فاصله کوتاهي از حرم مطهر اباعبداللّه‏(ع) ـ بنا گرديد و همواره پذيراي بسياري از زائران مازندراني بود. اين بنا نيز پس از حوادث سال 1412 هجري ويران شد.

حسينيه اصفهانيها

اين حسينيه يکي از بزرگترين حسينيه‏هاي ايرانيان در کربلا بود و با کمک مالي مردم نيکوکار اصفهان در خيابان «القبله» بنا شده است. ساختمان آن از حياطي نسبتا بزرگ و يک بناي دو طبقه تشکيل شده بود و در راهروهاي آن تعداد زيادي اتاق جهت اقامت زائران قرار داشت، حسينيه داراي سردري بسيار زيبا بود که در اطراف آن به روي کاشيهاي معرّق و با آيينه‏کاري زيبا اشعاري در مدح اهل‏بيت(ع) به چشم مي‏خورد، اين حسينيه در پي حوادث خونين قيام مردم در شعبان 1412 هجري به‏دست رژيم بعث منهدم گرديد.

حسينيه تهرانيها

بزرگترين حسينيه در کربلا به‏شمار مي‏رفت. اقدام براي ساختمان اين حسينيه از سالها قبل آغاز شد و بسياري از وعاظ و گويندگان در شهرهاي مختلف ايران جهت ساختمان آن که در وهله نخست به عنوان «حسينيه ايرانيان» نام‏گذاري شده بود نيکوکاران را به پرداخت پول و مشارکت در ساختمان آن تشويق مي‏کردند؛ ليکن پس از پايان ساختمان آن را «حسينيه تهرانيها» ناميدند. شايد علت اين نامگذاري سهم بيشتر نيکوکاران تهراني در کمک به ساختمان آن بود!
اين حسينيه موقعيت بسيار ممتاز و قابل توجهي داشت؛ بدين‏گونه که در فاصله 10 متري از باروي صحن مطهر حرم اباعبداللّه‏(ع) در سمت قبله و در فلکه اطراف حرم و در مقابل يکي از دروازه‏هاي ورودي صحن قرار داشت. ساختمان حسينيه از سه طبقه به همراه شبستاني بزرگ در طبقه اول که محل برگزاري مراسم عزاداري بود و زيرزمينهاي وسيع و متعددي تشکيل شده بود، حسينيه متجاوز از 200 اتاق براي سکونت خانوادگي داشت که در مواقع ازدحام و زيارتي از زيرزمينها و شبستانها و تالارهاي حسينيه نيز استفاده مي‏شد. وضعيت اين حسينيه همواره بستگي به روابط سياسي ايران و عراق داشت و مکررا رژيم عراق ساختمان آن را از متوليان آن گرفته و در اختيار مقامات امنيتي قرار مي‏داد و از ورود زائران به داخل آن ممانعت مي‏کرد. از سال 1970 ميلادي رژيم براي عوامفريبي اقدام به برگزاري مراسم ساليانه باشکوهي در شب سوّم شعبان ـ سالروز ولادت امام حسين(ع)9ـ در اين حسينيه نمود و براي گمراه‏نمودن ميهمانان که از داخل و خارج عراق دعوت مي‏شدند نام حسينيه را به «الحسينية الحيدريه» تغيير داد و سر درِ حسينيه را که نمايانگر هويت سازندگان آن بود از ميان برداشت.
اين حسينيه در جريان حوادث قيام سال 1412 هجري به علت نزديکي به حرم مطهر مورد استفاده انقلابيون قرارداشت و پس از اشغال شهر به دست ارتش بعث، با ديناميت منفجر و تبديل به تلّي از خاک‏گرديد.

حسينيه قميها

اين حسينيه که توليت آن به‏عهده گروهي از اعيان شهرستان قم؛ از جمله مرحوم آيت‏اللّه‏ حاج شيخ‏مرتضي حائري‏يزدي و مرحوم حجت‏الاسلام والمسلمين حاج شيخ‏نصراللّه‏ خلخالي و حجت‏الاسلام والمسلمين حاج شيخ‏احمد انصاري‏قمي بود، در سال 1385 هجري به همّت دو متولي اخير و کمک و ياري مالي اهالي قم در زميني به مساحت بيش از 2000 متر در خيابان خيمه‏گاه و نزديک ميدان «الامام علي(ع)» ـ در فاصله 500 متري جنوب حرم مطهر ـ ساخته شد. ساختمان کنوني حسينيه که تنها بخش اول آن به اتمام رسيد عبارت بود از دو طبقه ساختمان و يک زيرزمين. در طبقات ساختمان در هر راهرو دو رديف اتاق جهت سکونت زائرين ساخته شده بود. اين حسينيه به همّت متوليان آن در مدت متجاوز از 20 سال که ديگر حسينيه‏ها را رژيم بسته بود پذيراي زائران ايراني از شهرهاي گوناگون بود. حسينيه پس از حوادث سال 1412 هجري آسيب فراوان ديد و بخشهايي از آن تخريب گرديد.

حسينيه آذربايجانيها

زمين اين حسينيه را که در خيابان «صاحب‏الزمان(ع)» قرار داشت نيکوکاران آذربايجاني از سالها پيش خريداري کرده بودند؛ ليکن حوادث عراق مانع از ادامه کار ساختمان مي‏شد، تا اين‏که در سال 1357 شمسي بخشي از طرح ساختمان به همّت مرحوم آيت‏اللّه‏ خوئي تکميل و مورد استفاده قرار گرفت. اين ساختمان در حوادث سال 1412 هجري به‏دست نيروهاي بعثي تخريب شد.

حسينيه سيد محمد صالح

اين حسينيه را مرحوم حاج سيدمحمد صالح بلورفروش در سال 1344 هجري در خيابان «المخيّم» براي سکونت زائران ساخته بود. اين حسينيه علاوه بر اتاقهاي متعدد جهت سکونت، نمازخانه‏اي بزرگ و کتابخانه‏اي داشت که کتابهاي آن را مرحوم سيدعبدالحسين آل‏طعمه (توليت آستانه حضرت اباعبداللّه‏(ع) متوفي سال 1380 هجري) وقف نموده بود.

مدارس ديني

مدرسه حسن ‏خان

اين مدرسه از باقيات صالحات مرحوم سردار حَسن‏خان قزويني است که آن را به همراه يک مسجد و کتابخانه عمومي در سال 1180 هجري بنا نمود. مدرسه در شمال باروي صحن مطهر و در نزديکي يکي از دروازه‏هاي
ورودي صحن مطهر و در آغاز بازار بزرگ کربلا قرار دارد. اين مدرسه از شهرت فراواني در تاريخ کربلا برخوردار است؛ زيرا بزرگترين مدرسه ديني کربلا تا سالهاي اخير بوده و ساختمان آن از زيبايي خاصي از لحاظ مهندسي و کاشيکاريهاي نفيس آن برخوردار است. اين کاشيها بر سر درِ ورودي و گرداگرد مدرسه ديده مي‏شوند و بر روي آنها آيات قرآن و احاديث نوشته شده است. اين مدرسه داراي موقوفات بسيار زيادي است که از محل درآمد آنها مخارج مدرسه و کمکهاي مالي به طلاب تأمين مي‏شده است. ساختمان مدرسه متجاوز از يک قرن مورد استفاده حوزه علميه و طلاب علوم ديني در کربلا بوده است و در اين سالها صدها نفر در آنجا به درس و آموزش مشغول بوده‏اند. بعضي از مؤرخين آورده‏اند که سيدجمال‏الدين اسدآبادي مدتي در اين مدرسه به تحصيل پرداخته است [تراث کربلاء، ص202] در 16 محرم سال 1368 هجري بخش عمده اين مدرسه به همراه موقوفات آن که عبارت از تعداد فراواني مغازه بود بر اثر توسعه فلکه اطراف حرم تخريب شد. در همين تاريخ باقيمانده زمين مدرسه به همت نيکوکاران و علماي دين بازسازي شد و تا سالهاي اخير ـ پيش از حوادث سال 1412 هجري ـ پابرجا بود.

مدرسه مجاهد

اين مدرسه در سال 1270 هجري به همت گروهي از نيکوکاران ايراني در ميان بازار بزرگ کربلا و در نزديکي آرامگاه مرحوم آيت‏اللّه‏ سيدمحمد مجاهد طباطبايي ـ صاحب کتاب المناهل ـ ساخته شد. ساختمان مدرسه از دو طبقه تشکيل شده بود که تعداد اندکي حجره در دو طبقه آن قرار داشت و در زاويه جنوب شرقي مدرسه آرامگاه مرحوم مجاهد با گنبد سبز رنگي در بالاي آن قرار داشت. در ايوان جنوبي مدرسه سنگ مرمر آرامگاه دوتن از بزرگان خاندان طباطبايي که يکي از آنان عموي مرحوم آيت‏اللّه‏ بروجردي بود خودنمايي مي‏کرد. اين مدرسه بعدها بر اثر توسعه خيابانهاي اطراف از سمت شمال تخريب و قسمتهايي از آن در خيابان قرار گرفت و سالها به اين حالت باقي بود؛ ليکن در سال 1360 شمسي رژيم بعث مجددا به بهانه توسعه خيابان «بين‏الحرمين» اين مدرسه را تخريب کرد و تنها بخشي کوچک از آن که آرامگاه مرحوم مجاهد بود با گنبد سبز آن باقي ماند. تا اينکه اين مقبره نيز در سال 1362 شمسي شبانه ويران شد و آثار آرامگاه آن مجاهد بزرگوار را همچون بسياري از يادگارهاي شيعيان و ايرانيان از ميان برداشتند.

مدرسه صدراعظم

اين مدرسه به همّت مرحوم شيخ عبدالحسين تهراني ـ مشهور به شيخ‏العراقين ـ از محل ثلث اموال ميرزا تقي‏خان اميرکبير ـ صدراعظم دوران ناصرالدين شاه قاجار ـ ساخته شد. اين مدرسه در غرب باروي حرم‏مطهر قرار داشت و همواره مورد استفاده طلاب علوم ديني بود تا اينکه در سالهاي اخير بر اثر توسعه فلکه و خيابانهاي اطراف حرم اين مدرسه نيز تخريب گرديد.

مدرسه بادکوبه

از مدارس ديني مشهور در کربلاست که در سال 1270 هجري به همّت مالي گروهي از ايرانيان آذربايجاني و قفقازي در کوچه «الداماد» ساخته شد. اين مدرسه همواره مورد استفاده طلاب و محل درس و بحث آنان بود. پس از حوادث سال 1412 هجري اطلاع دقيقي از وضعيت آن در دست نيست.

مدرسه کريم‏ خان

اين مدرسه در محله «العباسية الشرقيه» و در خيابانهاي جنوب شرقي حرم مطهر ابوالفضل(ع) قرار دارد. ساختمان مدرسه در سال 1287 هجري به همت مرحوم ميرزا کريم‏خان شيرازي بنا شده و شامل يک حياط وسيع با حوضي بزرگ و تعدادي درخت در ميان حياط و يک طبقه ساختمان است که گرداگرد حياط قرار دارد. در جنوب حياط شبستان وسيع و بزرگي وجود دارد که نمازخانه و محل درس و بحث بوده است. اين مدرسه به جهت موقعيت ممتاز آن سالها پذيراي گروه زيادي از زائران حسيني در ماههاي محرم و صفر بوده است و روزانه در نمازخانه آن متجاوز از 10000 نفر را اطعام مي‏کرده‏اند. اين مدرسه در سال 1308 هجري به همّت مرحوم ميرزاعلي‏محمد شيرازيموسوي تعمير گرديد. اين بنا تاکنون با استحکام تمام پا برجا است.

مدرسه بقعه

اين مدرسه از يادگارهاي ايرانيان نيکوکار در کربلاست که در نيمه‏هاي قرن سيزدهم هجري در خيابان «الامام علي(ع)» و در نزديکي آرامگاه مرحوم سيدمحمد مجاهد طباطبايي ساخته شده است. ساختمان آن که از دو طبقه تشکيل شده بود سالها مورد استفاده طلاب حوزه علميه قرار داشت. رژيم بعث ابتدائا در سال 1360 شمسي به بهانه توسعه خيابانهاي اطراف بخش عمده اين مدرسه را تخريب کرد و پس از حوادث سال 1412 هجري باقيمانده آن را نيز ويران نمود.

مدرسه زينبيه

از مدارس ديني مشهور کربلا که در مقابل دروازه «الزينبيه» ـ در غرب باروي صحن‏مطهر ـ قرار داشت
مدرسه زينبيّه بود. توليت اين مدرسه از آنِ مرحوم آيت‏اللّه‏ ميرزا محمدتقي شيرازي و پس از او به عهده فرزندش مرحوم شيخ عبدالحسين شيرازي واگذار شد. اين مدرسه نيز در هنگام توسعه خيابانهاي فلکه اطراف حرم تخريب گرديد.

مدرسه سليميه

سازنده آن مرحوم حاج محمدسليم‏خان شيرازي است و در سال 1250 هجري بنا شده است. موقوفات قابل توجهي براي ساکنين آن در نظر گرفته شده بود و سالها مورد استفاده طلاب حوزه علميه قرار داشت.

مدرسه آيت‏ الله‏ بروجردي

اين مدرسه از باقيات صالحات مرحوم آيت‏اللّه‏ حاج‏آقاحسين طباطبايي بروجردي است. تصميم به بناي اين مدرسه پيش از درگذشت مرحوم بروجردي گرفته شده بود؛ ليکن ساختمان آن در سال 1381 هجري به همت مرحوم حجت‏الاسلام والمسلمين حاج شيخ‏نصراللّه‏ خلخالي پايان گرفت. اين مدرسه در خيابان »المخيّم» نزديک به ميدان «الامام علي(ع)» و در 500 متري جنوب حرم مطهر قرار داشت. ساختمان زيباي آن عبارت بود از يک حياط که در سه طرف آن دو طبقه ساختمان و حجرات قرار داشت. علاوه بر اين، مدرسه داراي زيرزميني وسيع بود. اين مدرسه به‏جهت نزديکي به حرم مطهر همواره براي انجام وضو و تشرف زوار به حرم مطهر و يا بيتوته طلاب مورد استفاده قرار مي‏گرفت، از اين‏رو در ميان مردم به عنوان «حسينيه بروجردي» شهرت يافته بود. اين مدرسه در حوادث خونين سال 1412 هجري به‏دست نيروهاي بعثي منهدم گرديد.

دبستان و دبيرستان حسيني

اين مدرسه در سال 1327 هجري در زميني وقفي و به همت گروهي از ايرانيان جهت آموزش کودکان ايراني تأسيس شد. نخستين مدير آن مرحوم ميرزاهادي شهرستاني ـ از فرهنگ‏دوستان ايراني مقيم کربلا ـ بود. در سال 1925 ميلادي اين مدرسه بنابر توافق ميان دولتين ايران و عراق جزو املاک دولت ايران به‏شمار آمده و وزارت آموزش و پرورش و سرپرستي مدارس ايرانيان در عراق آن را اداره مي‏کردند. در طي نيم‏قرن فعاليت آموزشي، هزاران دانش‏آموز در اين مدرسه تربيت شدند. رژيم عراق، اين مدرسه را در سال 1980 ميلادي و پس از تيره‏شدن روابطش با دولت ايران تعطيل کرد و بعدها ـ در سال 1364 شمسي ـ بخشهايي از آن جهت توسعه فلکه روبه‏روي مدرسه، تخريب شد. و مقامات عراقي باقيمانده آن را مصادره کردند! از ويژگيهاي اين مدرسه آزمايشگاه بسيار مجهّز آن بود که در قسمتي از آن حيوانات و پرندگان خشک‏شده زيادي قرار داشت.

مدرسه حسينيه

اين مدرسه به همت حجت‏الاسلام شيخ‏حسن نائيني ـ از وعاظ و گويندگان مذهبي کربلا ـ و ياري مالي شيعيان کويت در شمال آستانه حضرت ابوالفضل(ع) بنا شد، و تا پيش از حوادث سال 1412 هجري همواره مورد استفاده طلاب علوم ديني قرار داشت.

مدرسه امام صادق

اين مدرسه به همّت گروهي از علماي کربلا جهت آموزش طلاب علوم ديني در خيابان «الحسين(ع)» بنا گرديد. توليت اين مدرسه به‏عهده حجت‏الاسلام سيدمرتضي خطيب قرار داشت. از وضعيت کنوني اين مدرسه اطلاع دقيقي در دست نيست.

کتابخانه‏ها

کتابخانه الروضة‏ الحسينيه

اين کتابخانه از گذشته‏هاي بسيار دور در يکي از حجرات صحن اباعبداللّه‏ الحسين(ع) تشکيل شده بود، و داراي کتابهاي خطي نفيس و ارزشمندي از قبيل نسخه‏هاي نفيس و گرانبهاي قرآن بود. قسمت عمده کتابهاي اين کتابخانه را پادشاهان و شاهزادگان و اهل علم و متمکّنين ايراني و ديگران وقف کرده بودند. اين کتابخانه مکررا مورد دستبرد حوادث قرارگرفته که مصيبت‏بارترين آنها در هنگام حمله وهابيون جنايتکار در سال 1216 هجري انجام گرفت. در اين حمله عمده کتابها به آتش کشيده شد و باقيمانده آن به‏دست وهّابيها به غارت رفت. براي نمونه مورخين از نسخه خطي بسيار نفيس و ارزشمندي از قرآن ياد مي‏کنند که نزد «سلامة السهبان» ـ از سرکردگان وهابيون در شهر «حايل» در عربستان ـ ديده شده و بر آن مهر وقفيت آستانه امام‏حسين(ع) وجود داشته است. پس از حمله مذکور مجددا نيکوکاران، کتابهاي بسياري را بر آن وقف کردند، و مجددا کتابخانه رونق گذشته خود را باز يافت.
در سالهاي اخير در سمت غرب صحن مطهر و در نزديکي دروازه معروف به «سلطاني» کتابخانه‏اي بنا گرديد و اين کتابخانه به همراه بخشي از کتابهاي خطي کتابخانه‏هاي مدارس ديني ويران‏شده کربلا، بدانجا منتقل شد و مجموعه نسبتا غني و بزرگي را تشکيل داد. پس از حوادث سال 1412 هجري کتابخانه مورد اصابت گلوله‏هاي توپ و خمپاره قرار گرفت و طعمه آتش شد و کتابهاي زيادي از آن به دست ارتش بعث کافر به سرقت رفت، از آن‏جمله از يک نسخه خطي بسيار ارزشمند قرآن کريم مي‏توان ياد کرد که نگارنده آن را در ايران مشاهده کرده است. دارنده اين قرآن آن را در يکي از کشورهاي خليج‏فارس به مبلغ 500 دلار تهيه کرده و بر تعدادي از صفحات آغازين و پايان آن مهر کتابخانه حرم امام‏حسين(ع) ديده مي‏شد.

کتابخانه شيخ عبدالحسين تهراني (مشهور به شيخ‏ العراقين)

مرحوم شيخ عبدالحسين تهراني (م1285هـ) آثار وقفي متعددي از خود در عتبات برجاي گذاشته است. توليت اين کتابخانه با دو فرزند آن مرحوم؛ يعني شيخ‏علي و شيخ‏مهدي بوده است. اين کتابخانه کتابهاي خطي نفيس و ارزشمندي داشت که نسخه منحصر به فرد شرح‏حال خواجه نصيرالدين طوسي ـ به قلم يک نويسنده يوناني ـ از جمله آنهاست. اين کتاب را دزدان فرهنگ از کتابخانه به يغما برده و هم‏اکنون در موزه بريتانيا از آن نگهداري مي‏شود. اين کتابخانه بعدها بر اثر بي‏توجهي متوليان از ميان رفت و بخشهايي از کتابهاي باقيمانده آن به کتابخانه جعفريه در مدرسه (هندي) کربلا منتقل شد. مستشرق معروف جُرجي زيدان در کتاب خود (تاريخ آداب اللغة العربية ج4/128) ضمن ياد از اين کتابخانه به معرفي برخي از نسخه‏هاي نفيس آن پرداخته است. (تراث کربلا، ص323).

کتابخانه حائري

اين کتابخانه را دانشمند فاضل مرحوم سيد علي‏اکبر قزويني (م بعد از 1300هـ) تأسيس کرد و کتابهاي آن را وقف استفاده عمومي قرار داد. پس از آن مرحوم، توليت آن به‏عهده مرحوم سيدهاشم قزويني قرار داشت. بعدها کتابهاي اين کتابخانه متفرق گشت و قسمتي از باقيمانده آن به کتابخانه مدرسه هندي در کربلا ضميمه شد.

ادامه دارد....

منبع:ميراث جاويدان