سال89،کـــار و همت مضــاعف - پوشش زن در ادیان دیگر

مرتبط با:همت و کار مضاعف در مبارزه با فقر و فساد

پوشش زن در ادیان دیگر

پوشش و عفاف از آن جهت که یک امر فطری است و برای حیات اجتماعی انسان ضرورت دارد، در ادیان و مذاهب الاهی دارای جایگاه خاصی است . تمام ادیان آسمانی، حجاب و پوشش را بر زن واجب و لازم شمرده‏اند و جامعه بشری را به سوی آن فراخوانده‏اند; زیرا حیا و لزوم پوشش به طور طبیعی در نهاد زنان به ودیعت نهاده شده و احکام و دستورهای ادیان الاهی هماهنگ و همسو با فطرت انسانی تشریع شده است .
بر اساس اصل لزوم هماهنگی و تناسب آفرینش و قانونگذاری، (1) خداوند لباس و پوشاک را در لابلای نعمت‏های بیکرانش به بشر ارزانی داشت (2) و اشتیاق درونی زنان به «حجاب‏» را با تشریع قانون پوشش مستحکم ساخت تا گوهر هستی «زن‏» در صدف پوشش صیانت گردد و جامعه از فرو افتادن در گرداب فساد و تباهی نجات یابد . بدون تردید جهان بینی و انسان شناسی هر فرهنگ و مکتب، نقش اساسی و مهمی در انتخاب نوع و کیفیت پوشش دارد . (3) بر اساس جهان‏بینی ادیان الاهی که انسان خلیفه خداوند و مرکز و محور جهان هستی است و رسالت کسب معرفت و تهذیب نفس و اصلاح جامعه را بر دوش دارد و حیاتش در جهان آخرت نیز ادامه دارد، باید جسم زن و چشم مرد پوشیده گردد تا غرایز شهوانی مهار و کنترل شود و استعدادهای معنوی و عقلانی بشر در پرتو رهیافت‏های فطری و هدایت‏های وحیانی شکوفا گردد . گرچه انتخاب لباس و پوشاک برآیند اندیشه و اراده آدمی است، ولی بر بینش و اراده انسانی نیز تاثیر می‏گذارد و می‏تواند به عنوان زمینه‏ساز تعالی یا انحطاط فردی و اجتماعی نقش آفرینی نماید .
در آیین زرتشت، یهود، مسیحیت و اسلام - که این مقاله به بررسی آنها می‏پردازد - حجاب بر زنان امری لازم بوده است . کتاب‏های مقدس مذهبی، دستورات و احکام دینی، آداب و مراسم و سیره عملی پیروان این ادیان چهارگانه، بهترین شاهد و عالی‏ترین گواه بر اثبات این مدعاست .

حجاب در آیین زرتشت

نخستین مردمی که به سرزمین ایران آمدند، آریایی‏ها بودند . آنان به دو گروه عمده «مادها» و «پارس‏ها» تقسیم می‏شدند . با اتحاد مادها، دولت «ماد» تشکیل شد . پس از مدتی پارس‏ها توانستند دولت ماد را از بین ببرند و سلسله‏های هخامنشیان، اشکانیان و ساسانیان را بنیانگذاری کنند . پژوهش‏ها نشان می‏دهد که زنان ایران زمین از زمان مادها که نخستین ساکنان این دیار بودند، دارای حجاب کاملی، شامل پیراهن بلند چین‏دار، شلوار تا مچ پا و چادر و شنلی بلند بر روی لباس‏ها بوده‏اند . (4) این حجاب در دوران سلسله‏های مختلف پارس‏ها نیز معمول بوده است . (5) بنابر این، در زمان بعثت زرتشت و قبل و بعد از آن، زنان ایرانی از حجابی کامل برخوردار بوده‏اند . برابر متون تاریخی، در همه آن زمان‏ها پوشاندن موی سر و داشتن لباس بلند و شلوار و چادر ایج‏بوده است و زنان هر چند با آزادی در محیط بیرون خانه رفت و آمد می‏کردند و همپای مردان به کار می‏پرداختند، ولی این امور با حجاب کامل و پرهیز شدید از اختلاطهای فسادانگیز همراه بوده است .
جایگاه فرهنگی پوشش در میان زنان نجیب ایران‏زمین به گونه‏ای است که در دوران سلطه کامل شاهان، هنگامی که خشایارشاه به ملکه «وشی‏» دستور داد که بدون پوشش به بزم بیاید تا حاضران، زیبایی اندام او را بنگرند، وی امتناع نمود و از انجام فرمان پادشاه سر باز زد و به خاطر این سرپیچی، به حکم دادوران، عنوان «ملکه ایران‏» را از دست داد . (6)
در زمان ساسانیان - که پس از نبوت زرتشت است - افزون بر چادر، پوشش صورت نیز در میان زنان اشراف معمول شد . به گفته ویل دورانت پس از داریوش، زنان طبقات بالای اجتماع، جرات نداشتند که جز در تخت روان روپوش دار از خانه بیرون بیایند و هرگز به آنان اجازه داده نمی‏شد که آشکارا با مردان آمد و رفت کنند . زنان شوهردار حق نداشتند هیچ مردی حتی پدر و برادرشان را ببینند . در نقش‏هایی که از ایران باستان بر جای مانده است، هیچ صورت زنی دیده نمی‏شود و نامی از ایشان نیامده است . (7)
تجلیات پوشش در میان زنان ایران چنان چشم‏گیر است که برخی از اندیشمندان و تمدن‏نگاران، ایران را منبع اصلی ترویج‏حجاب در جهان معرفی کرده‏اند . (8)
از آن‏جا که مرکز بعثت «اشو زرتشت‏» ایران بوده است و آن حضرت در زمینه اصل حجاب و پوشش زنان در جامعه خویش کمبودی نمی‏دیده است، با تایید حدود و کیفیت‏حجاب رایج آن دوران، کوشید تا با پندهای، خود ریشه‏های درونی حجاب را تعمیق و مستحکم نموده، عامل درون را ضامن اجرا و پشتوانه استمرار و استواری حجاب معمول قرار دهد .
به پند و اندرزهای «اشوزرتشت‏» بنگرید تا تلاش وی برای تعالی و آموزش مبانی حجاب و بیان لزوم توام نمودن حجاب ظاهری با عفت‏باطنی، روشن‏تر شود; او می‏فرماید:
ای نوعروسان و دامادان! . . . با غیرت، در پی زندگانی پاک‏منشی بر آیید . . . . ای مردان و زنان! راه راست را دریابید و پیروی کنید . هیچ گاه گرد دروغ و خوشی‏های زودگذری که تباه کننده زندگی است، نگردید; زیرا لذتی که با بدنامی و گناه همراه باشد، همچون زهر کشنده‏ای است که با شیرینی درآمیخته و همانند خودش دوزخی است . با این گونه کارها، زندگانی گیتی خود را تباه مسازید . پاداش رهروان نیکی، به کسی می‏رسد که هوا، هوس، خودخواهی و آرزوهای باطل را از خود دور ساخته، بر نفس خویش چیره گردد و کوتاهی و غفلت در این راه، پایانش جز ناله و افسوس نخواهد بود .
فریب خوردگانی که دست‏به کردار زشت زنند، گرفتار بدبختی و نیستی خواهند شد و سرانجامشان خروش و فریاد و ناله است . (9)
گفتنی است که در دین زرتشت، لباس یا کیفیت‏خاصی برای حجاب زنان واجب نشده است; بلکه لباس رایج آن زمان که شامل لباس بلند، شلوار و سرپوش - یعنی چادر یا شنلی بر روی آن - بوده است، مورد تقریر و تنفیذ قرار گرفته است . هر چند که استفاده از سدره و کشتی - لباس مذهبی ویژه زرتشتیان - توصیه شده است . (10) البته بر هر مرد و زن واجب است که هنگام انجام مراسم عبادی و نیایش، سر خود را بپوشاند . بنا به گفته مؤبد «رستم شهرزادی‏» پوشش زنان باید به گونه‏ای باشد که هیچ یک از موهای سر زن از سرپوش بیرون نباشد . در خرده اوستا، به طور صریح چنین آمده است: «نامی زت واجیم، همگی سر واپوشیم و همگی نماز و کریم بدادار هورمزد; (11) یعنی همگان نامی ز تو بر گوییم و همگان سر خود را می‏پوشیم و آن گاه به درگاه دادار اهورمزدا نماز می‏کنیم‏» .
بر اساس آموزه‏های دینی، یک زرتشتی مؤمن، باید از نگاه ناپاک به زنان دوری جوید و حتی از به کارگیری چنین مردانی خودداری کند . در اندرز «آذربادماراسپند» مؤبد موبدان آمده است: «مرد بدچشم را به معاونت‏خود قبول مکن (12) » .
پوشش موی سر و داشتن نقاب بر چهره، پس از سقوط ساسانیان نیز ادامه یافته است . به این نمونه بنگرید: پس از فتح ایران، هنگامی که سه تن از دختران کسری، شاهنشاه ساسانی را برای عمر آوردند، شاهزادگان ایرانی همچنان با نقاب، چهره خود را پوشانده بودند . عمر دستور داد تا پوشش از چهره بر گیرند تا خریداران پس از نگاه، پول بیشتری مبذول دارند . دوشیزگان ایرانی خودداری کردند و به سینه مامور اجرای حکم عمر مشت زده، آنان را از خود دور ساختند . عمر بسیار خشمناک شد; ولی امام علی (ع) او را به مدارا و تکریم آنان توصیه فرمود . (13)

حجاب در آیین یهود

همه مؤرخان، از حجاب سخت زنان یهودی سخن گفته‏اند (14) . ویل دورانت می‏گوید: گفت‏وگوی علنی میان ذکور و اناث، حتی بین زن و شوهر از طرف فقهای دین ممنوع گردیده بود . . . . . دختران را به مدرسه نمی‏فرستادند و در مورد آنها کسب اندکی علم را به ویژه چیز خطرناکی می‏شمردند . با این همه، تدریس خصوصی برای اناث مجاز بود . (15) نپوشاندن موی سر خلافی بود که مرتکب آن را مستوجب طلاق می‏ساخت . (16) زندگی جنسی آنان، علی‏رغم تعدد زوجات، به طرز شایان توجه ، منزه از خطایا بود . زنان آنان، دوشیزگانی محجوب، همسرانی کوشا، مادرانی پرزا و امین بودند و از آن‏جا که زود وصلت می‏کردند، فحشا به حداقل تخفیف پیدا می‏کرد . (17)
بدون تردید مبنای حجاب در شریعت‏یهود، آیات تورات بود که بر حجاب تاکید می‏نمود . کاربرد واژه «چادر» و «برقع‏» که به معنای روپوش صورت است، در آن آیات، کیفیت پوشش زنان یهودی را نشان می‏دهد . تورات تشبه مرد و زن به یکدیگر را نهی نموده، می‏گوید: متاع مرد بر زن نباشد و مرد لباس زن را نپوشد; زیرا هر که این را کند، مکروه «یهوه‏» خدای تو ست . (18) بی‏حجابی سبب نزول عذاب معرفی شده است;
خداوند می‏گوید: از این جهت که دختران صهیون متکبرند و با گردن افراشته و غمزات چشم راه می‏روند و به ناز می‏خرامند و به پای‏های خویش خلخال‏ها را به صدا می‏آورند× بنابراین خداوند فرق سر دختران صهیون را کل خواهد ساخت و خداوند عورت ایشان را برهنه خواهد نمود× و در آن روز، خداوند زینت‏خلخال‏ها و پیشانی‏بندها و هلال‏ها را دور خواهد کرد× و گوشوارها و دستبندها و روبندها را × و دستارها و زنجیرها و کمربندها و عطردان‏ها و تعویذها را × و انگشترها و حلقه‏های بینی را × و زخوت نفیسه و رداها و شال‏ها و کیسه‏ها را × و آینه‏ها و کتان نازک و عمامه‏ها و برقع‏ها را × و واقع می‏شود که به عوض عطریات، فونت‏خواهد شد و به عوض کمربند، ریسمان و به عوض موی‏های بافته، کلی و به عوض سینه‏بند، زنار پلاس و به عوض زیبایی، سوختگی خواهد بود × مردانت‏به شمشیر و شجاعانت در جنگ خواهند افتاد × و دروازه‏های وی، ناله و ماتم خواهند کرد و او خراب شده، بر زمین خواهد نشست . (19)
افزون بر موارد فوق، در کتاب مقدس، وجوب پوشاندن موی سر (20) لزوم پرهیز از زنان فریبکار و بیگانه (21) ، نهی از لمس و تماس (22) و واژه چادر (23) ، نقاب (24) و برقع (25) آمده است; به عنوان نمونه در مورد عروس یهودا می‏خوانیم: پس رخت‏بیوکی را از خویشتن بیرون کرده، برقعی به رو کشیده و خود را در چادری پوشید و به دروازه عینایم که در راه تمنه است، بنشست . (26)
در «تلمود» اصلی‏ترین کتاب فقهی که به گفته ویل‏دورانت، اساس تعلیم و تربیت‏یهود (27) است، نیز بر لزوم پوشاندن سر از نامحرمان، لزوم سکوت زن و پرهیز از هرگونه آرایش برای سایر مردها (28) ، پرهیز از نگاه زن به مردان بیگانه، (29) اجتناب از نگاه مرد به زنان نامحرم (30) و لزوم پرهیز از هر امر تحریک‏آمیز، (31) تاکید شده است .
برابر حکم سخت‏گیرانه تلمود، اگر رفتار زن فضیحت‏آمیز باشد، شوهر حق دارد او را بدون پرداخت مبلغ کتوبا (مهریه) طلاق دهد و زنانی که در موارد زیر به رفتار و کردار آنها اشاره می‏شود، ازدواجشان باطل است و مبلغ کتوبا (مهریه) به ایشان تعلق نمی‏گیرد; زنی که از اجرای قوانین دینی یهود سرپیچی می‏کند و فی‏المثل بدون پوشاندن سر خود، به میان مردان می‏رود، در کوچه و بازار پشم می‏ریسد و با هر مردی از روی سبک سری به گفت‏وگو می‏پردازد . زنی که در حضور شوهر خود، به والدین او دشنام می‏دهد و زن بلند صدا که در خانه با شوهر خود به صدای بلند درباره امور زناشویی صحبت می‏کند و همسایگان او می‏شنوند که چه می‏گوید . (32)
برخورد حضرت موسی (ع) با دختران شعیب که به آنان فرمود تا پشت‏سر او حرکت کرده، از پشت‏سر، او را به منزل پدرشان هدایت کنند، و نیز سیره عملی یهودیان مبنی بر استفاده از چادر و برقع و روبند، تفکیک و جدا بودن محل عبادت زنان از مردان در کنیسه، ناشایسته شمردن اشعاری که در تمجید زیبایی زنان سروده شده است و ایراد خطابه توسط زنان از پشت پرده، بیانگر کیفیت‏شدید و سخت‏گیرانه حجاب نزد یهودیان است .

حجاب در آیین مسیحیت

مسیحیت نه تنها احکام شریعت‏یهود در مورد حجاب را تغییر نداد، بلکه قوانین شدید آن را استمرار بخشید و در برخی موارد، قدم را فراتر نهاد و با سخت‏گیری بیشتری وجوب حجاب را مطرح ساخت; زیرا در شریعت‏یهود، تشکیل خانواده و ازدواج امری مقدس محسوب می‏شد و طبق نوشته ویل دورانت، در سن بیست‏سالگی اجباری بود; (33) اما از دیدگاه مسیحیت قرون اولیه، تجرد، مقدس شمرده می‏شد . (34) بنابر این مسیحیت، برای از بین بردن زمینه هرگونه تحریک و تهییج، زنان را به صورت شدیدتری به رعایت کامل پوشش و دوری از هر گونه آرایش و تزیین فراخواند . برابر متون تاریخی، چادر و روبند، برای همگان - حتی برای خاتون‏های اشراف - ضروری بود و در اعیاد نیز کسی آن را کنار نمی‏گذاشت; بلکه با طلا و نقره و پارچه‏های زربفت آن را تزیین می‏نمودند و حتی برای تفریح نیز با حجب و حیای کامل در مجالس انس و یا گردش‏هایی دور از چشم نامحرمان، شرکت می‏جستند .
انجیل در موارد فراوان، بر وجوب حجاب و پوشش تاکید و پیروانش را به تنزه از اعمال شهوت و عفاف فراخوانده است; در انجیل می‏خوانیم: همچنین زنان پیر در سیرت متقی باشند و نه غیبت‏گو و نه بنده شراب زیاده، بلکه معلمات تعلیم نیکو× تا زنان جوان را خرد بیاموزند که شوهر دوست و فرزند دوست‏باشند× و خرداندیش و عفیفه و خانه‏نشین و نیکو و مطیع شوهران خود که مبادا کلام خدا متهم شود× (35)
در «کتاب مقدس‏» در مورد لزوم آراستگی به حیا و کنار نهادن آرایش ظاهری چنین آمده است: همچنین زنان، خویشتن را بیارایند به لباس مزین به حیا و پرهیز; نه به زلف‏ها و طلا و مروارید و رخت گران‏بها× . . . زن با سکوت به کمال اطاعت تعلیم گیرد× و زن را اجازت نمی‏دهم که تعلیم دهد یا بر شوهر مسلط شود; بلکه در سکوت بماند× (36)
همچنین ای زنان، . . . × و شما را زینت ظاهری نباشد از بافتن موی و متحلی شدن به طلا و پوشیدن لباس × بلکه انسانیت‏باطنی قلبی در لباس غیر فاسد، روح حلیم و آرام که نزد خدا گرانبهاست × زیرا بدین گونه زنان مقدسه در سابق نیز که متوکل به خدا بودند، خویشتن را زینت می‏نمودند . (37)
افزون بر موارد پیشین، «عهد جدید» نیز لزوم پوشاندن موی سر، به ویژه در مراسم عبادی، (38) لزوم سکوت به ویژه در کلیسا، (39) با وقار و امین بودن زن (40) و نهی از نگاه ناپاک به بیگانگان را خاطرنشان ساخته، می‏گوید: کسی که به زنی نظر شهوت اندازد، همان دم، در دل خود با او زنا کرده است × پس اگر چشم راستت، تو را بلغزاند، قلعش کن و از خود دور انداز; زیرا تو را بهتر آن است که عضوی از اعضایت تباه گردد، از آن که تمام بدنت در جهنم افکنده شود× (41)
دستورات دینی پاپ‏ها و کاردینال‏های مسیحی که بر اساس آن پوشاندن صورت الزامی و تزیین موی سر و آرایش آن و تنظیم آنها در آیینه و سوراخ نمودن گوش‏ها و آویختن گلوبند، خلخال، طلا و دستبند قیمتی، رنگ نمودن مو و تغییر صورت ظاهری ممنوع بود، شدت بیشتری رانشان می‏دهد . (42)
در مورد سیره عملی زنان مسیحی، دائرة المعارف لاروس می‏گوید: دین مسیحی، برای زن، خمار را باقی نهاد; وقتی وارد اروپا شد، آن را نیکو شمرد . زن‏ها در کوچه و وقت نماز، خمار داشتند . در قرون وسطی، خصوصا قرن نهم، خمار رواج داشت . آستین خمار، شانه زن را پوشیده، تقریبا به زمین می‏رسید . این عادت تا قرن سیزدهم باقی بود . (43)
ویل دورانت نیز در مورد سیره عملی زنان مسیحی چنین می‏نویسد: ساق پای زنان چیزی نبود که در ملا عام و یا رایگان به چشم خورد . . . . البسه بانوان در مجالس تورنه، موضوع مهمی برای روحانیون بود که کاردینال‏ها، درازی جامه‏های خواتین را معین می‏کردند . هنگامی که کشیشان چادر و روبند را یکی از ارکان اخلاقیات عیسوی دانستند، به دستور زن‏ها، چادرها را از مشمش ظریف و حریر زربفت‏ساختند . . . . (44)
تصویرهایی که از پوشاک مسیحیان و زنان اروپا به جا مانده، به وضوح حجاب کامل زنان را نشان می‏دهد . (45)

حجاب در آیین اسلام

بدون شک، پوشش زن در برابر مردان بیگانه، یکی از ضروریات دین اسلام است . قرآن کریم می‏فرماید: «و به بانوان باایمان بگو چشم‏های خود را فروپوشند و عورت‏های خود را از نگاه دیگران پوشیده نگاه دارند و زینت‏های خود را، جز آن مقداری که ظاهر است، آشکار نسازند و روسری‏های خودرا بر سینه خود افکنند و زینت‏های خود را آشکار نسازند; مگر برای شوهرانشان، پدرانشان، پدر شوهرانشان، پسرانشان، پسران همسرانشان، برادرانشان، پسر برادرانشان، پسر خواهرانشان، زنان هم‏کیششان، کنیزانشان و مردان سفیهی که تمایلی به زنان ندارند و کودکانی که از امور جنسی بی‏اطلاعند و پاهای خود را بر زمین نکوبند تا زینت‏های پنهانشان آشکار شود و همگی به سوی خداوند توبه کنید ای مؤمنان; باشد که رستگار شوید» . (46) افزون بر آن، در آیات دیگر، پوشیدگی کامل اندام، (47) نیک و شایسته، با وقار و بدور از تحریک سخن گفتن و دوری از آرایش‏های جاهلیت نخستین، (48) توصیه شده است .
در روایات نیز پوشیدن جامه بدن‏نما و نازک نزد نامحرم (49) ، آرایش و استعمال عطر در خارج از خانه (50) ، اختلاط فساد برانگیز زن و مرد (51) ، دست دادن و مصافحه با نامحرم (52) و تشبه به جنس مخالف (53) منع شده است و مردان با غیرت، (54) به هدایت و کنترل همسر و دختران، عفت نسبت‏به زنان مردم (55) و دوری از چشم‏چرانی توصیه شده‏اند .
پس معلوم شد که تفاوت اساسی حجاب اسلامی با حجاب ادیان گذشته، در این است که اسلام وجوب پوشش زنان را متناسب با شئونات انسان، با تعدیل و نظم مناسب و به دور از افراط و تفریط، سهل‏انگاری مضر یا سخت‏گیری بی‏مورد به جامعه بشری ارزانی داشته است . حجاب اسلامی همچون حجاب مورد توصیه پاپ‏ها، به معنای حبس زن در خانه یا پرده‏نشینی و دوری از شرکت در مسایل اجتماعی نیست; بلکه بدین معناست که زن در معاشرت خود با مردان بیگانه، موی سر و اندام خویش را بپوشاند و به جلوه‏گری و خودنمایی نپردازد تا در جامعه، غریزه آتشین جنسی تحریک نگردد; بلکه در محیط خانواده، این غریزه به صورت صحیح ارضا گردد .

پی‏نوشت:

1 . روم، آیه 30 .
2 . اعراف، آیه 27 .
3 . شهید مطهری، جهان‏بینی توحیدی، ص 75 .
4 . جلیل ضیاءپور، پوشاک باستانی ایرانیان از کهن‏ترین زمان، ص 17 - 26 و ص‏51، 54، 56 . .
5 . جلیل ضیاءپور، پوشاک زنان ایران، ص 64 - 194 .
6 . فرهت قائم‏مقامی، آزادی یا اسارت، ص‏106; تورات، باب استر، آیه 1 .
7 . ویل دورانت، تاریخ تمدن، ج‏1، ص‏552 .
8 . ویل دورانت، تاریخ تمدن، ج‏2، ص‏78 و برتراند راسل، زناشوئی و اخلاق، ص‏135 .
9 . یسنا، ص‏53، پندهای 5 - 8; به نقل از: آموزشهای زرتشت پیامبر ایران; رستم شهرزادی، آموزش گات‏ها، انجمن زرتشتیان، آبان 67 .
10 . «سدره‏» از نه پاره پارچه سفید و نازک دوخته شده و در زیر پیراهن، چسبیده به بدن پوشیده شود . سدره که در اوستا (ستره) نامیده شده، به معنای آن نیز هست . علمای اسلام نیز برای بیان حکم حجاب از واژه ستر استفاده کرده‏اند . «کشتی‏» ، کمربند باریکی است که از پشم گوسفند بافته شده و باید پیوسته آن را بر روی سدره به کمر بندند; مؤبد موبدان، رستم شهرزادی، دین و دانش، انجمن زرتشتیان تهران، سال 1357 .
11 . خرده اوستا، فصل آفرینگان دهمان .
12 . سالنمای 1372، چاپ انجمن زرتشتیان تهران، ص‏10 .
13 . وشنوه‏ای، حجاب در اسلام، ص‏59، به نقل از السیرة الحلبیه، ج‏2، ص‏49 .
14 . عبدالرسول عبدالحسن الغفار، المراه المعاصره، چاپ سوم، ص‏40 .
15 . ویل دورانت، تاریخ تمدن، ج‏12، ص‏66 .
16 . ویل دورانت، تاریخ تمدن، ج‏12، ص‏62 .
17 . همان، ص‏63 .
18 . تورات، سفر تثنیه، باب 22، فقره 5 .
19 . تورات، کتاب اشعیاء نبی، باب سوم، فقره 16 - 26 .
20 . تورات، سفر اعداد، باب 5، فقره 18 .
21 . تورات، کتاب روت، باب دوم، فقره 8 - 10 .
22 . تورات، کتاب امثال سلیمان نبی، باب ششم، فقره 1 - 10 و 20 - 26 .
23 . همان مدرک، باب سوم، فقره 15 .
24 . تورات، کتاب اشعیاء نبی، باب 47، فقره 1 و 2 .
25 . تورات، کتاب غزل‏های سلیمان، باب 4، فقره 1 .
26 . تورات، سفر پیدایش، باب 38، فقره 14 و 15 .
27 . ویل دورانت، تاریخ تمدن، ج‏12، ص‏34 .
28 . همان، ص‏31 .
29 . همان، ج‏1، ص‏492 .
30 . همان، ص‏30 .
31 . همان، ج‏12، ص‏28 .
32 . راب اماکهن، گنجینه‏ای از تلمود، ص‏186، میشناکتوبوت 6 : 7 .
33 . ویل دورانت، تاریخ تمدن، ج 1، ص 439 .
34 . شایان ذکر است که اکنون مسیحیت، ازدواج را برای تمام مسیحیان مقدس می‏شمرد و تنها آن را برای پاپ و اسقف‏های کلیسا ممنوع می‏داند .
35 . انجیل، رساله پولس بتیطس، باب دوم، فقره 1 - 6 .
36 . انجیل، رساله پولیس به تیموناؤس، باب دوم، فقره 9 - 15 .
37 . انجیل، رساله پطرس رسول، باب سوم، فقره 1 - 6 .
38 . انجیل، رساله اول پولس رسول به قرنتیان، باب یازدهم، فقره 1 - 17 .
39 . همان، باب چهاردهم، فقره 34 - 36 .
40 . انجیل، رساله پولس رسول به تیموناؤس، باب سوم، فقره 11 .
41 . انجیل متی، باب اول، فقره 28 - 30 . و باب هجدهم، فقره 8 - 10 .
42 . دکتر حکیم الاهی، زن و آزادی، ص 53 .
43 . مهذب، زن و آزادی، ص 65 .
44 . ویل دورانت، تاریخ تمدن، ج 13، ص 498 - 500، با اندکی تصرف و تلخیص .
45 . براون و اشنایدر، پوشاک اقوام مختلف، ص 116 .
46 . سوره نور (24)، آیه 31 .
47 . احزاب، 59 .
48 . احزاب، آیه 32 .
49 . سنن ابی‏داوود، ج‏2، ص‏383 .
50 . مجلسی، بحارالانوار، ج‏103، ص‏243 .
51 . ناسخ التواریخ، ج‏2 .
52 . همان، ص‏163 .
53 . مجلسی، همان، ج‏103، ص‏258 .
54 . نهج‏الفصاحه، ص‏143 .
55 . شیخ حر عاملی، وسایل الشیعه، ج‏14، ص‏138و141 .

علی محمد آشنانی

نورپورتال