سال89،کـــار و همت مضــاعف - موقوفات ايرانيان در عراق5

مرتبط با:مقالات کار و همت مضاعف وقف و امور خیریه

نويسنده:محمد رضا انصاري قمي

نجف اشرف

کتابخانه بروجردي

مدرسه آيت‏اللّه‏ بروجردي از کتابخانه‏اي غني برخوردار است که از هنگام برپايي، همواره مورد استفاده بوده. اين کتابخانه در طبقه دوم مدرسه قرار دارد و داري متجاوز از 8000 جلد کتاب چاپي و چند صد جلد خطي مي‏باشد. کتابهاي خطي اين کتابخانه نيز غالبا از کتابخانه‏هاي خصوصي ايران بدانجا منتقل شده است. در سال 1360 شمسي کتابهاي خطي اين کتابخانه را کتابخانه ملي عراق در بغداد به عنوان جزئي از ميراث فرهنگي عراق به‏شمار آورد و مهر اداره آثار باستاني عراق بر پيشاني کليه کتابهاي ارزشمند خطي آن خورد.

کتابخانه شيخ آقا بزرگ تهراني

مرحوم شيخ آقا بزرگ، عمر خود را در ميان کتابها و کتابخانه‏ها سپري کرد و پس از وفات نيز در زير کتابخانه خود مدفون شد. او در منزل مسکوني خود که در يکي از فرعيهاي خيابان دوم «محله جُديده» نجف قرار دارد منابع فراواني را جهت تهيه مواد دو کتاب گرانقدر و جاوداني خود الذريعة الي تصانيف الشيعه و طبقات اعلام الشيعه فراهم کرده بود که ساليان دراز مورد استفاده او قرار داشت. مرحوم تهراني در سال 1375 هـ.ق خانه مسکوني و کتابخانه خصوصي خود را طي وقفنامه‏اي وقف عام نموده و آن را در اختيار حوزه علميه جهت استفاده طلاب قرار داد. سردرِ ورودي کتابخانه که پس از درگذشت آن مرحوم آرامگاه او نيز گرديده است با کاشيکاري اشاره به کتابخانه و آرامگاه آن مرحوم دارد و در پايين آن چند بيت شعر در مدح او و در آخرين بيت آن ماده تاريخ درگذشت آن بزرگوار آمده است:
کان اسمه تاريخه آغا بزرگ مُحسن
اين کتابخانه پس از فوت آن مرحوم کمتر مورد استفاده عموم قرار گرفت و بعدها نيز تعدادي از نسخه‏هاي خطي آن مفقود گرديد.

کتابخانه جامعة النجف الدينيه

اين کتابخانه با همّت و ياري مالي يکي از متمکنين ايراني به نام آقاي حاج محمدتقي اتفاق تهراني و پشتکار توليت مدرسه در سال 1381 هجري با خريد 5000 جلد کتاب از منابع اوليه تأسيس گرديد و به‏تدريج بر تعداد کتابها افزوده شد. امروزه متجاوز از 15000 جلد کتاب چاپي و 500 نسخه خطي ارزشمند در آن وجود دارد. اين کتابخانه به‏رغم اينکه از کتابخانه‏هاي غني مدارس نجف به‏شمار مي‏رود، به جهت دوري آن از مرکز شهر کمتر مورد استفاده عموم قرار دارد.

کتابخانه مسجد الخضراء

اين کتابخانه به همّت حجت‏الاسلام والمسلمين حاج شيخ احمد انصاري قمي در سال 1386 هجري در طبقه دوم مسجد خضراء تشکيل گرديد. کتابخانه داراي يک مخزن کتاب و يک قرائتخانه بود. علاوه بر کتابهاي اوليه، مرحوم واعظ شهير حاج شيخ مرتضي انصاري نيز کتابهاي کتابخانه خود را وقف آن کرد ليکن به سبب حوادث عراق هرگز امکان انتقال آن به نجف پيش نيامد. اين کتابخانه در سال 1365 شمسي در پي توسعه فلکه اطراف حرم مطهر تخريب شد.

موقوفات متفرقه

آب

کمبود آب آشاميدني مشکل هميشگي شهروندان نجفي بـوده اسـت؛ زيرا نجف شهري است که از نظر موقعيت جغرافيايي در منتهي‏اليه جنوب شرقي صحراي بادية‏الشام قرار گرفته و شمال و جنوب و غرب آن را صحراي بي‏آب و علفي فـراگـرفته است، ازاين‏رو همواره آب مشکل عمده آن بوده است. البته در 10 کيلومتري غرب نجف، شهر کوفـه قـرار دارد کـه از ميان آن يکي از شاخه‏هاي رودخانه فرات «نهرالکوفه» عبور مي‏کند؛ ليکن چون نجف در بلنداي دشت قـرار دارد (نجـف 35 متر از کوفه بلنـدتـر است) ازايـن‏رو امکـان آوردن آب از رودخانه فرات به وسيله آبراه يا ترعه وجود ندارد؛ ليکن قداست نجف و آسايش زائران که همه‏ساله هزاران نفر از آنها به عتبه‏بوسيِ آستانه حضرت علي (ع) مشرف مي‏شوند، همواره سلاطين و بزرگان و متمکنين را بر آن داشته است تا به چاره‏جويي جهت رساندن آب و نجات زائران و مجاوران از تشنگي برآيند. ايرانيان در اين راه کوششهاي فراوان و قابل توجهي را انجام داده‏اند.
گويند نخستين کوشش جهت آب‏رساني به شهر را، سليمان بن أعين (م 250هـ) انجام داد. او با حفر چاهي عميق آب را از راه آبراهي از جنوب شهر که در آنجا شيب زمين کمتر است به داخل شهر هدايت کرد؛ ليکن حوادث و فتنه‏هاي خوارج و زنگيان و قرامطه به زودي آبراه را از ميان برداشت.

قنات آل بويه

پس از سليمان بن اعين، عضدالدوله ديلمي در سال 369 هجري اقدام به تعمير و اصلاح قنات يادشده کرد و خرابيهاي آن را رفع نمود و بهتر از قبل آب را در آن به جريان آورد و در اختيار اهالي نجف قرار داد. از آن پس اين قنات به قنات آل بويه يا قنات عضدالدوله شهرت يافت و تا دهها سال مورد استفاده اهالي و زائران قرار داشت. ليکن پس از انقراض دولت آل بويه و بي‏توجهي به قنات به‏تدريج آبراه بسته شد و مجددا نجف از نعمت آب محروم گشت.

آبراه (کانال) ملکشاه سلجوقي

در سال 479 هجري ملکشاه سلجوقي در هنگام زيارت عتبات عاليات از مشکل کمبود آب نجف مطلع شد و دستور کشيدن آبراهي را از فرات به سوي نجف صادر کرد.

آبراه سلطان ‏سنجر

سلطان‏سنجر سلجوقي فرزند ملکشاه به خواهش فخرالدين أبوالقاسم بن أبي‏ليلي ـ يکي از سادات جليل‏القدر حسيني ساکن اصفهان ـ اقدام به احداث آبراهي از نهر فرات به نجف نمود.

آبراه غازاني

پس از او به امر سلطان غازان‏خان و مباشرت خادمش ـ شمس‏الدين صواب ـ آبراه ديگري جهت رساندن آب کشيده شد که به کانال «غازاني» مشهور بود.

آبراه عطاملک

پس از آن به دستور عطاملک جويني ـ وزير ايلخانيان ـ و مباشرت تاج‏الدين دلقندي در سال 676 هجري آبراهي از زير زمين از نهر فرات تا نجف کشيده شد و بدين‏وسيله آب را به نجف رساندند. اين آبراه سالها مورد استفاده بود؛ ليکن اهمال مباشران و رسوبات شديد رودخانه فرات آن را به مرور زمان مسدود نمود و باز نجف با مشکل بي‏آبي روبه‏رو گرديد.

آبراه شاه ‏اسماعيل صفوي

پس از به قدرت رسيدن صفويان، شاه‏اسماعيل در سال 914 هجري به جهت زيارت عتبات مقدسه به نجف مشرف شد و پس از آگاهي از کمبود آب، دستور کشيدن قناتي را از فرات به سوي نجف صادر کرد، اين قنات در مدت کوتاهي آماده بهره‏برداري گرديد به‏گونه‏اي که در دو سوي آن باغها و کشتزارهاي فراواني به‏وجود آمد. شاه‏اسماعيل صفوي آبراه و زمينهاي سرسبز اطراف آن را وقف مرحوم محقق کرکي و فرزندانش نمود تا بدين‏وسيله عموم مردم همواره از آن آب استفاده نمايند. اين وضعيت تا هنگام جنگ ايران با عثماني ادامه داشت و پس از شکست شاه‏اسماعيل و محاصره نجف، سربازان عثماني اين آبراه را با خاک پوشانيدند و بدين‏گونه باز نجف در مضيقه بي‏آبي قرار گرفت.

نهر طهماسبيه

در سال 980 هجري شاه‏طهماسب صفوي به زيارت عتبات مشرف شد و دستور کشيدن نهري را از فرات به سوي نجف صادر نمود، مباشران، اين‏بار از يکي از شعب رودخانه فرات که در نزديکي حلّه قرار داشت آبراهي را به سوي نجف کشيدند؛ ليکن به علّت بي‏دقتي و ناآگاهي از ارتفاع شهر نجف موفق به رسانيدن آب به شهر نشدند. اين نهر را مورّخان به نام «طهماسيه، طهماسبيه و طهمازيه» ناميده‏اند. اين نهر اگرچه نجف را سيراب نکرد، در مسير خود بسياري از روستاها را آبياري و سيراب نمود.

چاهها و آبراه شاه ‏عباس صفوي

در سال 1032 هجري شاه‏عباس اول به‏منظور زيارت عتبات مقدسه و سرکشي به متصرفات خود در عراق به نجف آمد و پس از آگاهي از وضعيت آب در نجف دستور انجام‏دادن دو کار را داد:
نخست آنکه دستور داد تعداد زيادي چاه عميق در نقاط مختلف شهر حفر کنند. اين چاهها که عمق بسيار زيادي داشتند و در تمام فصول سال از آب کالع و تا اندازه‏اي شيرين و گوارا برخوردار بودند تا سالهاي اخير به نام چاههاي شاه عباسي معروف‏اند و هنوز در بسياري از نقاط شهر نجف مورد استفاده قرار دارند، بنا به نقل اهالي نجف در جريان قيام سال 1412 هجري که آب و برق نجف چندين‏ماه قطع بود تنها اين چاهها بودند که مردم را از تشنگي نجات دادند.
دستور ديگر شاه‏عباس، ترميم و رسوب‏زدايي از آبراهي بود
که شاه‏اسماعيل اول آن را ايجاد کرده بود. شاه‏عباس بدين‏وسيله آب را از نهر فرات تا فاصله 8 کيلومتري نجف کشانيد، آن‏گاه با کنـدن تونـلي، آب را به حوضچه‏هاي بزرگي در زيرِ زمين رساند و در اختيار مردم قرار داد. سعي و همت او در اين کار به‏حدّي بود که کليه سربازان و همراهان و اردوي خود را در اين کار مشـارکت داد، اين آبـراه تا سالها مشکل بي‏آبي نجف را رفع نمود.

آبراه شاه ‏صفي

در سال 1042 هجري شاه‏صفي به‏منظور زيارت عتبات راهي عراق گرديد و هنگام تشرّف به نجف براي رفع کمبود آب شهر انديشه ديگري به‏کار بست، او دستور داد نهري عميق و عريض را از شمال شرقي نجف و از نزديکي شهر حلّه حفر کنند. اين نهر تا مسجد کوفه ادامه داشت، آن‏گاه از ميان آبراهي از زير مسجد آن را به سوي شرق و سپس به سوي جنوب شهر ادامه داد و آن را به برکه آبي که در غرب نجف قرار داشت ـ «بحرالنجف» ـ رسانيد و در آنجا با ساختن درياچه‏اي که مدخل و مخرج آن به وسيله سدهاي خاکي مهار مي‏شد سطح آب را بالا آورد. بدين‏وسيله آب تا داخل باروي شهر نجف هدايت مي‏شد؛ ليکن چندي بعد تمام اين زحمات طاقت‏فرسا به‏هدر رفت و بر اثر بي‏توجهي مباشران و ديگر مشکلات ناشي از رسوبات شديد رودخانه فرات و لايروبي‏نکردن به‏موقع، مجددا نهر بسته شد و نجف بار ديگر با مشکل هميشگي خود روبه‏رو گرديد.

نهر هندية

در سالهاي 1208 هجري يحيي‏خان آصف‏الدوله‏ـ وزير اعظم محمدشاه پادشاه هند ـ که از ايرانيان مهاجر به هند بود اموال کلاني را جهت حفر آبراهي فرستاد، اين بار مهندسان، طرح احداث نهري را از منطقه «مُسيّب» ـ در 50 کيلومتري شمال شرقي کربلا ـ ريختند. در اين منطقه آب از فشار بسياري برخوردار بود؛ لذا با حفر آبراهي آب را به‏سوي مناطق پست و هموار نجف هدايت نمودند؛ ليکن اين‏بار فشار آب به‏قدري زياد بود که مناطق وسيعي از اطراف نجف و آبراه را در زير آب فرو برد و باتلاقها و درياچه‏هاي متعددي ايجاد کرد.

آبراه امين‏ الدوله

پس از نابودي آبراه هنديه، بزرگان نجف از عبداللّه‏خان أمين‏الدوله ـ فرزند محمدحسين‏خان صدر أعظم ـ تقاضاي کمک کردند و او با ارسال مبلغ 000/50 تومان به همراه مهندسي ايراني به نام ميرزاتقي، اقدام به حفر آبراه جديدي از منطقه «أبوفشيگه» ـ 15 کيلومتري شمال شرقي نجف و در مسير راه نجف، کربلا ـ کرد. او اين آبراه را به آبراه ديگري به نام «کري السعدة» که از يادگارهاي عضدالدوله ديلمي بود و هم‏اکنون آثار آن در ميانه راه نجف ـ کوفه و در جنوب شرقي مسجد سهله قرار دارد متصل کرد و آب را به‏سوي نجف روانه نمود، اين طرح با همان مشکلات طرحهاي آبراه‏سازي روبه‏رو شد و پس از چند سال مسدود گرديد.
در اين هنگام مرحوم آيت‏اللّه‏ محمدحسن نجفي معروف به «صاحب جواهر» با کمک مالي يکي از ثروتمندان هندي اقدام به تعمير و ترميم آبراه امين‏الدوله کرد؛ ليکن در ميانه کار مرحوم صاحب جواهر درگذشت و کار تعطيل شد.
پس از مدتي فرهادميرزا معتمدالملک قاجار ـ عموي ناصرالدين‏شاه ـ با صرف هزينه کلاني مجراي آبراه أمين‏الدوله را لايروبي نموده و مجددا آب را به‏سوي نجف روانه کرد.

آبراه رشتي

در سال 1282 هجري مرحوم سيداسداللّه‏ گيلاني که به‏منظور زيارت عتبات عاليات به نجف مشرف شده بود از بي‏آبي نجف آگاه شد و مصمم به رفع تشنگي از شهر و ترميم آبراه نمود، ازاين‏رو با هزينه‏اي که از ثلث اموال سردار محمد اسماعيل‏خان نوري تأمين مي‏شد و بالغ بر 000/30 تومان بود کار ترميم و لايروبي و عميق‏کردن آبراه امين‏الدوله را آغاز کرد و پس از 6 سال سرانجام در رمضان سال 1288 هجري آب را به نجف رسانيد. اين آبراه سالها مورد استفاده بود؛ ليکن چون همواره بانيان و مؤسسين آبراهها بيشترين تلاش خود را صرف رسانيدن آب به نجف مي‏کردند و به مشکلات پس از آن توجهي نداشتند، غالب اين آبراهها پس از چندين‏سال بر اثر سيلابها و ته‏نشين‏شدن گل و لاي و رسوبات بسته شده، آب مجددا قطع مي‏گرديد. آبراه رشتي نيز در سال 1307 هجري بر اثر سرما و بارانهاي موسمي و سيلابهاي ناشي از آن تخريب و بسته شد و مجددا نجف به حالت گذشته خود بازگشت.

آبراه خليلي

در سال 1319 هجري مرحوم آيت‏اللّه‏ ميرزاحسين خليلي تهراني با صرف هزينه زياد اقدام به ترميم آبراه نمود و توانست آن را پس از سالها کار و تلاش لايروبي و آماده جريان آب نمايد و عاقبت درسال 1327 هجري آب را به نجف رسانيد؛ ليکن اين‏بار کمبود آب در رودخانه فرات در منطقه «هنديه» که سرچشمه آبراه نجف به‏شمار مي‏رفت تلاشهاي او را بي‏ثمر گذاشت.
پس از مرحوم خليلي چندتن ديگر نيز در رسانيدن آب به نجف تلاش کردند. از آن‏جمله تلاش رضاشاه پاشا والي عثماني در عراق بود که اقدام به لايروبي آبراه نموده، آب را به نجف رسانيد؛ ليکن اين آبراه تنها مدت کوتاهي آب‏رساني داشت و مجددا مسدود شد.
همچنين به تقاضاي خيراللّه‏ افندي؛ حاکم عثماني و حاج‏حسن پاشا؛ والي بغداد به دستور عبدالحميدخان خليفه عثماني مجددا آبراهي براي آب‏رساني به نجف کشيده شد؛ که «نهر حميديه» نام گرفت؛ ليکن عاقبتي بهتر از ديگر تلاشها نداشت.

آبراه کري‏السعده

در سال 1342 هجري مرحوم حاج‏محمدعلي ـ رئيس تجّار خوزستان ـ همّت به ترميم آبراههاي موجود نموده و مبلغ 000/300 روپيه براي کشيدن آبراهي از منطقه مزيديات ـ 50 کيلومتري شمال شرقي نجف؛ آنجا که شاخه‏اي از رودخانه فرات به نام «نهر بني‏حسن» مي‏گذرد ـ صرف کرد. هدف او کشيدن آبراهي از آن منطقه به غرب نجف بود که محل پست و گودي است و در آنجا از قديم‏الايام نهري به نام «بحيرة‏النجف» وجود داشته است. او پس از کوشش زياد با همکاري دولت عثماني مقرراتي وضع نمود که به موجب آن صاحبان کشتزارها و باغهاي اطرافِ آبراه مالياتهايي را پرداخت کنند تا در راه ترميم و لايروبي آن مصرف شود؛ ليکن اين کوشش نيز نتيجه‏اي بسيار اندک دربرداشت.

آخرين تلاش

در سال 1346 هجري موفقترين تلاش براي رسانيدن آب به نجف انجام پذيرفت. در اين سال مرحوم حاج‏آقا محمد بوشهري ـ مشهور به معين‏التجار ـ در پي مذاکره با دولت عراق امتياز خريد و نصب پمپهايي جهت رسانيدن آب از کوفه به نجف را به‏دست آورد، و در پي آن اقدام به خريد دستگاه‏هاي لازم براي پمپاژ آب از شرکتي آلماني نمود و بدين‏منظور کارگاهي را در کوفه تأسيس و دستگاههايي را در آنجا نصب کرد. او در اين کار علاوه بر کمک مالي مرحوم محمدعلي ـ رئيس‏التجار خوزستان ـ از همکاري خواهرزاده نيکوکارش مرحوم آقااحمد بوشهري برخوردار بود که مباشرت طرح را به عهده داشت.
عاقبت تمام تلاشها به نتيجه رسيد و در روز 22 جمادي‏الثاني سال 1347 هجري آب توسط پمپهاي قوي از رودخانه فرات کشيده شد و در داخل لوله‏ها جريان يافت و به نجف رسيد، و بدين‏وسيله تلاش خيرخواهانه، ولي ناموفق نيکوکاران در طول صدها سال عاقبت به همت نيکوکاري ايراني به ثمر نشست و نام او در تاريخ نجف به عنوان کسي که توانست آب نجف را بدون بيم و هراس از گرفتاريهاي گذشته تأمين کند ثبت گرديد.

برق

نجف تا نيمه‏هاي قرن چهاردهم هجري از نعمت روشنايي و برق محروم بود و خانه‏ها و مدارس و بويژه حرم مطهر و آستانه حضرت اميرالمؤمنين (ع) با قنديلهاي شمعي و نفتي و نظاير آن روشن مي‏شد. اين وسيله همواره در مکانهاي عمومي خطرآفرين بود؛ تا جايي که چندين‏مرتبه حرم مطهر بر اثر فروافتادن شمع از داخل شمعدانها يا سهل‏انگاري مسؤولان آتش گرفته و خسارات جبران‏ناپذيري را متحمل شده است.
نخستين اقدام براي روشنايي حرم مطهر و شهر نجف را يکي از نيکوکاران ايراني انجام داد. مرحوم حاج‏آقا محمد بوشهري معين‏التجار پس از آنکه با موفقيت در سال 1347 هجري آب نجف را تأمين کرد به فکر تأمين برق نيز افتاد. ازاين‏رو پس از بررسي، اقدام به خريداري دستگاههاي توليد برق از آلمان نمود و آنها را در يکي از ساختمانهاي بزرگ و قديمي شهر نصب نمود. اين مولّد برق تنها جهت روشنايي حرم مطهر و کوچه‏ها و خيابانهاي اطراف آن مورد استفاده قرار گرفت. انعکاس و تلألؤ نور در گوشه و کنار حرم و روي گنبد طلايي و در داخل ضريح مطهر و بخصوص در رواقها و بازتاب نور در آيينه‏هاي سقف و ديوارها و روي چلچراغها و لوسترها و طلاي ضريح و درها، به‏قدري زيبا و خيال‏انگيز بود که بسياري از شاعران عرب را به سرودن اشعاري زيبا در وصف آن مناظر واداشت. علاوه بر اين، شاعران نجف، اشعار و قصائد فراواني در تجليل از مرحوم بوشهري سرودند.

خانه‏ها و کاروانسراهاي وقفي

شهر نجف به‏علت وجود مرقد مطهر مولي‏الموحدين (ع) و حوزه علميه کهنسال، همواره پذيراي صدها زائر و شيفته و دوستدار اهل‏بيت (ع) و دانشجوي طالب فضيلت بوده است، اين گروه نياز مبرمي به مسکن داشتند؛ لذا بزرگان دين به ياري نيکوکاران باايمان مهمانسراها و خانها و مدارس ديني زيادي به اين منظور در نجف ايجاد کرده‏اند.

ادامه دارد.....

منبع:ميراث جاويدان