سال89،کـــار و همت مضــاعف - فرهنگ عفاف،خانواده ودولت ؛ مسئولیت ها

مرتبط با:همت و کار مضاعف در مبارزه با فقر و فساد

فرهنگ عفاف،خانواده ودولت ؛ مسئولیت ها

متن کامل بیانیه تحلیلی دفتر مطالعات و تحقیقات زنان به مناسبت روز زن تیرماه 1386

هم‏زمانی میلاد فاطمه زهرا(س) با سال پیامبر اعظم(ص)، فرصتی است فرخنده که مى‏تواند هم‏زمان، دو نتیجه مبارک به ارمغان آرد: نخست، بازخوانی سیره نبوی به منظور بازسازی ذهنیت‏ها و دوم، بازبینی عملکردها و یجاد نقطه آغازینی بر اتحاد امت اسلام: در موضع عینیت بر محور آموزه‏هی نبوی. تأمین ین دو غرض بسته به آن است که پاسخ پرسش‏هی اساسی خود را از متن سیره نبوی به دست آوریم و بتوانیم براساس آن، به تبیینی شفاف از جیگاه و شخصیت زن، مسئولیت‏هی فردی، خانوادگی و اجتماعی وی دست یابیم/
در ین مجال برآنیم تا با مقیسه‏ی میان »فرهنگ اسلامی و سنت نبوی« و واقعیت‏هی موجود، به آسیب‏شناسی اجمالی موضوع زن و خانواده بپردازیم و پرسش‏هی اساسی و بیسته‏هی کارشناسی را در حد اجمال و وسع خود، مورد اشاره قرار دهیم:

الف آسیب ‏شناسی دفاع از حقوق زنان

هرچند به برکت انقلاب اسلامی حس خودباوری و استقلال فرهنگی در میان فرهیختگان شکل گرفت؛ اما هنوز مدت زمانی باقی است تا تأثیرگذارى‏هی خود را در یجاد یک جریان بالنده، با ادبیات نظام‏مند و نخبگان کارآمد - که الگویی جدید بری تحلیل و سیاستگذاری ارائه نمیند - برجی گذارد.
جریان دفاع از حقوق زنان در کشور ما، در ضمن برخورداری از ویژگى‏هی مثبت - همچون دیگر کشورهی اسلامی - به فقدان نگاه فعال نسبت به زن مبتلاست. حاکمیت نگاه انفعالی، آثار خود را در محورهی زیر به جی گذاشته است:
1. مسئله‏ شناسیها: مسائل و مشکلات زن مسلمان و زن یرانی چیست؟ در پاسخ به ین پرسش اغلب نگاه مسئله‏شناسانه لیبرالیستی و فمینیستی، به ین شکل تأثیرات خود را بر ذهن جامعه کارشناسی ما برجی مى‏گذارد که مسائل خود را از دریچه نگاه دیگران تحلیل کنیم و برنامه‏هی پژوهشى‏مان را نیز بر همان اساس تنظیم کنیم. متأسفانه منتقدان نیز بر سر همین مسائل، به بحث و جدل مى‏پردازند و استعداد خود را در طرح مسائل نو و بازکاوی عینیت اجتماعی به کار نمى‏گیرند/
2. شاخص سازى‏ها: شاخص‏هی رشد و توسعه زنان چیست؟ امروزه شاخص‏هی جهانی که نهادهی بین‏المللی ترویج و توصیه مى‏کنند، ملاک ارزیابی وضعیت زنان قرار گرفته است و در ین میان کم‏تر نشانی از شاخص‏هی بومی در تحلیل وضعیت زنان مشاهده نمى‏شود و حتی متأسفانه نیاز به تنظیم چنین شاخص‏هیی نیز چندان احساس نمى‏شود.
بر اساس همین شاخص‏هاست که کشور ما در احراز رتبه جهانی حمیت از زنان در برخی موارد در رتبه 151 از میان 190 کشور جهان قرار دارد1؛ چه ینکه با پذیرش چنین شاخص‏هیی است که احساس حقارت و خودکم‏بینی بر اندیشه تحلیل‏گران و مدافعان حقوق زنان حاکم مى‏شود و آنان را ناگزیر از پیروی کشورهی غربی مى‏کند؛ ین در حالی است که کشورهیی که بهترین رتبه‏هی جهانی را دارا هستند با بحران‏هی وحشتناکی روبرو مى‏باشند؛ بری مثال کشور سوئد و نروژ با دارا بودن رتبه‏هی اول، با فروپاشی کامل خانواده مواجه‏اند؛ چه‏ینکه 55 درصد فرزندانی که در سالیان اخیر در ین دو کشور متولد شده‏اند نامشروع و 63 درصد اهالی استکهلم داری پیوندهی توافقی خارج از چارچوب ازدواج مى‏باشند.2
3. تعاریف و مفاهیم بنیادین و کاربردی: تحلیل وضعیت زنان بر اساس پذیرش چه مفاهیم و چه تعاریفی انجام مى‏شود؟ بى‏تردید مى‏توان مهم‏ترین نمود نفوذ و هجوم فرهنگ بیگانه را در حاکمیت مفاهیم و آموزه‏هی بنیادینی دانست که جهت‏گیری کلی علوم انسانی، ادبیات کارشناسی و گفتمان علمی را یجاد کرده‏اند. پذیرش ین حاکمیت به معنی پذیرش چارچوب تحلیلی است که دیگران بری ما تنظیم کرده‏اند و منازعات علمی را به امور جزئی، در ضمن پذیرش همان کلیات، تقلیل داده‏اند؛ بنابرین با پذیرش مفاهیمی چون: آزادی، برابری، نسبیت اخلاقی، فردگریی و پذیرش تعاریف حاکم بر علوم اجتماعی، شاهد بروز چند طیف فکری هستیم: گروهی با پذیرش تعاریف و مفاهیم حاکم، به تعارض میان یافته‏هی علمی و آموزه‏هی دینی رسیده، راه حل را در محدود کردن دین به حیات فردی و حاکمیت نگاه علمی بر اداره جامعه یافته‏اند و گروهی نیز با پذیرش اصل دخالت دین در حیات اجتماعی با طرح شعار اجتهاد در اصول، به قرائتی از دین توسل جسته‏اند که هماهنگی بیشتری با یافته‏هی علوم انسانی داشته باشد و گروه سوم که خود را اصول‏گرا مى‏دانند، با تقلیل دین به گزاره‏هی جزئی و با نام اقتضائات و شریط زمانی3 گزاره‏هی دینی را با ادبیات حاکم، هماهنگ و با ین روش به گمان خود روزآمدی فقه را اثباتی مى‏نمیند/
با توجه به آنچه گفته شد، به‏وضوح روشن است که حرکت دفاع از حقوق زنان در کشور ما، به گونه‏ی انفعالی پى‏گیری شده است/
امروزه دفاع از حقوق و شخصیت زن به دو دلیل بیش از هر زمان دیگری احساس مى‏شود؛ اوّل ین‏که مسائل اصلی زنان در پشت هاله‏ی از نگرش‏هی غلط پنهان مانده و دوّم آن‏که اصلاحاتی که در دفاع از زنان انجام مى‏پذیرد، بیش از پیش بر آسیب‏ها افزوده است.
در مقیسه‏ی کوتاه بین شریط کنونی دفاع از حقوق زن با تحوّلاتی که اسلام در ین زمینه به وجود آورد، به‏خوبی روشن مى‏شود که حرکت پیامبر اسلام(ص)، حرکتی هدفمند و از سرِ اعتقاد بوده است؛ چرا که او در ین راه هم با عقید جاهلیت عربی درباره زن مبارزه کرد و هم با فرهنگ وارداتی روم که در پرستش بت‏هی مؤنث تجلی پیدا مى‏کرد. در چنین شریطی پیامبر هم به نقد سنّت‏هی موجود پرداخت و هم به ترسیم جیگاه و شخصیت زن از منظر اسلام. ین حرکت از چند طریق دنبال شد:
1. همتا دانستن زن و مرد: برابری زن و مرد در انسانیت و در دستیابی به کمالات انسانی از اصول نگرش اسلام است که قرآن کریم4، پیامبر اسلام(ص) و اهل بیت (علیهم السلام) به تبیین آن پرداخته‏اند. یاتی از قرآن کریم که یکسان به زن و مرد وعده بهشت مى‏دهد و آنان را چون مردان در اقامه نماز، اعطی زکات، پذیرش سرپرستی خدا و رسول(ص) و اصلاح جامعه اسلامی در قالب امر به معروف و نهی از منکر مسئول مى‏شمارد5 و بر یمان و تسلیم، صداقت، صبر، خشوع و عفت زن و مرد ارزشی یکسان مى‏گذارد6، نشانگر یکسان‏نگری اسلام است؛ چنان‏که یات الهی که بر یذی زنان مؤمن و افترا به آنان برمى‏آشوبد7، پیامبر(ص) را به استغفار بری زنان و مردان مؤمن فرا مى‏خواند8 و توبه آنان را قبول مى‏کند؛9 افزون بر آن‏که گفتار پیامبر(ص) که زنان را همتی مردان شمرده است10، در کنار سیره کرامت‏مندانه آن بزرگوار، حاکی از برابری زن و مرد در ارزشمندی است/
2. توجه به ارزش دختران و تشویق به پرورش و حمیت از آنان: شیوه پیامبر(ص) آن بود که از یک سو به ارزش و جیگاه ویژه دختران در زندگی توجه دهد و به تأثیر آنان به عنوان مونس، اهل مدارا و نیکی، با خیر و برکت، اهل پاکیزگی و سبب طراوت زندگی اشاره کند11 و از سوی دیگر با بیان رزّاقیت خداوند، احساس سنگینی در نگهداری آنان را برطرف نمید؛ ضمن آن‏که علیه سنت دخترکشی به عنوان عملی سنگدلانه بشورد12 و اکرام زنان و دختران را در قالب عباراتی که بهترین مردم را خیرخواه‏ترین آنان در حق زنان مى‏داند، اهانت به زنان را نشانی از پستی بشمارد و بر حمیت از دختران و زنان، بهشت را پاداش قرار مى‏دهد و آن را وجهه همت مردان قرار دهد13/
3. بیعت با زنان: پیامبر اکرم(ص) در چند نوبت از زنان بیعت گرفته است. در بیعت »عقبه« که قبل از هجرت انجام گرفت، سه زن حضور داشتند. در فتح مکه نیز قرآن کریم، پیامبر اکرم(ص) را به گرفتن بیعت از زنان (در صورت تمیل آنان) فراخوانده است.14 نکته جالب آن‏که باوجودی که بیعت به معنی تعهد، به همکاری و تبعیت از حاکم اسلامی، ماهیتی سیاسی و اجتماعی دارد، در مورد زنان بیشتر رنگ و بوی اخلاقی و خانوادگی به خود گرفته است و زنان متعهد شده‏اند بری خدا شریک قرار ندهند؛ خود را به دزدی و زنا آلوده نکنند؛ فرزندکشی نکنند؛ فرزند دیگران را به شوهران خود منسوب ننمیند و در کارهی خیر با پیامبر(ص) مخالفت نکنند. در ینجا دو نکته جلب توجه مى‏کند: اول آن‏که در جامعه‏ی که گاه زن را در زمره کالا دست به دست مى‏کنند، سخن از بیعت زنان، انقلاب فرهنگی به حساب مى‏آمد و دوم آن‏که گویا الگوی مشارکت زنان در اصلاح جامعه، از نگاه اسلام، الگویی جنسیتی و با محوریت عفاف و حفظ کیان خانواده است/
4. توجه به شخصیت‏هی ویژه: سخنان گهربار پیامبر اکرم(ص) در توصیف شخصیت زنان تاریخ ساز از جمله فاطمه(س)، خدیجه کبری(س)، آسیه(س) و مریم کبری(س)15 به‏ویژه در مورد فاطمه(س)، در قالب بیاناتی که رضیت و خشم خداوند را به رضیت و خشم فاطمه پیوند مى‏دهد16 و نیز مریم(س) که به همراه آموزه‏هی قرآنی، او را زنی کامل، داری عصمت و هم‏سخن با فرشتگان خداوند دانسته است،17 نشانگر آنست که زن مى‏تواند تمامى‏حجاب‏ها را درنوردد و به قله کمالات رسد.
انتخاب فاطمه(س) به منظور مباهله18، با وجود حضور مدعیان و در نظر گرفتن وی به عنصری محوری در میان اصحاب کسأ که یه تطهیر در شأن آنان فرود آمد19 نیز به بهترین شکل نمیانگر جیگاه زن در اندیشه اسلامی است/
5. پرورش عملی زنان: بهترین شاهدی که بر کارآمدی برنامه‏هی هر مکتب مى‏توان ارائه داد، بررسی ابعاد شخصیتی کسانی است که براساس آموزه‏هی آن پرورش یافته‏اند. بررسی زندگی فاطمه(س)، از دوران کودکی و نوجوانی در حمیت از پیامبر اکرم(ص) در مقابل مشرکان و حضور در صحنه‏هی جنگ بری پشتیبانی از رزمندگان تا زمان جوانی و ورود یک‏تنه در عرصه مبارزه با مفاسد سیاسی و انتخاب مشی مبارزه منفی به منظور نشان دادن مظلومیت اهل‏بیت (علیهم السلام) تا پیان تاریخ، توجه به حفظ معارف و علوم دینی تا آنجا که آن را معادل حفظ جان دو فرزند عزیزش مى‏شمارد همه؛ بیانگر آن است که یک زن به گونه‏ی تربیت یافته است که مى‏تواند به دگرگون ساختن تاریخ بیندیشد. چنین تربیتی را در بانوان ممتازی چون خدیجه(س) که توانمندی اقتصادی خود را در توسعه دین جدید به خدمت گرفت و در زینب کبری(س) نیز مى‏یابیم. ین تحولات سبب شد که در طول سده‏هی پس از ظهور اسلام صدها زن راوی حدیث، فقیه، عارف، متکلم، ادیب، معلم و انسان‏ساز به صحنه یند/
از نکات پیش‏گفته مى‏توان رویکرد اصول‏گریانه به شخصیت زن را در عصر حاضر تبیین نمود. در ین رویکرد، هم با اشکال سنّتی تحقیر زنان و هم با اشکال مدرن آن در قالبِ سوژه‏هی جنسی، سیاسی، اقتصادی و تبلیغاتی - که زنان را به ابزاری جهت معروف شدن نهادها یا افرادی خاص بدل مى‏کند - مقابله خواهد شد؛ همچنین در ین نقطه، همزمان با نگرش‏هیی که زن را از مرز برابری انسانی با مرد فراتر مى‏برد و به مقام »خدا بانویی« ارتقا مى‏دهد، مبارزه خواهد شد.
پس از دفاع از شخصیت زن به مثابه یک انسان، نوبت به تبیین هویت زن به مثابه یک جنس مى‏رسد. اگر دیدگاه سنتی غرب تأکید بر تفاوت‏هی طبیعی زن و مرد و نقش‏هی متفاوت آنان را به قیمت کم رنگ کردن بُعد انسانی و ارزشمندی مشترک زن و مرد مى‏دید، از دهه 1960 میلادی نگرش‏هی مبتنی بر برابری نقش‏ها رفته رفته جی پی خود را محکم نمودند و تفاوت نقش‏ها را همچون بسیاری تفاوت‏هی روانی و رفتاری، از مقوله جنسیت (Gender) دانستند که هیچ پیگاه طبیعی ندارد و صرفاً معلول عوامل تربیتی و اجتماعی است؛ از ین رو ضرورت اصلاح نگرش‏ها به سمت از میان بردن کلیشه‏هی جنسیتی به یک شعار مهم تبدیل شد و برنامه‏هی توسعه در کشورها نیز اصلاح نگرش‏هی جنسیتی به سمت نادیده گرفتن نقش‏هی جنسیتی را در دستور کار قرار داد.
انکار نقش‏هی جنسیتی به ین معنا بود که اولاً ساختار خانواده که بر اساس مدل عمودی و رابطه طولی پدر، مادر و فرزندان بود، به چالش کشیده شود و در مرحله بعد، ساختار افقی دموکراسی در خانواده که تمام اعضا را در یک خطِ افقی هم‏رتبه قرار مى‏داد، پیشنهاد گردد؛ در نتیجه خانواده در جیگاه نهادی منسجم، نقش خود را از دست داد و نقش‏هی انحصاری در آن از بین رفت؛ چنان‏که در فرانسه و انگلستان، تأمین هزینه‏هی خانواده از انحصار مرد خارج شد و مشترکاً بر عهده زن و مرد قرار گرفت؛20 در حقیقت تحولات دهه‏هی اخیر در مجموع به سمت فاصله گرفتن خانواده از الگوی عمودی است/
نقش مادری نیز در دهه‏هی اخیر به عنوان نقش انحصاری زنانه، از سوی فمینیست‏ها از کلیشه‏هی جنسیتی که نظام مردسالار بری خانه‏نشین کردن زنان آن را نقشی مقدس وانمود مى‏کند، قلمداد شده است/
انکار نقش‏هی جنسیتی در عرصه خصوصی (خانواده) جیی بری پذیرش تفاوت نقش‏ها با ویژگى‏هی جنسیتی در اجتماع باقی نگذاشت و شاخص‏هی رشد و توسعه اجتماعی زنان بر شاخص‏هی مردانه منطبق و بیان کننده وضعیت زنان هر کشور گردید.21
با نمودار شدن آثار پذیرش تشابه نقش‏ها و نادیده گرفتن تفاوت‏هی طبیعی دو جنس، جریان انتقادی نسبتاً قدرتمندی از متخصصان خانواده‏درمانی و دیگر گروه‏ها شکل گرفت که به بررسی نادیده گرفتن ین تفاوت‏ها پرداختند/
در کشور ما نیز - در دو دهه اخیر - شاهد کم‏رنگ شدن توجه به نقش‏هی جنسیتی و حمیت از آن هستیم. پذیرش شاخص‏هی توسعه غربی در مورد زنان، کم ارزش تلقی شدن نقش‏هی جنسیتی در فرهنگ‏سازی و در نظام آموزشی، تشکیل دوره‏هی آموزشی مدیران با شعار »جنسیت کلیشه است«، عدم توجه به حمیت از نقش‏هی جنسیتی در قانون کار و طرح‏هی اشتغال زیی، برخی مواد برنامه سوم و چهارم توسعه و موارد بسیار دیگر در ین راستا قابل تفسیر است/
بازخوانی متون وحیانی و سیره نبوی، ضرورت عطف توجه به موضوع تفاوت‏هی تکوینی زن و مرد و تفاوت در مسئولیت‏ها و نقش‏ها را بیش از گذشته روشن مى‏سازد. سیاست اسلام و سنت پیامبر اکرم(ص) را در چند محور مى‏توان مورد مطالعه قرار داد:
1. تبیین نقش‏هی جنسیتی: مهم‏ترین نقش‏هی جنسیتی تصویر شده بری زنان، همسری و مادری است. تقاضی علی(ع) و فاطمه(س) از پیامبر اکرم(ص) به منظور تقسیم‏بندی فعالیت‏ها و احاله کارهی درون خانه به فاطمه(س) و کارهی بیرون از منزل به علی(ع)22، معادل دانستن همسرداری شیسته با جهاد مردان23، بالاترین سعادت مرد مسلمان را برخورداری از همسر شیسته دانستن24، بهشت را زیر قدم مادران توصیف نمودن25 و بر بارداری، وضع حمل و شیردهی فرزندان ثواب‏هی فراوان مقرر نمودن26 همگی نشانگر جیگاه نقش‏هی جنسیتی زنان است/
2. توصیه به حُسن یفی نقش: حساسیت آموزه‏هی دینی به چگونگی یفی نقش، متناسب با اهمیت هر نقش و میزان تأثیرگذاری آن در فرد، خانواده و اجتماع بوده است. احادیث نبوی توصیه‏هی بسیاری به مردان از جمله به منظور غیرت‏ورزی در دفاع از خانواده27، حمیت اقتصادی از عائله و توسعه بر آنان28، تربیت صحیح فرزندان و آموزش‏هی مهارتی به آنان29 و اهتمام به انفاق از روزی حلال مطرح کرده‏اند30 و زنان را نیز به یفی هرچه بهتر نقش مادری و همسری در قالب رعیت عفاف، تواضع و آراستگی در مقابل همسر، انجام کارهی خانه و حسن ارتباط جنسی با همسر فرا خوانده‏اند31/
3. حمیت از نقش‏ها: اسلام، به‏ویژه در سنت نبوی، حمیت از نقش‏هی جنسیتی را گاه در قالب مواد حقوقی32 و گاه به شکل توصیه‏هی اخلاقی و روش‏هی تربیتی دنبال مى‏کند. یات و رویاتی که احترام به والدین و تواضع و حسن سلوک با آنان را سفارش مى‏کند33، حق پدر و مادر بر فرزند را به تصویر مى‏کشد34، رضیت خداوند را به رضیت والدین پیوند مى‏دهد35، عقوق والدین را گناهی بزرگ مى‏شمرد36 و معاشرت به معروف را در روابط خانوادگی وظیفه شوهر مى‏شمارد37 از آن جمله‏اند؛ به علاوه گاه با بیان عقوبت بر ظلم و اهمال در حق عائله38، افراد را به حُسن یفی نقش فرا مى‏خواند و گاه افراد را به پذیرش تصمیمات طرف مقابل در دیره انجام مسئولیت دعوت مى‏کند39/
البته ین به معنی نادیده گرفتن تفکیک نقش‏ها در حوزه‏ی اجتماع نیست؛ چنان‏که برخی آموزه‏ها از عدم وجوب شرکت زنان در جهاد و نمازهی جمعه40 حکیت دارند. در احکام فقهی نیز به بیان عدم یفی نقش رهبری و قضاوت زنان پرداخته‏اند. بر اساس آنچه از فرهنگ اسلامی و سیره نبوی به دست مى‏ید مى‏توان با رویکردی انتقادی عملکرد بیست ساله دستگاه برنامه ریزی کشور را به منظور تصحیح عملکرد ینده، در قالب چند پرسش مورد سؤال قرار داد. طرح ین پرسش‏ها نه به منظور متهم کردن افراد و نهادها، بلکه به منظور توجه به موضوعاتی است که مى‏تواند در ینده منشأ تحولاتی در برنامه‏ریزى‏ها باشد:
1. بری تبیین نقش‏هی جنسیتی و مسئولیت‏هی ویژه هر یک، چگونه فرهنگ‏سازی شده است؟
2. به منظور حسن یفی نقش‏ها چه برنامه‏هیی در نظر گرفته شده است؟
3. سیاست حمیت از نقش‏هی جنسیتی در جمهوری اسلامی چیست و برنامه‏هی کلان و قوانین مصوب از جمله قانون کار چگونه در خدمت تقویت و کارآمدی ین نقش‏ها قرار مى‏گیرند؟
4. چگونه مطالبات زنان به سمت تقویت نقش‏هی جنسیتی در خانواده و اجتماع هدیت مى‏شود؟
5. چه برنامه‏ی بری روزآمد کردن نقش‏هی جنسیتی داریم؟ بری مثال »مادری« در عصر جهانى‏سازی چگونه تعریف، حمیت و هدیت مى‏شود؟
6. الگوی مشارکت اجتماعی، فرهنگی، اقتصادی و سیاسی زنان در عصر جدید که متناسب با نقش‏هی آنان باشد، چیست؟

ب. آسیب ‏شناسی نگاه به خانواده در یران

خانواده یرانی در دهه‏هی اخیر، همچون بسیاری جوامع دیگر، در معرض تحولاتی مهم بوده است: افزیش سن ازدواج، افزیش تمیل به تجرد و تک‏زیستی، تغییر نگرش‏ها - که به تردید در ضرورت تشکیل خانواده به عنوان مسیر تکاملی در زندگی منجر شده است - افزیش تخاصمات خانوادگی و طلاق، کم شدن روحیه سازش‏پذیری و ضعف کارآمدی خانواده در تنظیم رفتار جنسی، حمیت و مراقبت، کنترل و نظارت، یجاد آرامش روانی و ارضی نیازهی عاطفی، جامعه‏پذیری و پرورش معنوی از معضلات مهم خانواده یرانی است. آنچه بر نگرانى‏ها مى‏افزید آن است که تاکنون موضوع خانواده به دغدغه اصلی هیچ یک از نهادهی پژوهشی، کارشناسی، سیاستگذاری و برنامه‏ریزی کشور تبدیل نشده و آنچه تاکنون شاهد بوده‏یم اقدامات جزئی در حمیت از گروههی خاص از جمله خانواده شهدا بوده است، نه حمیت از تشکیل، استحکام و کارآمدی خانواده به عنوان یک کلّ منسجم/
امروزه پرسش‏هی بسیاری در مورد خانواده مطرح مى‏شود؛ اما آنچه تاکنون مورد غفلت قرار گرفته، آن است که مخاطب ین پرسش‏ها کیست و به چه غرض مطرح شده است؟ رویکرد پژوهش‏ها تاکنون ین بوده است که با انجام مطالعات میدانی مشخص کنند که مثلاً سن ازدواج در حال افزیش و سن طلاق در حال کاهش است؛ بین میزان آسیب‏پذیری خانواده و حاشیه‏نشینی رابطه‏ی مستقیم وجود دارد و نظرسنجى‏ها نشان مى‏دهد که تمیل به ازدواج کاهش یافته است و یا با مطالعات کتابخانه‏ی اهمیت تشکیل خانواده، ضرورت تلاش بری استحکام آن، لزوم تفاهم میان زوجین و مواردی از ین دست مورد بررسی قرار گیرد؛ اما تاکنون به کم‏تر پژوهشی بر خورده‏یم که پی را از حدّ تحلیل‏هی جزئی فراتر گذاشته باشد/
در دهه گذشته، بخشی از استعدادهی پژوهشی کشور به بررسی و تحلیل دیدگاههی فمینیستی و تأثیر آن بر تحولات زنان و خانواده معطوف شده است. ین پژوهش‏ها به دلیل آن‏که پی را از تحلیل خُرد فراتر نهاده و به تحلیل نظریه‏ها پرداخته‏اند، گامی به جلو به حساب مى‏یند. در ین سطح تحلیل، هم پژوهش‏هی جریان‏شناسانه - به منظور نشان دادن آثار تفکر فمینیستی در نگرش‏هی روشنفکری داخلی و تغییر نگرش نسل جوان و یا در برنامه‏هی توسعه - یافت مى‏شود و هم پژوهش‏هی نظری که به منظور نقد بن‏میه‏ها و رهیافت‏هی فمینیستی تدوین شده‏اند/
در سالیان اخیر به‏ویژه در میان منتقدان غربی به پژوهش‏هیی بر مى‏خوریم که آسیب‏هی خانواده را به ساختارهی علوم اجتماعی نسبت مى‏دهند و نقد را به لیه‏ی عمیق‏تر مى‏کشانند. در دیدگاه آنان میان تنزل جیگاه خانواده و میان کم فروغ شدن نگاه نظریه‏پردازان علوم اجتماعی به خانواده به‏ویژه از دهه 1960 رابطه‏ی معنادار وجود دارد و تزلزل ساختارهی خانواده در دهه‏هی گذشته را بید با به چالش کشیده شدن ساختار خانواده سنتی در نظریه‏هی جامعه شناسانه، به‏ویژه گریش‏هی چپ، مرتبط دانست؛ بنابر ین دیدگاه، مشکل اصلی فراروی مصلحان اجتماعی آن است که حل معضلات مربوط به زن و خانواده را از دستگاه کارشناسی و فکرى‏ی انتظار دارند که به دلیل مبتنی بودن بر نظریه‏هی علوم اجتماعی موجود، ماهیتاً خانواده‏محور نیستند/
این تحقیقات از آنجا که دامنه نقد را گسترش و تعمیق مى‏دهند حائز اهمیت‏اند؛ در عین حال به نظر مى‏رسد نبید مشکل اساسی را فمینیسم و یا حتی نظریه‏هی علوم اجتماعی دانست؛ چرا که فمینیسم و نظریه‏هی علوم اجتماعی خود، نمودهیی از مدرنیته‏اند. مدرنیته به دو دلیل بید به عنوان منشأ اصلی مشکلات تلقی شود:
1. به دلیل آن‏که شاخصه مهم مدرنیته تغییر است. بنابر دیدگاه مدرن اصرار بر ثبات خانواده به معنی در معرض نابودی قراردادن آن زیر چرخ تحولات اجتماعی است و خانواده نیز به‏ناچار پابه‏پی تحولات اجتماعی متحول خواهد شد. سخن از افول خانواده در ین نگاه، پذیرش اشکال جدید همزیستی به جی اشکال سنتی خانواده است و مفهوم خانواده نیز خود در معرض تغییر خواهد بود و نبید پنداشت که ین تحولات در ین مدل فکری، منفی ارزیابی مى‏شوند41/
2. به دلیل آن‏که سرمیه‏داری، روح حاکم بر جریان مدرنیته است و در مدرنیته انباشت سرمیه، اصل حاکم تلقی مى‏شود، فرهنگ سرمیه‏داری در تاروپود تمدن جدید جریان مى‏یابد و آثار خود را هم در ساختارهی علوم اجتماعی، هم در جریان‏هی اجتماعی از جمله فمینیسم و هم در سیاست‏ها و برنامه‏ها بر جی مى‏گذارد؛ بری مثال در فرهنگ سرمیه‏داری، اقتدار، تفسیری اقتصادی مى‏یابد و جیگاه‏ها و ارزش‏ها با پول توزین مى‏گردد. بر ین اساس زنان به تعریف جدیدی از مشارکت اجتماعی با محوریت قدرت اقتصادی فراخوانده مى‏شوند؛ در نتیجه میل به یفی نقش مادری و همسری کم و روابط خانوادگی و ساختارهی خانواده دستخوش تغییر مى‏گردد/
از ینجا مى‏توان دریافت باوجود آن‏که در سالیان گذشته، بارها در دفاع از نقش‏هی جنسیتی و ضرورت تفکیک نقش‏ها گفته شده، به دلیل آن‏که مفاهیم مدرن کم و بیش بر نظام برنامه‏ریزی حکومت مى‏کند، نمى‏توان به تغییرات اساسی در نظام آموزشی و قوانین عمومی امید بست؛ از ین رو تحولات خانواده حرکت اشتدادی خود را على‏رغم اظهارنظرهی علمی مختلف دنبال مى‏کند/
با مراجعه به متون دینی به‏ویژه شیوه گفتاری و رفتاری پیامبر اکرم(ص) مى‏توان هم وضعیت موجود خانواده در کشور را ارزیابی نمود و هم پی را فراتر گذاشته، به نظریه‏ی در باب خانواده رسید. در دیدگاه اسلام اقدام به تشکیل خانواده، ساختن دوست‏داشتنى‏ترین سازمان اجتماعی است42؛ چرا که خانواده بری تحقق آرمان‏هی مورد نظر اسلام داری ویژگى‏هیی بدیل‏ناپذیر است/
در نگاه اسلام ازدواج مسیر دین‏داری را تسهیل مى‏کند43 و عزوبت، شخصیت انسانی را فرو مى‏کاهد.44 دوری از ازدواج، فحشا را توسعه مى‏دهد45 و تأخیر در ازدواج از ترس تنگدستی، سؤزن به خداوند است.46 بهترین قدم‏ها گام‏هیی شمرده شده‏اند که در جهت تقویت پیوندهی خانوادگی برداشته شود و بدترین گام‏ها قدم‏هیی است که در مسیر جدیی به کار افتد.47
ساختار خانواده در ین نگاه، مبتنی بر سلسله مراتب طولی است و مرد عهده‏دار سرپرستی خانواده است48؛ نه ین ساختار در بستر زمان بدیل‏پذیر است و نه سرپرست خانواده مى‏تواند مسئولیت خود را واگذار و یا نسبت به آن تسامح نمید49. مهم‏ترین ابزار مدیریت خانواده، سخاوت50، غیرت و گذشت است و اقتدار، پیش‏نیاز اعمال سرپرستی است. در عین حال از آنجا که احساس اقتدار مى‏تواند زمینه‏هی تعدّی به اعضی خانواده را فراهم آورد، مکانیزم‏هی حقوقی و فرهنگی بری کنترل اقتدار پیش‏بینی شده است؛ اما از آنجا که خانواده عرصه خصوصى‏ی است که اغلب اوقات اقامه دعاوی حقوقی، به دلیل رابطه عاطفی زن و شوهر به مصلحت تشخیص داده نمى‏شود و یا به دلیل عدم امکان اقامه شهود و یا ترس از عواقب بعدی ناکارآمد به نظر مى‏رسد، تأکید بر آن بوده است که بیش از هر چیز، روش‏هی تربیتی و فرهنگی کنترل کننده به حساب ید؛ چنان‏که در موضوع مقابله با خشونت‏هی خانوادگی، طرفین به حسن خلق و مدارا51، صبر و کنترل خشم دعوت شده‏اند52؛ ضمن‏ینکه به ین موضوع نیز توجه شده است که نبید با یجاد فشار روانی، عدم تمکین نسبت به موقعیت و جیگاه طرف مقابل و سهل‏انگاری در انجام مسئولیت‏ها، زمینه‏هی خشونت علیه خویش را فراهم نمود53. کم کردن زمینه‏هی بدبینی54، تعدیل انتظارات از یکدیگر55، تقبیح خشونت و توصیه کنترل آن56 نیز از دیگر روش‏هی تربیتی اسلامی است.
از آنجا که اقدام به ازدواج از نگاه اسلام، آمیزه‏ی از تعهد و اختیار آزاد است که پس از تشکیل خانواده بُعد متعهدانه آن تقویت مى‏شود، عمل طلاق که بدون وجود انگیزه‏ی موجه، فرار از تعهد و عملی هوس‏آمیز تلقی و سبب بروز مشکلاتی بری همسر و فرزندان مى‏گردد، عملی مبغوض در نظر گرفته مى‏شود57 که نبید قبح آن شکسته شود؛ از ین رو سیاست‏هی دینی به سمت تقویت روش‏هی پیشگیری از طلاق از جمله با پیشنهاد انتخاب داوران خانوادگی58 و با یجاد فضیی سنگین بر سر کسانی است که به اندک بهانه‏ی اقدام به طلاق مى‏کنند59 و یا زمینه‏هیی فراهم مى‏سازند که طرف مقابل متمیل به طلاق شود60؛ چنان‏که تسامح و مدارا، کم کردن توقعات، صبر و گذشت، هدیه دادن به یکدیگر61، سخنان نیکو و نگاههی عاطفه‏آمیز62 از زمینه‏هی افزیش استحکام خانواده شمرده شده است/
کارآمدی خانواده نقطه عطف توجه آموزه‏هی دینی است؛ لذا در ابتدا توصیه مى‏شود در انتخاب همسر به دو ویژگی مهم دین‏داری و حُسن خلق توجه شود63.
از ملاحظه متون دینی مى‏توان دریافت که انتظار آن است که خانواده بتواند حل مشکلات داخلی را تا حد امکان براساس توانمندى‏هی خود را انجام دهد و از گذاشتن بار خود بر دیگران اجتناب نمید64؛ بنابرین نبید سیاست‏ها به سمت وابستگی خانواده به اعانه‏هی بیرونی جهت‏گیری شود. البته آن‏گاه که خانواده در حل مشکلات خود ناتوان بنمید، مسئولیت حمیت و کمک بر عهده دیگران65، از جمله نهادها قرار خواهد گرفت و لازم است همواره حس تعاون و هم‏یاری در جامعه اسلامی جریان یابد/
تقویت پیوندهی خانوادگی بسیار مهم و قطع پیوندها گناهی بزرگ شناخته شده است66؛ تقویت حمیت‏ها و مراقبت‏ها و در نتیجه کم شدن خوف از مشکلات ناشی از طلاق، مرگ همسر و از کارافتادگی، افزیش بعد نظارتی و هدیتی، افزیش روحیه تعاون اجتماعی و نشاط از آثار تقویت پیوندهی خانوادگی است؛ در ین میان توجه به پدر و مادر و تقویت جیگاه آنان تأکید ویژه‏ی یافته تا آنجا که رضیت خداوند به رضیت آنان پیوند خورده است.67
آموزه‏هی دینی، توجه به نیازها و تمیلات اهل خانه را از مسئولیت‏هی سرپرست مى‏داند68 و علاوه بر تشویق به فرزندآوری69، پرورش صحیح جسمی و روحی آنان را نیز مورد توجه قرار مى‏دهد. انتخاب اسامی نیکو70، ترحم به کودکان71، آزادسازی نسبی آنان تا 7 سالگی، تحت آموزش در آوردن آنان تا 14 سالگی و همکار قرار دادن آنان در فعالیت‏ها و تصمیمات تا 21 سالگی از مراحل تربیتی است72 که توصیه مى‏شود.
تربیت جنسی فرزندان با محوریت عفاف و تقوا73، کم کردن زمینه‏هی تحریک جنسی آنان از جمله با جداسازی بستر آنان از ده سالگی74 و عدم ارتباط جنسی والدین در کنار فرزندان75 نیز از اهمیت بسزیی برخوردار است. مهارت‏آموزی و سوادآموزی76 و آشناسازی فرزندان با قرآن مجید77 و احادیث اهل‏بیت78 آنان را در زمینه‏هی شخصی و اجتماعی توانمند مى‏سازد؛ چنان‏که تقویت پیه‏هی محبت به اهل‏بیت از یک سو هم به افزیش انگیزه‏هی آنان مى‏انجامد و هم ضمن آسان‏سازی صبر بر مشکلات در شریطی که انحرافات فکری و شبهات سبب لغزش افراد بسیار مى‏گردد، آنان را ثابت قدم مى‏دارد و روحیه یثار را در آنان تقویت مى‏کند/
اصلاح روابط جنسی زن و شوهر در قالب نفی ریاضت جنسی79 و رعیت آداب آمیزش80، در کنار توجه به رفتار عفیفانه در ارتباط با نامحرم81، از نکاتی است که اهتمام دین به کارآمدی خانواده را نشان مى‏دهد/
با ملاحظه متون وحیانی مى‏توان مقیاسی بری آسیب‏شناسی خانواده یرانی به دست آورد و تحولات خانواده را در دهه‏هی اخیر تحلیل نمود. به نظر مى‏رسد در سالیان اخیر از تمیل به تشکیل خانواده تا حدودی کاسته شده است و ازدواج تا دستیابی به موقعیت اجتماعی و مالی مناسب به تأخیر مى‏افتد. نظام تحصیلی موجود و فرهنگ مدرک‏گریی نیز خود از موانع ازدواج به حساب مى‏یند/
در نقطه مقابل، احساس مى‏شود تابوی قبح طلاق در حال شکستن است. برخی تحلیل‏گران نیز با تحلیل غلط از رواج طلاق و مرتبط دانستن آن با آگاهی زنان از حقوق خود، بر ین معضل مهر تیید نیز مى‏زنند؛ از سوی دیگر در سالیان اخیر طلاق به درخواست زنان رو به افزیش است و آمار طلاق رجعی که در آن امکان رجوع به زندگی بیش از انواع دیگر طلاق است، کاهش یافته است.
افزیش تخاصمات خانوادگی و خشونت نیز پیامد چند مسئله است: اول آن‏که در شیوه‏هی سنتی همسرگزینی، انتخاب همسر اغلب از طیفه یا محله انجام مى‏گرفت؛ در ین فرض اختلافات فرهنگی و اجتماعی بسیار کم بود؛ اما در شیوه‏هی جدید، تناسبات فرهنگی و اجتماعی کمتر ملاک گزینش قرار مى‏گیرد.
دوم آن‏که نه خانواده به فرزندان خود مهارت‏هی ارتباطی را بری تشکیل خانواده مى‏آموزد و نه نهادهی رسمی آموزشی. تأکید بر حقوق و کم‏توجهی به اخلاق نیز به صف‏بندی و تخاصم در درون خانه منجر مى‏شود/
کاهش پیوندهی خانوادگی در دهه‏هی اخیر، خانواده را بیش از گذشته تنها و در حل مشکلات خود ناتوان‏تر کرده است. غلبه فرهنگ فردگریی نیز بیش از هر چیز در حس استقلال‏طلبی و فرار از تعهدات ورود به سازمان طیفه مؤثر بوده است. همین فرهنگ، زمینه‏هی کم شدن حس تعاون اجتماعی و پیوندهی گروهی را فراهم کرده است؛ از سوی دیگر به نظر مى‏رسد سیاست‏هی حمیتی دولت از اقشار آسیب‏پذیر که بیشتر بر محور حمیت از فرد جریان یافته، نه بر محور حمیت از خانواده و بیشتر دولت مرکز بوده است تا خانواده محور، در مجموع نه تنها به کارآمدی خانواده منجر نشده، بلکه هم خانواده را در حل مشکلات خود ناتوان‏تر کرده و هم نسلی را پرورده که بری حل مشکلات مختلف زندگی از جمله اشتغال و ازدواج چشم به مساعدت دولت دوخته است و توان ذاتی خود را به کار نمى‏گیرد/
تضعیف جیگاه والدین که در تحقق آن نهادهی فرهنگی و تبلیغی بیش از دیگران مقصرند، علاوه بر کاهش نظارت کیفی آنان بر روند پرورش نسل جدید، به کاهش پیوند خانوادگی مى‏انجامد. ینها و دهها مسئله دیگر در مجموع، نشانگر افق‏هی تیره‏ی فراروی خانواده است که ینده آن را تیره و تار نشان مى‏دهد؛ در ین میان آنچه بیشتر خانواده را تهدید مى‏کند تهاجم رسانه‏ی غرب نیست؛ بلکه نظریه‏هی فلسفی علوم اجتماعی است که تحولات خانواده در دهه‏هی اخیر را قهری و معلول جبر تکنولوژی یا سازمان اجتماعی قلمداد مى‏کند. ین بدان معناست که روند تحولات خانواده یک سویه و برگشت‏ناپذیر است و هیچ کس و نهادی نمى‏تواند و نبید در برابر آن یستادگی کند. پذیرش ین دیدگاه در کلیت خود با سیاست اسلام که اصول اخلاقی و جهت‏گیرى‏هی اصلی خود را ثابت مى‏داند و معادله دگرگون ساختن شریط و نظم موجود را بری تحقق اهداف مورد نظر دارد چگونه قابل جمع است؟82
به جرئت مى‏توان گفت که مهم‏ترین مشکل ما در رویکرد به خانواده، بحران نظریه‏پردازی است. حل معضلات اساسی ما تنها در گرو یجاد حوزه مطالعات آکادمیک مباحث جنسیتی و خانواده براساس فکر دینی، تدوین نظریه دینی زن و خانواده، یجاد حوزه کارشناسی بومی، حول پرسش‏هی اساسی به منظور حل معضلات عینی جامعه اسلامی و حرکت در مسیر بالندگی است. در ین باره پرسش‏هی فراوانی پیش روی ماست که مبنیی، روشی و یا بنیی است:
- یا متون وحیانی صرفاً ناظر به بیان تکالیف افراد مکلف‏اند یا آن‏که مى‏توان از آنها در تدوین نظریه‏ها، یجاد ساختارها و حل معضلات کلی نظام، از جمله در موضوع زن و خانواده نیز بهره گرفت؟ چنین فریندی چگونه تحقق مى‏یابد؟
- خواستگاه آموزه‏هی اخلاقی، اصلاح افراد از طریق توصیه‏هی فردی است یا آن‏که مى‏توان اخلاق را در متن سیاست‏ها و برنامه‏هی کلان و ساختارسازى‏ها جریان داد؟ به عبارت دیگر ساختارها، سیاست‏ها و برنامه‏هی کلان چگونه حیات اخلاقی فرد در خانواده را تهدید مى‏کنند و چگونه مى‏توان ساختارها و سیاست‏ها را مجریی بری جریان یافتن اخلاق حسنه قرار داد؟
- چه علومی در مطالعات آکادمیک خانواده سهیم‏اند، سهم هر یک چیست، انتظار چه پاسخ‏هیی را از هر یک از ین علوم داریم و چه اصول حاکمی آنها را با هم هماهنگ مى‏سازد؟
- مسئولیت‏هی جدید، ظرفیت‏هی نو، مشکلات جدید و ابزارهی نوینی که عصر جدید پیش روی زن و خانواده نهاده است چیست؟
- چگونه مى‏توان پیامدهی منفی جهانى‏سازی را بر زنان و خانواده کم کرد؛ شریط و ظرفیت‏هی جدید را در خدمت کاریی خانواده و کارآمدی زن به کار گرفت و زن و خانواده را به عنصری فعال در تحولات جهانی تبدیل نمود؟ - جریانات فرهنگی در کشور چگونه بید مدیریت شوند تا در خدمت منافع خانواده قرار گیرند؟
- مکانیزم حمیت از زن در خانواده با حفظ اقتدار و کارآمدی خانواده، چیست؟
- سیاست‏هی دولتی چگونه ماهیتی ضدخانواده یا خانواده‏محور مى‏یابد؟ بری مثال سیاست دولت رفاهی سوئد در تأسیس مهدکودک‏هی ریگان، به کاهش انگیزه مادری منجر شده است و سیاست مالیاتی ین دولت همگان را - چه مرد و چه زن - به اشتغال فرا مى‏خواند و حمیت‏هی مالی دولتی از افراد حتی بچه‏ها به افزیش انگیزه طلاق منجر شده است/
- کارآمدی هرچه بیشتر خانواده چه منافعی بری دولت‏ها به ارمغان خواهد آورد و چگونه در خدمت انسجام و همیاری ملی، یجاد روحیه احسان و نوع‏دوستی، تحمل و مدارا و حفظ ارزش‏هی جمعی قرار مى‏گیرد؟
- الگوی مشارکت اجتماعی زنان با محوریت خانواده چه مختصاتی دارد؟
- زیرساخت‏هی مشارکت اجتماعی زنان بید چگونه باشد تا حیات خانوادگی کم‏ترین آسیب را متحمل شود؟
- بری تداوم و روزآمدی نقش‏هی جنسیتی، به‏ویژه در خانواده، چه بید کرد؟
- سیاست‏هی رسانه‏ی نظام بری آن‏که در خدمت تقویت خانواده قرار گیرد بید حاکمیت چه اموری را بپذیرد؟
- چگونه مى‏توان نظام آموزشی را در محتوی دروس، چه در ارائه مباحث کمک آموزشی، چه در سیستم مشاوره و امداد، چه در ارتباط میان خانه و مدرسه، چه در رشته‏بندى‏هی تحصیلی، چه در انعطاف‏پذیری نظام آموزشی و.... در خدمت حمیت از خانواده قرار داد؟
- سیاست‏هی تشویقی نظام اسلامی بری تشکیل خانواده و پذیرش تعهدات ناشی از آن چیست؟
- چگونه مى‏توان پیامدهی طلاق را به گونه‏ی کاهش داد که به افزیش تمیل به طلاق منجر نشود؟
- چگونه سیاست‏هی فرهنگی و اقتصادی به افزیش نیاز به درآمد بیشتر بری تأمین خانواده، افزیش ساعات اشتغال و کاهش حضور فعال والدین در خانواده منجر شده است و چگونه مى‏توان ین روند را به نفع مصلحت خانواده اصلاح نمود؟
- باتوجه به آن‏که پیوندهی خانوادگی معلول احساس نیازهیی است که زوجین را به هم پیوند مى‏دهد و با توجه به آن‏که پیشرفت‏هی تکنولوژی و تحولات اجتماعی و اقتصادی به کاهش نیازهی زوجین نسبت به یکدیگر منجر شده است، چگونه مى‏توان زمینه‏هیی بری تقویت پیوندهی خانوادگی در عصر جدید باز جست؟
- نظریه دینی اقتدار و کنترل اقتدار در خانواده چیست و بدین منظور چه سیاستی تبیین شده است؟
- نظریه و راهبرد اسلام در کنترل خشونت‏هی خانوادگی و تضمین امنیت اجتماعی زنان چیست؟
- مشکلات نهاد مشاوره بری حضور فعال در حل معضلات خانوادگی چیست؟ ین مشکل تا چه حد ناشی از ضعف علمی مشاوران، تا چه حد ناشی از عدم توانیی مراجعان بری تأمین هزینه‏هی مشاوره، تا چه حد ناشی از ضعف فرهنگ مشاوره‏پذیری و تا چه حد ناشی از ضعف بنیان‏هی تئوریک علم مشاوره است؟

خاتمه

حل مشکلات زن و خانواده مسلمان تنها در پرتو تلاش علمی اندیشمندان و یا مبنا قراردادن کتاب آسمانی و سیره نبوی امکان‏پذیر است؛ اما مراجعه به متون مقدس، ین بار، نه به معنی توقف بر فقه منصوص و یا اکتفا به احکام شرعی است که توسط فقهی عظام استنباط مى‏شود، بلکه لازم است با عبور از ین مرحله، در عین پذیرش آن، به فضی نظریه‏پردازی علمی قابل استناد به وحی پی نهیم و پیه‏هی محکمی بری سیاستگذاری و برنامه‏ریزی کلان مبتنی بر انگاره‏هی اسلامی بنا کنیم. ین حرکت ارزشمند گرچه از پرسش‏گری و نقد انگاره‏هی موجود آغاز مى‏شود؛ اما مى‏تواند نگاه جامعه علمی را به سمت نگرشی نوین معطوف نمید؛ نگرشی که هم زمان کارآمدی و حجیت را در دستور کار قرار مى‏دهد وین بار، با رویکردی خانواده‏گرا، هم به حل معضلات اجتماعی مى‏اندیشد و هم داعیه دفاع از زنان را در سر دارد. تنها با چنین رویکردی است که مى‏توان به اصلاح جامعه و حل مشکلات زنان امیدوار بود/
والسلام

پی نوشت ها:

1- ایران دخت؛ ش 32 (تیر 85)، ص 4/
2-استنلی کرتز؛ »پیان ازدواج در اسکاندیناوی«؛ ترجمه مریم رفیعی؛ حورأ. نیز ر.ک به: »ازدواج در اسکاندیناوی در حال مرگ است«؛ کیهان، 85/4/19، ص 15/
3-البته ین سخن به معنی انکار تأثیرگذاری زمان و مکان در تغییر مصادیق نیست. تبدّل عناوین با تحقق شریط آن از مباحث پذیرفته شده در علم فقه است/
4-نحل: 97، نسأ: 124، غافر: 40، آل عمران: 195/
5-توبه: 71 و 72/
6-احزاب: 34/
7-نور: 23 و احزاب: 58/
8- محمد: 19/
9- احزاب: 73
10-کنزالعمال: ح 4531/
11-وسائل‏الشیعه؛ ح 27306، 27314 و نهج‏الفصاحه؛ ح 2481/
12-تکویر: 8. و نیز ر.ک به: جعفر سبحانی، فروغ ابدیت؛ ج 1، ص 48/
13-نهج‏الفصاحه؛ ح 1477، 1520، 1728/
14-ممتحنه: 10/
15-بحارالانوار؛ ج 4، ص 162، ح 4.
16-ر.ک: علامه امینی، فاطمْالزهرا(س)، ص 94/
17-آل‏عمران: 42 - 47/
18-آل‏عمران: 61/
19-احزاب: 33/
20-لیلا اسدی؛ »بررسی نفقه زوجه و أقارب در حقوق انگلستان«؛ فصلنامه ندی صادق، ش 24، صص 6-9. نیز ر.ک به: سعید محسنی؛ »نفقه زوجه در حقوق یران با مطالعه تطبیقی در حقوق فرانسه« پیان‏نامه کارشناسی ارشد، دانشگاه امام صادق(ع)/
21-سند چهارمین کنفرانس جهانی زن؛ کار پیه عملی و اعلامیه پکن/
22-وسائل‏الشیعه؛ ح 25341/
23- الکافی؛ ج 5، ص 507 و نیز ر.ک به: بحارالانوار؛ ج 77، ح 191 و نهج‏الفصاحه؛ ح 2892/
24- وسائل‏الشیعه؛ ح 24979 و 24954/
25 -مستدرک‏الوسائل؛ ح 17933/
26 -وسائل‏الشیعه؛ ح 27557/
27 -نهج‏الفصاحه؛ ح 1519/
28 -وسائل‏الشیعه؛ ح 21720/
29 -وسائل‏الشیعه؛ ح 27628 و 27377 و نهج‏الفصاحه؛ ح 1393/
30 -نهج‏الفصاحه؛ ح 2617، 3137 و 3047/
31 -وسائل‏الشیعه؛ ح 24942، و نهج‏الفصاحه؛ ح 2615، 2237، 1535 و 2094/
32 -نسأ: 34/
33 -بقره: 83، 180 و 215، نسأ: 36، انعام: 151، اسرأ: 23، لقمان: 14 نیز رک به: مستدرک‏الوسائل؛ ح 18018 و وسائل الشیعه؛ ح 27665/
34 -وسائل‏الشیعه؛ ح 27705، 27607، 27672، و 27673/
35 -مستدرک‏الوسائل؛ ح 17908/
36 -مستدرک الوسائل؛ ح 8119 و نهج‏الفصاحه؛ ح 2625/
37 -نسأ: 19
38 -نهج‏الفصاحه؛ ح 2417 و الکافی؛ ج 5، ص 67، و نیز وسائل‏الشیعه؛ ح 27814 و 27601/
39 -وسائل‏الشیعه؛ ح 25300 و نهج‏الفصاحه؛ ح 881/
40 -وسائل‏الشیعه؛ ح 25457/
41 -ماوئل کاستلز؛ عصر اطلاعات؛ ج 2، ص 180/
42 -وسائل‏الشیعه؛ ح 24901/
43 -همان؛ ح 24902 و 24914/
44 -همان؛ ح 24915، 25318/
45 -بقره: 268/
46 -وسائل‏الشیعه؛ ح 24984، 24983 و 24986/
47 -همان؛ ح 24996 و نهج‏الفصاحه؛ ح 782/
48 -نسأ: 34/
49 -بحارالانوار؛ ج 77، ص 355 وسائل‏الشیعه، ح 27814/
50 -تهذیب‏الاحکام؛ ح 1597/
51 -مستدرک‏الوسائل؛ ح 9959 و 3057/
52 -نهج‏الفصاحه؛ ح 2778 و وسائل‏الشیعه، ح 25315 و 25354/
53 -وسائل‏الشیعه؛ ح 28597 نهج‏الفصاحه؛ ح 226، بحارالانوار؛ ج 76، ص 334، ح 1/
54 -وسائل‏الشیعه؛ ح 28598 نهج‏الفصاحه؛ ح 1389، 75 و 1390/
55 -وسائل‏الشیعه؛ ح 25463 و 24957/
56 -نهج‏الفصاحه؛ ح 28، ح 2628 و وسائل‏الشیعه؛ ح 25323/
57 -وسائل‏الشیعه؛ ح 27874/
58 -نسأ: 35/
59 -وسائل‏الشیعه؛ ح 27879 و 28598/
60 -وسائل‏الشیعه؛ ح 28598/
61 -مستدرک‏الوسائل؛ ح 15110/
62 -نهج‏الفصاحه؛ ح 2165 و 621 و وسائل‏الشیعه؛ ح 24930/
63 -وسائل‏الشیعه؛ ح 25073، 25074 و 25078/
64 -وسائل‏الشیعه؛ ح 27774 و نهج‏الفصاحه؛ ح 2630/
65 -بحارالانوار؛ ج 74، ص 389، ح 2/
66 -بقره: 27، رعد: 27، نهج‏الفصاحه؛ ح 1690، مستدرک‏الوسائل؛ ح 10365/
67 -مستدرک‏الوسائل؛ ح 17908 و 8119/
68 -وسائل‏الشیعه؛ ح 27814 و 27808/
69 -وسائل‏الشیعه؛ ج 25019، نهج‏الفصاحه؛ ح 1096/
70 -وسائل‏الشیعه؛ ح 27375 و 37379/
71 -وسائل‏الشیعه؛ ح 27544 و 27623؛ نهج‏الفصاحه، ح 1108/
72 -همان؛ ح 27627/
73 -وسائل‏الشیعه؛ ح 25405، 25408، 25410، 25418، 25154 و 2553/
74 -وسائل‏الشیعه، ح 27581/
75 -وسائل‏الشیعه؛ ح 25233/
76 -نهج‏الفصاحه؛ ح 1393/
77 -وسائل‏الشیعه؛ ح 27623/
78 ا-لکافی؛ ج 6، ص 47/
79 -وسائل‏الشیعه؛ ح 25159، 25158، 25157، 25164، 25161 و 25354/
80 -وسائل‏الشیعه؛ ح 25181 و 25187/
81 -نهج‏الفصاحه؛ ح 478، 2045 و 1519 و وسائل‏الشیعه؛ ح 25418، 25310 و 25288.
82 -انتقاد از کلیت جبر سازمانی و تکنولوژیک البته نبید به معنی نادیده گرفتن تأثیرات قهری گذار از شریط سابق به شریط جدید تلقی شود؛ بنابرین مى‏توان تأثیرات شهرنشیتی، مدرنیسم و تکنولوژى‏هی جدید را پذیرفت؛ اما پرسش اصلی در دو ناحیه است: اول آن‏که ین تأثیرات جزئى‏اند یا در تمام عرصه‏هی حیات و به طور حداکثری و دوم آن‏که ین تأثیرات از نوع مقتضی (زمینه‏ساز) است یا علّت تامه/

کتابنامه
. الطوسی، محمدبن الحسن؛ تهذیب‏الاحکام؛ تهران: دارالکتب الاسلامیه،1364/
. مجمع اسلامی بانوان؛ یران دخت (ماهنامه سیاسی، اجتماعی و فرهنگی)؛ ش 32، تیرماه 1385/
. استنلی کرنر؛ »پیان ازدواج در اسکاندیناوی«؛ ترجمه مریم رفیعی، حورأ(ماهنامه علمی فرهنگی و اجتماعی زنان)، ش 19/
. »ازدواج در اسکاندیناوی در حال مرگ است«؛ کیهان، 85/4/19، ص 15/
. ویل دورانت؛ تاریخ تمدن؛ ترجمه ابوالقاسم طاهری؛ تهران: شرکت انتشارات علمی و فرهنگی، چ 4، 1373/
. الحرالعاملی، محمدبن الحسن؛ وسائل‏الشیعه الی تحصیل مسائل‏الشریعه؛ قم: موسسْ آل‏البیت(ع) لاحیأالتراث، 1374/
. پیدار، ابوالقاسم؛ نهج‏الفصاحه؛ مجموع کلمات قصار حضرت رسول اکرم(ص)؛ تهران: جاویدان، 1376/
. سبحانی، جعفر؛ فروغ ابدیت؛ قم: دفتر تبلیغات اسلامی حوزه علمیه قم، 1376/
. اسدی، لیلا؛ »بررسی نفقه زوجه و اقارب در حقوق انگلستان«؛ ندی صادق، ش 24/
. محسنی، سعید؛ نفقه زوجه در حقوق یران با مطالعه تطبیقی در حقوق فرانسه؛ پیان‏نامه کارشناسی ارشد، دانشگاه امام صادق(ع)/
. کلینی، محمدبن یعقوب؛ الکافی؛ تهران: دارالکتب الاسلامیه، 1375/
. مجلسی، محمدباقر؛ بحارالانوار؛ تهران: المکتبْ الاسلامیه، 1374/
. تونى‏گرنت؛ زن بودن؛ ترجمه فروزان گنجى‏زاده؛ تهران: نشر ورجاوند، 1381/
. آلن و بارباراپیز؛ آنچه زنان و مردان نمى‏دانند؛ ترجمه زهرا افتخاری؛ تهران: نسل نواندیش، 1383/
. جان گری؛ زن، مرد، ارتباط؛ ترجمه مهدی قرچه داغی؛ تهران: انتشارات اوحدی، 1376/
. دیوید سال؛ مرد توانا؛ ترجمه سعدی مرادی؛ تهران: نشر ورجاوند، 1384/
. - ؛ سند چهارمین کنفرانس جهانی زن (کار پیه عمل) و اعلامیه پکن؛ مترجمان: علی آرین و علی میرسعید قاضی؛ تهران: دفتر امور زنان در نهاد ریاست جمهوری، 1375/
. نوری، حسین؛ مستدرک‏الوسائل و مستنبط المسائل؛ بیروت: موسسْ آل‏البیت(ع) لاحیأ التراث، 1408/
. مانوئل کاستلز؛ عصر اطلاعات؛ ترجمه حسن چاووشیان؛ تهران: طرح نو، 1382/
. منجم، رؤیا؛ زن - مادر؛ تهران، مس، 1382/
. امینی؛ فاطمْ الزهرا؛ تهران: انتشارات امیرکبیر، 1369/
www.hawzahnews.com