زهراسادات حسيني ـ دانشجوي علوم قرآني و حديث

مقدمه

دنیای امروز، از یک‏سو به سبب افزایش جمعیت و به تبع آن افزایش نیازهای گوناگون انسان‏ها، و از سوی دیگر به دلیل محدودیت منابع طبیعی و استفاده از الگوهای ناصحیح مصرف، با معضلات بسیاری دست به گریبان است. فقر، کاهش میزان آموزش و پرورش، سوء تغذیه، طلاق، فحشا و ایجاد شکاف عمیق بین اقشار غنی و فقیر، از جمله این معضلات هستند.

سال 1388 از سوي مقام معظم رهبري حضرت آيت الله خامنه‌اي ـ مد ظله ـ به عنوان "سال حرکت به سوی اصلاح الگوي مصرف" نام گرفت. امري كه اگر نخبگان و توده جامعه بر اهميت و ضرورت آن واقف شوند می‏توان بر معضلاتی که بدانها اشاره شد ـ حداقل در داخل کشور ـ فائق آییم.

الگوهای نادرست مصرف

یکی از راه‏های اصلاح کردن الگوی مصرف، آگاهی از الگوهای ناصحیح مصرف است.

از شیوه‏های نادرست مصرف که در اسلام به آنها پرداخته شده است می‏توان به "اسراف و تبذیر" و "بخل و تنگ‏نظری" اشاره نمود.

1. اسراف و تبذیر

مقام معظم رهبری در زمینه اسراف فرمودند: "ما در زمينه مصرف و در زمينه هزينه كردن منابع مالي كشور، دچار نوعي بي‌توجهي هستيم كه بايستي آن را تبديل كنيم به يك توجه و اهتمام خاص. ما دچار اسراف هستيم، ما دچار ولنگاري و ولخرجي مصرف هستيم ... جامعه ما بايد اين مطلب را به عنوان يك شعار هميشگي در مقابل داشته باشد. چون وضع جامعه ما از لحاظ مصرف وضع خوبي نيست. ما بايد اعتراف كنيم که عادت‌ها و سنت‌هاي ما، روش‌هاي غلطي است كه از اين و آن ياد گرفته‌ايم. این فرهنگ ما را به زياده‌روي در مصرف ـ به نحو اسراف ـ سوق داده است". (1)

به نظر ایشان، جلوگیری از اسراف فقط وظیفه مردم نیست ؛ بلکه مسؤولین هم در این زمینه وظیفه‏ای سنگین دارند: «مسؤولان موظفند. اسراف فقط در زمينه‏ فردى نيست؛ در سطح ملى هم اسراف مي‏شود... بخش مهمى از اين اسراف در اختيار مردم نيست؛ در اختيار مسؤولين كشور است... برق هدر مي‌رود... آب هدر مي‏رود. اينها اسراف‌هاى ملى است؛ در سطح ملى است... اسراف در سطح سازمان هم اتفاق مى‏افتد. رؤساى سازمان‌هاى گوناگون مصرف شخصى نمي‌كنند، اما مصرف بى‏رويه در مورد سازمان خودشان اتفاق مى‏افتد؛ تجملات اداره، اتاق كار، تزئيناتش، سفرهاى بيهوده، مبلمان‏هاى گوناگون؛ بايد با مراقبت و نظارت از اين كارها جلوگيرى كرد. هم در سطح دولت، هم در سطح آحاد مردم، هم در سطح سازمان‌ها بايستى نگاه عيب‏جويانه‏ به اسراف وجود داشته باشد». (2)

«راغب اصفهانی» درباره واژه اسراف می‏نویسد: «سرف، گذشتن از حد است اگرچه در انفاق باشد... اسراف، گاهی در مقدار است و گاهی در کیفیت؛ مانند آنچه در راه غیر خدا انفاق شود که اسراف است هرچند بسیار کم باشد». (3)

او واژه تبذیر را نیز چنین توضیح می‏دهد: «تبذیر به معنای پاشیدن بذر و تفریق است، و بعداً به طور استعاره به آنکه مال خویش را می‏پاشد و متفرق می ‎ کند مبذر می‏گویند، یعنی کسی که اسراف می‏کند و مال خویش را ضایع نموده و در غیر موردش به صورت غیر منطقی و فساد مصرف می ‎ کند». (4)

خداوند متعال در آیه‏های 26 و 27 سوره اسراء می‏فرماید: «و َآتِ ذَا الْقُرْبَى حَقَّهُ وَالْمِسْكِينَ وَابْنَ السَّبِيلِ وَلاَ تُبَذِّرْ تَبْذِيرًا ، إِنَّ الْمُبَذِّرِينَ كَانُواْ إِخْوَانَ الشَّيَاطِينِ وَكَانَ الشَّيْطَانُ لِرَبِّهِ كَفُورًا ــ و حق خويشاوند را به او بده و مستمند و در راه‏مانده را [دستگيرى كن] و ولخرجى و اسراف مكن ، چرا كه اسرافكاران برادران شيطانهايند و شيطان همواره نسبت به پروردگارش ناسپاس بوده است».

«علامه طباطبایی» در تفسیر این آیه‏ها می‏نویسد: «به مصرف کردن، در هر جا که منظور اصلاح باشد، تبذیر گفته نمی‏شود، اما در جایی كه منظور فساد باشد تبذیر است. خداوند جمله "ان المبذرین..." را تعلیلی برای نهی از تبذیر آورده است و معنایش این است که اسراف مکن زیرا اگر اسراف کنی، از برادران شیطان خواهی بود و همانگونه که شیطان نعمت‏های خدا را کفران نموده، و آنچه از استعداد قدرت که از جانب خدا به او داده شده، همه را در راه فریب بندگان مصرف نموده، تو نیز نعمت‏های خدا را در نافرمانی و کفران مصرف خواهی کرد». (5)

بر همین اساس، ائمه اطهار ـ علیهم السلام ـ به اصل دوری از اسراف تأکید فراوان نموده‏اند. از نگاه آنان، اسراف نه فقط مثلاً دور ریختن سیب نیم‏خورده و میوه‏ای است که به طور کامل مصرف نشده ؛ بلکه كارهاي بظاهر ناچيز مثل دور انداختن هسته خرما و زمین ریختن مقدار اندکی آب نیز اسراف به شمار می‏رود.

به هر حال اسراف از دیدگاه اسلام معنای وسیعی دارد و زیاده‏روی در هر امری یک نوع اسراف است. مثلا فرموده‏اند: «فی الوضوء اسراف و فی کل شی‏ء اسراف» یعنی در وضوء و در هر چیزی، اسراف وجود دارد. (6)

همچنین هرگونه اتلاف و چیزی که به بدن ضرر داشته باشد یک نوع اسراف است. چنانچه امام صادق(ع) فرمودند: «إنما الإسراف فیما أتلف المال و أضرّ بالبدن» یعنی همانا اسراف در چیزی است که موجب نابودی ثروت و زیان‏رسانی به بدن گردد. (7) بنابراین مصرف سیگار و هرگونه مواد و اموری که موجب نابودی مال و ضرر‏رسانی به بدن شود، از مصادیق اسرافکاری بوده، عامل آن مسرف و مبذّر است.

برای تکمیل این بحث، به فرازی از زندگی یک امام معصوم توجه كنيد:

شخصی به نام عباس نزد امام رضا (ع) رفت و درباره خرج کردن در خانه نسبت به همسر و فرزندان پرسید. امام فرمود: «به‏گونه ‎ ای باشد که بین دو مکروه (سخت‏گیری و اسراف) قرار گیرد». عرض کرد: «منظورتان از این سخن چیست؟» فرمود: «آیا سخن خدا در قرآن را نشنیده‏ای که اسراف و سخت‏گیری را ناپسند می‏شمرد و می‏فرماید: "وَالَّذِينَ إِذَا أَنفَقُوا لَمْ يُسْرِفُوا وَلَمْ يَقْتُرُوا وَكَانَ بَيْنَ ذَلِكَ قَوَامًا ــ و كسانى‏اند كه چون انفاق كنند نه ولخرجى مى‏كنند و نه تنگ مى‏گيرند و ميان اين دو [روش] حد وسط و اعتدال را برمى‏گزينند" (8)».

علاوه بر تبذیری که ذکر شد، تبذیر دیگری نیز وجود دارد و آن "تبذیر در حلال" است. امام صادق(ع) می‏فرماید: «احدي از رسول خدا چیزی از مال دنیا نمی‏خواست مگر آنکه به او می‏داد. زن فقیری فرزند خود را نزد آن حضرت فرستاد و به او سپرد که اگر رسول خدا گفت چیزی ندارم بگو پیراهنت را بده که ما در خانه چیزی نداریم! حضرت هم چنین کرد و پیراهنش را بخشید. خداوند نیز آن حضرت را با آیه 29 سوره إسراء تأدیب نمود که: وَلاَ تَجْعَلْ يَدَكَ مَغْلُولَهًْ إِلَى عُنُقِكَ وَلاَ تَبْسُطْهَا كُلَّ الْبَسْطِ فَتَقْعُدَ مَلُومًا محْسُورًا ــ و دستت را به گردنت زنجير مكن و بسيار [هم] گشاده‏دستى منما تا ملامت‏شده و حسرت‏زده [و تهی‏دست] بر جاى مانى».(9)

2. بخل

مقام معظم رهبري در سخنان خود بدرستي به اين نكته اشاره نمودند كه صرفه‌جويي به معناي مصرف نكردن نيست. صرفه‌جويي به معناي درست مصرف كردن، بجا مصرف كردن، ثمربخش مصرف كردن و ضايع نكردن اموال است. این نوع مصرف، مخالف نگرشی است که صرفه‏جویی را "بخل" و "خساست" تعریف می‏کند.

راغب در کتاب مفردات درباره بخل چنین می‏گوید: «بخل، امساک کردن (نگاه داشتن) موجودی است از محلی که نباید امساک شود». (10)

اعمال مذموم تبذیر و بخل در قرآن و روایات بسیار نکوهش شده است. پروردگار و معصومین(ع) انسان‏ها را از آفات و زیانهای این دو عمل مذموم آگاه کرده و برحذر داشته است.

خداوند در آیه 180 سوره‏ی آل عمران می‏فرماید: «وَلاَ يَحْسَبَنَّ الَّذِينَ يَبْخَلُونَ بِمَا آتَاهُمُ اللّهُ مِن فَضْلِهِ هُوَ خَيْرًا لَّهُمْ بَلْ هُوَ شَرٌّ لَّهُمْ سَيُطَوَّقُونَ مَا بَخِلُواْ بِهِ يَوْمَ الْقِيَامَهًْ وَلِلّهِ مِيرَاثُ السَّمَاوَاتِ وَالأَرْضِ وَاللّهُ بِمَا تَعْمَلُونَ خَبِيرٌ ــ و كسانى كه به آنچه خدا از فضل خود به آنان عطا كرده بخل مى‏ورزند هرگز تصور نكنند كه آن [بخل] براى آنان خوب است بلكه برايشان بد است به زودى آنچه كه به آن بخل ورزيده‏اند روز قيامت طوق گردنشان مى‏شود. ميراث آسمان‌ها و زمين از آن خداست و خدا به آنچه مى‏كنيد آگاه است».

علامه طباطبایی می‏فرماید: «در این آیه خداوند بخیل را ملامت و مذمت نموده و بیان می‏کند این طایفه آنقدر فرومایه‏اند که مال را با اینکه صاحبش خداست، در راه خدا انفاق نمی‏کنند و با عبارت سیطوقون... شر بودن بخل را تعلیل می‏کند». همچنین با عطف کردن این کلام به کلامی که در 2 آیه قبل درباره کفار فرموده است خاطر نشان می‏کند: «بخل نیز همانند املاء برای کفار، درد بی‏درمان فرد بخیل است» (11)

همچنین در آیه 37 سوره نساء می‏فرماید: «الَّذِينَ يَبْخَلُونَ وَيَأْمُرُونَ النَّاسَ بِالْبُخْلِ وَيَكْتُمُونَ مَا آتَاهُمُ اللّهُ مِن فَضْلِهِ وَأَعْتَدْنَا لِلْكَافِرِينَ عَذَابًا مُّهِينًا ــ همان كسانى كه بخل مى‏ورزند و مردم را به بخل وامى‏دارند و آنچه را خداوند از فضل خويش بدانها ارزانى داشته پوشيده مى‏دارند و براى كافران عذابى خواركننده آماده كرده‏ايم».

علامه در تفسیر این آیه نیز می‏نویسد: «منظور در این جمله این نیست که بخیلان تنها با زبان، مردم را به بخل ورزیدن فرا می‏خوانند بلکه با روش عملی خود، مردم را به بخل وادار می‏سازند. زیرا این طایفه همواره دارای ثروت و اموالند و مردم با دیدن زرق و برق زندگی آنها دلداده‏ی کاخ و زندگی آنها شده و طمعکار می‏شوند. پس عمل افراد بخیل خود دعوت کننده‏ی مردم به بخل و منع کنند از انفاق است». (12)

در احادیث نیز بخل با تعابیری گوناگون نکوهش شده است؛ مانند:

ــ بخل، ردای بینوایی است. (13)

ــ زیرا در بر دارنده‏ی هر بدی و عیبی است و افساری است که بخیل به وسیله‏ی آن به هر سوی و به هر بدی کشیده می‏شود. (14)

ــ فرد بخیل از پرداخت زکات و بخشش به قوم و خویشان دریغ می ‎ ورزد و جز در این موارد تبذیر می‏کند. (15)

ــ او نسبت به معبود خویش بد‏گمان است. (16)

ــ بخيل در دنیا مانند تهیدستان به سر می‏برد و در آخرت همچون توانگران از او حسابرسی می‏شود. (17)

ــ بخیل خزا‏نه‏دار وارثان خود است. (18)

ــ بخیل هیچ دوستی ندارد. (19)

ــ بخیل از خدا و مردم دور است و به آتش نزدیک. (20)

ــ بخیل بودن مایه دشنام بسیاری می‏شود. (21)

ــ بخیل بودن آبرو را بر باد می‏دهد. (22)

لذا پیامبر اکرم و امامان شیعه ـ علیهم صلوات الله ـ علاوه بر گفتار خود، در متن زندگی و رفتار خود به سخاوت و بذل و بخشش در راه حق، اهمیت بسیاری می‏دادند. به عنوان نمونه:

روزی امام سجاد(ع) عازم سفر مکه برای انجام مراسم حج بود. از مدینه حرکت کرد تا به سرزمین حره (در دو کیلومتری مدینه) رسید. در آنجا پیام‏رسان خواهرش حضرت سکینه، به او رسید و هزار درهم پول به امام داد و عرض کرد این مبلغ را برای شما فرستاده که در سفر حج به مصرف برسانید. امام سجاد(ع) آن پول را گرفت. هنوز چندان از مدینه فاصله نگرفته بود که همه‏ی آن پول را بین مستمندان تقسیم نمود. (23)

همچنین: شخصی به نام «محفن بن ابی‏محفن» نزد معاویه رفت و برای خوش‏رقصی و جایزه، علی(ع) را تحقیر کرد و اینطور گفت: «از نزد بخیل‏ترین عرب نزد تو آمده‏ام!» معاویه با اینکه دشمن سرسخت علی(ع) بود، نتوانست این تهمت ناجوانمردانه را تحمل کند به او گفت: «چگونه علی بخیل‏ترین عرب است؟ سوگند به خدا اگر علی دارای دو اتاق باشد و یکی از آن اتاق‏ها پر از کاه باشد و دیگری پر از طلا، اتاق طلای او قبل از اتاق کاه، خالی می‏گردد». (24)

نتیجه

با توجه به رو به کاهش بودن منابع طبیعی و رشد جمعیت و نیاز انسان‏ها، می‌توان با اصلاح الگوي مصرف و دوری از اسراف و تبذیر، دارای حيات و سرزمیني دور از فقر و محرومیت شد. از سوی دیگر، با دوری کردن از بخل و بهره‏جستن از اصل سخاوت که از اصول اساسی ادیان آسمانی است می‏توان با بخشیدن امکانات مادی و معنوی به همه اقشار، آنها را از رفاه مالی و به تبع آن علم و کمالات برخوردار کرد.

بنا بر آنچه بیان شد، دریافتیم که صحیح‏ترین الگوی مصرف، "اعتدال و میانه‏روی" است.

.......................

پی‏نوشت‏ها:

1. پیام نوروزی مقام معظم رهبری ـ 1388 .

2. سخنرانی مقام معظم رهبری در حرم مطهر رضوی ـ 1/1/1388 .

3. الراغب الاصفهانی ؛ معجم مفردات الفاظ القرآن ؛ قم: مؤسسه مطبوعاتی اسماعیلیان، بی‏تا ؛ ص 236 .

4. همان ، ص 37 .

5. علامه محمدحسین طباطبائی ؛ تفسیر المیزان ؛ ترجمه سید محمدباقر موسوی همدانی ؛ قم: دفتر انتشارات اسلامی، 1366 ؛ ج 13 ، ص 112 .

6. کنز العمال ، حدیث 26248 .

7. بحارالانوار ، ج 75 ، ص 303 .

8. سوره مبارکه فرقان ، آیه 67 .

9. علامه طباطبائی ؛ همان ؛ ج 13 ، ص 114 .

10. الراغب ؛ ص 35 .

11. علامه طباطبائی ؛ همان ؛ ج 4 ، ص 125 .

12. همان ؛ ج 4 ، ص 563 .

13. بحارالانوار ؛ ج 72 ، ص 199 .

14. سید رضی؛ نهج البلاغهًْ ؛ ترجمه دکتر شهیدی ؛ تهران: شرکت انتشارات علمی و فرهنگی، 1374 ؛ ص 430 ، حکمت 378 .

15. معانی الاخبار ؛ 425/4 .

16. آمدی ؛ غرر الحکم و درر الکلم ؛ قم: انتشارات دفتر تبلیغات اسلامی ، 1378 ؛ ص 292 ، حدیث 6512 .

17. بحار الانوار ؛ ج 72 ، ص 199 .

18. آمدی ؛ همان ؛ ص 292 ، حدیث 6511 .

19. همان ؛ ص 293 ، حدیث 6540 .

20. بحار الانوار ؛ ج 73 ، ص 308 .

21. آمدی ؛ همان ؛ ص 293 ، حدیث 6570 .

22. بحار الانوار ؛ ج 78 ، ص 357 .

23. محمدتقی عبدوس و محمد محمدی اشتهاردی ؛ بیست و پنج اصل از اصول اخلاقی امامان؛ قم: انتشارات دفتر تبلیغات اسلامی، 1377 ؛ ص 60 .

24. همان ؛ ص 59 .

اسراف و آثار آن در كلام امامان

حضرت رضا علیه السلام شخصی را مشاهده كردند كه میوه‌ای را كاملاً نخورد و آن را از منزل خود به دور انداخت. امام علیه السلام ناراحت شدند و فرمودند: چرا این كار را انجام دادی اگر شما بی نیاز هستید به افراد نیازمند در جامعه اطعام كنید.كافی /6/297

1- كمترین اسراف 

قال الصادق علیه السلام: ادنی الاسراف هراقة فضل الانأ و ابتذال ثوب الصون و القأ النوی. وسائل / 3 / 384

كمترین دور ریختن باقی ماند غذا در ظرف و بد نگه‌داشتن و دم دستی كردن لباس نو و دور انداختن هسته‌ی خرماست [یعنی اكر از هسته‌ی خرما هم بشود استفاده‌ای كرد، نباید آن را دور انداخت]

2- نشانه‌های اسراف كننده

قال الصادق علیه السلام: للمسرف ثلاث علامات یشتری ما لیس له و یلبس ما لیس له و یأكل ما لیس له. بحار / 72 / 206

اسراف‌گر سه نشانه دارد، چیزی كه مناسبش نیست می‌خرد و چیزی كه مناسبش نیست می‌پوشد و چیزی كه مناسبش نیست می‌خورد.

3- مفهوم اسراف 

قال الصادق علیه السلام: لیس فیما اصلح البدن اسراف... انّما الاسراف فیما اتلف المال و اضرّ بالبدن. بحار / 75 / 303

اسراف در چیزی كه موجب سلامتی و صحت بدن می‌شود نیست بلكه اسراف در آن چیزی است كه موجب از بین رفتن مال و ضرر رسیدن به بدن می‌شود.

4- اسراف از برنامه‌های شیطان

قال العسكری علیه السلام:... علیك بالاقتصاد و ایاك و الاسراف فانه من فعل الشیطنة.غرر الحكم / 5188

سفارشت می‌كنم به میانه‌روی و بازت می‌دارم از اسراف و زیاده‌روی چراكه آن از كارهای شیطانی است

5- آثار اسراف 

• الف- زوال نعمت؛ قال الكاظم علیه السلام: من بذّر و اسرف زالت عنه النعمة. بحار/78/327

هركه ریخت و پاش و اسراف كند نعمت از دستش می‌رود.

• ب- نابود كننده‌ی فراوانی؛ قال علی علیه السلام: الاسراف یغنی الجزیل. غرر الحكم / 335
• ج- اندك شدن بركت؛ قال الصادق علیه السلام: انّ مع الاسراف قلّة البركة.وسائل /10/261

اسراف كم شدن بركت را به همراه دارد

• د- عدم ستایش و ترحم به او؛ قال علی علیه السلام: ذر السرف فانّ المسرف لا یحمد جوده و لا یرحم فقره. بحار / 50 / 292

اسراف را كنار بگذار كه  بخشش اسراف‌گر مورد ستایش قرار نمی‌گیرد و اگر فقیر شود مورد ترحم واقع نمی‌شود.

6- عدم صدق اسراف در كارهای نیك 

قال علی علیه السلام: الاسراف مذموم فی كل شی ء الاّ فی افعال البرّ.غررالحكم /1 / 83

اسراف كردن در هر چیزی زشت است بجز در كار خوب [كار خوب كردن حد و اندازه ندارد].

7- نمونه ی اسراف 

قال الصادق علیه السلام: انّما السرف ان تجعل ثوب صونك ثوب بذلتك. مكارم الاخلاق / 117

اسراف این است كه لباس خوبت را به لباس روزانه‌‌ی خود تبدیل كنی [یعنی لباس نو و لباس بیرون خود را به لباس دم دستی بدل كنی]

1ـ اتلاف و اسراف گوشت هاي قرباني يكي از مشكلاتي كه در عصر حاضر در مورد قرباني كردن در حج تمتّع پيش آمده، مسأله اتلاف و اسراف گوشت هاي قرباني در حدي بسيار وسيع است. هر كس كه توفيق تشرف به حج را يافته و در روز دهم ذيالحجه (عيد قربـان) قـربـانـگاه هاي (مذابح) موجود در نزديكي مني را از نزديك ديده باشد بدون شك بزرگترين چيزي كه توجه او را به خود جلب كرده و متعجبش ساخته از بين رفتن ميليون ها قرباني بوده است كه در قربانگاه ها دفن شده يا سوزانده ميشوند.

بدون شك اين كار مصداق اسراف است چه اينكه تطبيق مفاهيم بر مصاديق آن داير مدار صدق عرفي است و هيچ عرفي در اسراف بودن چنين كاري شك نميكند ولي آيا حكم اين اسراف نيز همچون ديگر مصاديق اسراف، حرمت است يا اينكه در خصوص مسأله حج، ويژگي هايي وجود دارد كه مانع از ترتب حكم حرمت بر چنين اسرافي ميشود؟ از آنجا كه اين معضل نوظهور بوده و لااقل به شكل كنونياش سابقه نداشته است، در كتب فقهي ما مورد بحث قرار نگرفته تا اينكه اخيراً برخي از فقهاي معاصر بدان پرداخته و صريحاً فتوا به عدم جواز چنين اسرافي دادهاند.

از ديدگاه ايشان، مسأله ذبح قرباني در زمان ما چهار حالت دارد:

1 ـ اگر انجام ذبح در منا ممكن باشد و يا در صورت عدم امكان، در مذابحي كه در خارج از منا ساختهاند امكانپذير باشد و بتوان گوشتهاي قرباني را در مصارفشان صرف نمود به گونهاي كه اتلافي پيش نيايد، بدون شك متعين بوده و بر هر كار ديگري مقدم است.

2 ـ اگر نيازمندان و مستحقين در منا يافت نشوند ولكن انتقال گوشت هاي قرباني به مناطق ديگر و صرف آنها براي نيازمندان امكان داشته باشد در اين صورت نيز واجب است قرباني را در منا ذبح نموده و سپس به خارج از منا انتقال دهند.

3 ـ اگر انتقال گوشت هاي قرباني به خارج از منا يا خارج از حجاز، امكانپذير نباشد ولي در صورتي كه ذبح در مكان ديگري از محدوده مكه يا حرم واقع شود امكان صرف گوشت هاي قرباني در مصارفش وجود داشته باشد در اين صورت نيز بنابر احتياط واجب، لازم است كه ذبح در همان مكان ها (داخل مكه يا داخل حرم) انجام شود.

4ـ هرگاه هيچ يك از راه هاي فوق امكانپذير نباشد به گونهاي كه ذبح قرباني در منا يا در محدوده حرم منجربه اتلاف آن بشود در اين صورت احتياط وجوبي آن است كه حاجي قيمت خريد قرباني را كنار گذاشته و ساير مناسك را بجا بياورد و سپس بعد از برگشت از حج، در وطن خود يا در محل ديگري در ماه ذيالحجه قرباني خود را ذبح كند.

البته در صورت امكان، بهتر است كه حاجي با بعضي از خويشان و دوستان خود به گونهاي برنامهريزي كند كه در روز عيد قربان آنان به نيابت از او در وطن قرباني كرده و پس از آن حاجي به تقصير و ساير اعمال بپردازد، لكن اين كار واجب نيست زيرا براي بسياري از حجاج موجب عسر و حرج ميباشد.⁷ از آنجا كه اين نظريه، عليرغم طرح تفصيلي ادله خود، مورد توجه دقيق بعضي از فضلا و صاحبنظران قرار نگرفته و اشكالاتي بر آن مطرح شده است و نيز با عنايت به آثار اجتماعي مهمي كه از عمل به اين فتوا حاصل ميگردد، نگارنده در صدد برآمد كه با تحريري نسبتاً جديد از نظريه مزبور (كه عمدتاً برگرفته از ادله صاحب اين فتوا است) اشكالات وارد شده را نيز پاسخ گويد

در اين بخش، به بحث پيرامون اسرافهايي كه در زندگي شخصي و مصارف روزمرّه واقع مي‌شود، خواهيم پرداخت.

1ـ موادّ غذايي

از مهمترين عوامل بقاء انسان بعد از آب و هوا، بايد از مواد غذايي نام برد كه به واسطه آن‌ها جسم تقويت شده و آماده فعاليت و تلاش مي‌گردد.

از جمله‌ايات بزرگ الهي، نظام متقن و محكمي است كه براي تغذيه همه موجودات زنده زمين پايه‌گذاري شده و در پرتو آن، حيات فردي و نوعي آن‌ها ادامه مي‌يابد. قرآن مجيد در اين رابطه مي‌فرمايد: «ما مِن دابّةِ في الارض الّا علي الله رِزقُها»؛ «هيچ جنبده‌اي روي زمين نيست، ه شما و سنّت پيامبرتان چيزي براي طبّ جالينوس باقي نگذاشته است!

حضرت اميرالمؤمنين عليه‌السلام مي‌فرمايد:«عَلَيكم بالقصد في المطاعم فَاِنّه اَبعَدُ مِنَ السّرف و اَصَحُ لِلبَدن»؛ «بر شما باد رعايت ميانه‌روي در مصرف غذاها؛ زيرا اين عمل موجب دوري از اسراف و سلامتي بدن است.»

اسراف در غذا به چند صورت متصّور است:

1ـ زياد خوردن

2ـ هدر دادن

3ـ دور ريختن

4ـ خوردن چيزي كه در شأن انسان نيست

و...

شايان ذكر است كه اسراف در غذا امري نسبي بوده و نسبت به افراد و سرزمينها فرق مي‌كند؛ مثلاً مصرف غذاي خاصّ ممكن است براي بعضي افراد در بعضي از شهرها در حدّ اعتدال تلقّي شده و در حاليكه مصرف همان غدا براي اهالي شهر يا افراد ديگر، ممكن است اسراف تلّقي شود.

اسراف در نان

گرچه اسراف در همه موادّ غذايي مذموم است، اما نان در اين ميان ويژگي خاصّي دارد. از طرفي تهيه نان، هزينه زيادي در برداشته و سوبسيد فراواني براي آن پرداخت مي‌شود، از سوي ديگر، نان، از اركان غذايي خانواده‌هاي ايراني است و در عين حال بيشترين اسراف نيز در مصرف نان صورت مي‌گيرد.

در اينجا براي شناخت اهميّت نان، روايتي را از پيامبر گرامي اسلام نقل مي‌نماييم، آن حضرت مي‌فرمايد:«اَكرِمُوا الخُبز فَاِنّهُ قَد عَمِلَ فيه ما بينَ العَرشِ إلي الارضِ وَ ما بَينَهما»؛ «نان را گرامي داريد؛ زيرا از عرش تا زمين و آن‌چه در ميان آن‌دو است براي به دست آوردن آن تلاش كرده‌اند.»

بنابراين، براي جلوگيري ازه اسراف نان خوب است نان به مقدار مصرف روزانه تهيه شده و آنچه از آن اضافي مي‌آيد در يخچال نگهداري شود. از طرف ديگر، نان خوب طبخ شده، و نانوايان خوب تشويق و با نانوايان متخلف برخورد شود و در صورتيكه نان به هر دليلي خشك شد و غير قابل مصرف گرديد به مصرف مناسب ديگري رسانده شود.

2ـ لباس و پوشاك

زيبا پسندي، يكي از خواسته‌هاي فطري انسان است. اسلام هم كه دستوراتش منطبق بر نيازهاي فطري بشر تنظيم شده، استفاده از مواهب طبيعي؛ از جمله پوشيدن لباسهاي زيبا و مناسب را مورد ترغيب قرار داده است.

قرآن كريم مي‌فرمايد:«يا بَني آدم قَد اَنزلنا عليكم لباساً يُواري سَوآتِكم و ريشاً»؛ «اي انسان‌ها! براي شما لباسي فرو فرستاديم كه عورت شما را بپوشاند و موجب زيبايي شما گردد.»

اسلام، زيبا بودن مؤمن را مورد توجه قرار داده و از پوشيدن لباسهاي سياه، پاره و انگشت‌نما و همچنين تجمّل‌پرستي و مدگرايي نهي كرده است.

در روايات، صورتهاي مختلف اسراف در لباس مشخص گرديده كه ذيلاً متذكّر خواهيم شد:

1ـ لباسي كه در شأن انسان نيست

امام صادق عليه‌السّلام مي‌فرمايد:«لِلْمُسْرِف ِثَلاث عَلامات؛ يَشْتَري مَا ليْسُ لَهُ يَلْبِسُ ما لَيسَ لَهُ وَ يَأكُلُ ما لَيْسَ لَهُ»؛ «مسرف را سه نشانه است؛ مي‌خَرَد و مي‌پوشد و مي‌خورد، آن‌چه را كه در شأن او نيست»

2ـ استفاده نامناسب از لباس

امام كاظم عليه‌السلام مي‌فرمايد:

«اِنَّمَا السَّرَفُ اَنْ تَجْعَلَ ثَوْبَ صَوْنِكَ، ثَوْبَ بَذْلَتِكَ»؛ «اسراف، پوشيدن لباس آبرو در محل كار ه و خدمت است.»

3ـ خودداري از دادن لباس اضافي به محتاجان

امام سجّادعليه‌السلام مي‌فرمايد:«مَنْ كانَ عِنْدَهُ فَضْلُ ثَوْبٍ وَ قَدَرَ اَنْ يَخُصَّ به مُؤْمِناً يحْتَاجُ اِليْهِ فَلَمْ يَدْفَعُه اِلَيْهِ، اَكَبَّهُ اللهُ في النَّارِ عَلي منْخَرَيْه» ؛ «كسي كه لباس اضافي دارد و قادر است مؤمن محتاجي را بپوشاند و اين كار را نكند، خدا او را به رو به آتش درافكند.»

3ـ مسكن

از ضروري‌ترين نيازهاي افراد، نياز به مسكن است تا آن‌ها را در برابر سرما، گرما و خطرهايي كه تهديدشان مي‌كند حفظ نمايد. در روايات، داشتن منزل بزرگ و وسيع از سعادتهاي انسان شمرده شده است. پيامبر گرامي اسلام مي‌فرمايد: «از نشانه‌هاي سعادت انسان مسلمان، داشتن منزل بزرگ است.»

از روايات، چنين فهميده مي‌شود كه داشتن منزل وسيع در صورتي پسنديده است كه از راه حلال و با انگيزه پاك فراهم آمده و مناسب شأن و موقعيّت صاحبش بوده و از همه مهمتر وسيله‌اي براي كسب آخرت باشد. حضرت علي عليه‌السلام هنگامي كه در بصره به عيادت علاء ابن زياد رفت و مشاهده نمود منزل بسيار بزرگي ساخته است فرمود: «اي علاء! با وسعت اين منزل در دنيا چه مي‌كني در حالي كه در آخرت بدان محتاج‌تري؟! اگر در آن از ميهمان پذيرايي كني و فاميل بي‌سرپناهت را جاي دهي، و حقوق آنان را ادا نمايي، در اين صورت از طريق اين منزل، آخرت را كسب كرده‌اي.»

آري، در جامعه‌اي كه افراد زيادي فاقد مسكن مناسب هستند، ساختن خانه‌ها و ويلاهاي بزرگ و صرف ميليونها تومان پول براي تزيين ه منازل، بي‌شك خروج از حدّ اعتدال و از مصاديق بارز اسراف خواهد بود. امام صادق عليه‌السلام دراين باره مي‌فرمايد:

«مَنْ بَنيه فَوْقَ ما يسْكُنُهُ كَلَّفَ حَمْلَهُ يوْمَ الْقِيامَةِ»؛ «كسي كه ساختمان بزرگي را پي مي‌نهد كه بيش از حدّ نياز اوست، فرداي قيامت حامل وزر و وبال آن خواهد بود. »

قرآن مجيد، اين روحيّه اسراف در مسكن را محكوم كرده و مي‌فرمايد:

«أَتَبْنُونَ بَكلِّ رِيعٍ آيَةً تَعْبَثُونَ وَ تَتَّخِذُونَ مصانِعَ لَعَلَّكُمْ تَخْلُدُونَ»؛ «آيا در زمين‌هاي مرتفع، كاخ مي‌سازيد تا اينكه به بازي دنيا سرگرم شويد و عمارتهاي محكم بنا مي‌كنيد به اميد آنكه در آن عمارتها جاودان بمانيد؟!».

در ذيل اين آيه شريفه، پيامبر گرامي اسلام صلي‌الله عليه وآله مي‌فرمايد:«كُلُّ بَناءٍ وَبالٌ عَلي صاحِبِهِ يوْمَ القِيامَةِ إِلَّا مَا لابُدَّ مِنْهُ»؛ «هر منزلي فرداي قيامت براي صاحبش وزر و وبال خواهد بود، مگر منزلي كه به ميزان نياز ساخته شده باشد.»

در تاريخ آورده‌اند؛ هنگامي كه معاويه ساختن كاخ سبز را به پايان برد، روزي ابوذر غفاري بر او گذشت و با مشاهده كاخ، روبه معاويه كرد و گفت:

«اِنْ كانَتْ مِنْ مالِ الله فَمِنَ الْخِيانَةِ وَ اِنْ كانَتْ مِنْ مالِكَ فَمِنَ الْإسْرافِ»؛ «اگر اين ساختمان را از اموال مردم ساخته‌اي، خيانت نموده‌اي و اگر از مال حلال خود ساخته‌اي، اسراف ورزيده‌اي!»

4ـ وسايل منزل

در روايات، تلاش براي رفع احتياجات خانواده، همرديف جهاد در راه خدا شمرده شده است. امام صادق عليه‌السّلام مي‌فرمايد:ه

«اَلْكادُّ لِعِيالِهِ كَالْمُجاهِدِ في سَبِيلِ اللهِ»؛ «كسي كه در راه تأمين زندگي خانواده‌اش تلاش نمايد، مانند كسي است كه در راه خدا جهاد مي‌كند.». با اين وصف، رعايت حدّ اعتدال و پرهيز از اسراف، اصل عامّي است كه شامل لوازم منزل نيز مي‌شود.

امام صادق عليه السلام در مورد رختخواب مورد نياز خانواده مي‌فرمايد: «فراش لِلرَّجُلِ و فِراشٌ لِاَهلِهِ و فِراشٌ لِضَيْفِهِ و الْفِراشُ الرّابِعِ للشَّيْطانِ»، «درمنزل، بستري براي مرد خانه و بستري براي خانواده و بستر سوّمي براي ميهمان لازم است و بستر چهارم ـ اضافي است ـ براي شيطان خواهد بود. براستي آيا روي هم انداختن چندين تخته فرش، تهيّه دهها دست رختخواب بدون استفاده، گسترش دكوراسيونها و فراهم نمودن مبلمانهاي گران قيمت و مانند آن از مظاهر عمل براي شيطان نيست؟ البتّه وضعيّت و موقعيّت افراد در اين باب متفاوت است و هر كس مطابق شأن خود بايد وسايل منزلش رافراهم نمايد و آن‌چه فوق شأن خانواده‌ها باشد، از وجوه اسراف و حرام خواهد بود.

5ـ وسيله نقليّه:

در احاديث، داشتن مركب خوب و راهوار از سعادت انسان شمرده شده است. مركب، در زمانهاي گذشته منحصر در اسب و قاطر و الاغ و... بوده و امروزه اتومبيل و موتور و مانند آن‌ها را نيز شامل است.گفتني است كه اسلام، تجاوز از حد اعتدال را در همه امور زندگي، از جمله، در وسيله نقليه مذموم مي‌داند. امام صادق عليه‌السّلام مي‌فرمايد:

«اَتَرَي اللهَ ائْتَمَنَ رَجُلاً عَلي مالٍ خُوِّلَ لَهُ اَنْ يشْتَرِ فَرَساً بِعَشْرَهِ آلافِ دِرْهَمٍ وَيجْزِيهِ بِعْشرِينَ دِرْهَماً... و قالَ: لا تُسْرِفُوا اِنَّهُ لا يحِبُّ الْمُسْرِفينَ»؛ «آيا گمان داري بخاطر داشتن مال فراوانه كسي مجاز است اسبي را به ده‌هزار درهم بخرد، در حالي‌كه اسب بيست درهمي او را كفايت مي‌كند؟ مگر نه‌اين است كه خداوند فرموده: اسراف نكنيد كه خدا اسراف‌كنندگان را دوست ندارد!» حال كسي كه با داشتن يك اتومبيل پيكان، نيازش برآورده مي‌شود، آيا مجاز است خودروهاي گران‌قيمت خارجي خريداري نمايد؟

البتّه شايان ذكر است كه هميشه خريد وسيله نقليه يا اجناس ديگر ارزان دليل بر اعتدال نبوده بلكه گاه جنسي با قيمت نازل تهيّه مي‌شود در صورتي كه مي‌توان با همان مبلغ يا اندكي بيشتر وسيله‌اي بادوامتر و مفيدتر از آن تهيّه نمود. در اين صورت خريد جنس ارزان، نوعي اسراف خواهد بود.

يكي از اصحاب امام كاظم عليه‌السّلام مي‌گويد حضرت بمن فرمود: چه مركبي داري؟ عرض كردم، داراي الاغي هستم. فرمود: چند خريده‌اي؟ گفتم: سيزده دينار، حضرت فرمود: اين اسراف است كه الاغي را به‌اين قيمت تهيّه كني و اسب تهيّه نكني! عرض كردم: آقاي من! خرج اسب بيش از الاغ است. حضرت فرمود: آن كس كه الاغ را روزي مي‌دهد، اسب را هم روزي خواهد داد.

از مباحثي كه گذشت يك نتيجه كلّي مي‌توان گرفت و آن اينكه :بهره‌برداري از مواهب طبيعي اگر از مرز اعتدال و ميانه‌روي تجاوز كند اسراف و حرام است و معيار در تعيين آن نيز عرف هر زماني است و اين مفهوم كلّي، صدها مصداق دارد كه در اين نوشتار به پاره‌اي از آن‌ها اشاره كرديم

1ـ آب

آب، مادّه‌اي است كه حيات همه موجودات وابسته بدان است و در روايات از اسراف و زياده‌روي در مصرف آن، بشدّت نهي شده است.

1ـ عن ابي عبدالله عليه‌السّلام: «اَنَّه الإسرافِ هراقة فَضل الإناء وَابتذالِ ثوب الصَّون وَاِلقاء النوي»؛ «امام صادق عليه‌السّلام مي‌فرمايد: «كمترين درجه اسراف، ريختن آب اضافي، پوشيدن لباس ميهماني در منزل و دور انداختن هسته خرماست.»

2ـ عن عبدالله بن عمر: «مَرَّ رَسُولُ‌الله صلي‌الله عليه و‌اله بِسَعد وَ هُوَ يَتوضّأُ، فقال: لاتَسرف يا سَعدُ! قال: اَفي الوُضُوء سَرَف؟ قال: نِعم وَان كُنتَ عَلي نَهرِ جار»؛ «رسول گرامي اسلام، از راهي مي‌گذشت كه «سعد» را در حال وضو گرفتن ديد. فرمود: اي سعد! اسراف مكن؛ سعد گفت: اي پيامبر خدا! آيا در وضو هم اسراف است؟ حضرت فرمود: آري، گر چه در كنار نهري باشي.»

اگر در مصرف آب براي وضو، آن هم در كنار نهر جاري و يا در دور ريختن باقي مانده آب در ظرف، اسراف است، پس به طريق اولي باز گذاشتن شيرآب و هدر دادن آن، اسراف محسوب مي‌شود؛ بويژه در حال حاضر كه به دليل محدوديّت منابع آبي، كشور ما در مرز بحران قرار دارد و اگر در مصرف بهينه آن تلاش همگاني و همه جانبه‌اي صورت نگيرد بايد منتظر بحرانهاي شديدتري باشيم.

آب لوله‌كشي شهري كه با كمترين چرخش شير، بر دست ما روان مي‌شود. حاصل تلاشها و هزينه‌هاي كمرشكني است كه مبلغ اندكي از آن با پرداخت آب‌بها، به دولت باز مي‌گردد و اين بهاي ناچيز مجوّز مصرف بي‌رويّه در آن نمي‌شود.

زياده‌روي در مصرف آب علاوه بر صدق عنوان اسراف، از جهت ضرر به جامعه و بيت‌المال نيز حرام است. امام خميني (قدس‌سره) در اين‌باره مي‌فرمايد: زياده‌روي در مصرف آب حرام است و موجب ضمان مي‌گردد.ه

2ـ برق

از اكتشافات مهم بشري كه تحوّلات شگرفي را در پي داشت، صنعت برق است. اين منبع نور و گرما را كه بشر با قدرت تفكّر خدادادي كشف نمود، آن‌چنان تأثير چشم‌گيري در زندگي او گذاشت كه شايد تا كنون كمتر اختراعي چنين نقشي را ايفا كرده باشد.

برق مانند صاعقه‌اي در ظلمت و تاريكي جهان درخشيد و امروزه از ساده‌ترين وسايل زندگي تا پيچيده‌ترين آن‌ها در كارخانه‌ها، بيمارستان‌ها و... به وسيله نيروي برق، به حرکت در مي‌آيند. صنعت برق، از صنايع ملّي محسوب شده كه با هزينه گزافي راه‌اندازي مي‌شود. زياده‌روي در مصرف آن علاوه بر آنكه ضررهاي فراواني به بيت‌المال وارد مي‌سازد، محروميّت عدّه‌اي از هموطنان ما را نيز در برخورداري از اين نعمت بزرگ موجب مي‌گردد و رواياتي كه به طور كلّي از اسراف نهي نموده‌اند، شامل اين قبيل موارد نيز مي‌شوند؛ نظير: «كُلّ ما زاد عَلي الإقتصاد اسراف»؛ «آنچه بيش از ميانه‌روي باشد، اسراف است» و يا «آنچه بيش‌از حدّ كفاف باشد، اسراف است.»

بنابراين، روشن نمودن دهها لامپ، استفاده از چندين نوع وسيله برقي و... از مصاديق روشن اسراف خواهد بود.

مواد انرژي‌زاي ديگر؛ مانند نفت، گاز و غيره نيز در حكم اسراف، با برق يكسانند.

3ـ جنگل و مرتع

از مهمترين نعمت‌هايي كه خداوند سبحان به ما عنايت فرموده است، گياهان و درختانند. جنگلها و مرتعها نقش تعيين كننده‌اي در زندگي بشر دارند؛ توليد اكسيژن و تصفيه هوا كه سلامت و ادامه حيات جانداران ه بدان وابسته است، جلوگيري از فرسايش خاك، تأمين خوراك، پوشاك و بسياري از لوازم و ابزار زندگي، راه‌اندازي صنايع بزرگ چوبي و در نتيجه اشتغال‌زايي سودمند تهيه داروهاي گياهي و شيميايي، تأمين ماده خام كاغذ و... نمونه‌هايي از آثار ارزشمند آنهاست؛ كه بررسي يكايك اين آثار حياتي، پژوهشي در خور و مستقل را مي‌طلبد.

بي‌گمان اسراف در اين نعمت الهي كه بخش عظيمي از نيازهاي انسان را برمي‌آورد، ناروا و مورد غضب خداوند متعال خواهد بود؛ چنانكه او ـ جلّ شأنه ـ در قرآن كريم فرمود: «هُوَالّذي انشأ جَنّاتِ مَعرُوشاتٍ و غَير معروشات وَالنَّخلَ و الزَّرعَ مُختَلِفاً اُكُلُهُ وَالزَّيتونَ والّرمانَ مُتَشابِهاً و غير متشابِه كُلوا من ثَمرِه اِذا أَثمرَ و آتوا حَقَّهُ يومَ حَصادِهِ و لاتُسرِفُوا اِنَّهُ لا يحبّ المُسرفين» . «او كسي است كه درختان و باغهاي خودرو و ناخودروييده و خرما و زراعت را كه خوردنيهاي آنها گوناگون است، و زيتون و انار شبيه هم و غير شبيه به هم را بيافريد، پس از ميوه‌هاي آن‌ها هنگامي كه ميوه دهند بخوريد و حق آن را روز چيدن و درو كردنش بدهيد و اسراف مكنيد كه خدا اسراف‌كاران را دوست ندارد.»

در اين آيه شريفه به دو نكته مهم توجّه داده شده است:

1ـ نخست خداي سبحان، درختان و ميوه‌هاي آنها را از مواهب الهي و نعمتهاي ارزنده زمين قلمداد كرده است.

2ـ با قاطعيّت از اسراف و زياده‌روي در مصرف آن‌ها نهي نموده و بدين نهي صريح نيز اكتفا نكرده و در پايانه مي‌فرمايد: خدا اسراف‌كنندگان را دوست ندارد.

اكنون كه بشريّت بر اثر نابودي جنگلها و مراتع با فاجعه گسترش بيابانها و كويرها، روبه‌روست حكمت نهي صريح قرآن از اسراف در اين امور، بيش از پيش روشن مي‌شود. متأسفانه كشور ما نيز از فاجعه اسراف در نابودي جنگلها و مراتع بي‌نصيب نبوده و بر پايه برخي آمارها در هر ثانيه 300 متر مربع بر كويرهاي كشور افزوده مي‌شود و تا كنون صدها هزار هكتار از جنگلهاي شمال بصورت مخروبه درآمده است.

4ـ خاك

خاك يكي از ديگر نعمتهاي بزرگ الهي است. خداوند در قرآن كريم با تعبيراتي ويژه از آن ياد كرده است. گاه از آن با صفت طيّب و پاكيزه نام مي‌برد و گاه به گونه‌اي ديگر بدان تقدّس بخشيده و اعلام مي‌نمايد كه اشرف مخلوقات عالم از خاك آفريده است. خاكها، حامل عناصر حياتي فراواني هستند كه سلامت زندگي انسان و حيوانات بدانها وابسته است. اين عناصر، از طريق ريشه‌هاي گياهي جذب شده و پس از آن به مصرف انسان و حيوان مي‌رسند. اسراف در اين نعمت الهي كه در واقع از مهمترين ثروتهاي هر كشور است، حرام و مذموم است.

بي‌شك مصرف بدون محاسبه و بي‌رويه خاكهاي حاصلخيز در امور ساختماني و صنعتي، فرسايش آبي خاك بر اثر مهار نكردن آبها و سيلابها يا فرسايش بادي آن بر اثر از بين بردن پوششهاي گياهي زمين و نابودي رسته‌هاي نباتي، از بارزترين مصاديق اسراف بلكه تبديل نعمت به نقمت است.ه

5ـ ساير اموال عمومي

اموال عمومي، تنها در نمونه‌هاي مورد اشاره منحصر نمي‌گردد، بلكه دايره آن وسيع بوده و شامل همه اموال ملّي كه مردم به شكلي به آن در ارتباطند مي‌شود.

دايره اموال عمومي، از كودك درون «مهد كودك» تا محصّل «مدرسه» و دانشجوي «دانشگاه» را در برمي‌گيرد. و نيز از كارمند سطح پايين تا رئيس و مدير كل يك «سازمان» و وزير يك «وزارتخانه»، تشكيل «جلسات» كوچك تا «سمينارها» و «كنفرانسها»ي مهّم، از «تلفن عمومي» كنار خيابان و «اتوبوس شهري» تا دستگاههاي عظيم و «اموال» و وسايل دولتي در اختيار مسؤولين و... را در خود جاي مي‌دهد.

بنابراين بر همگان لازم است كه براي اموال دولتي و ملّي كه متعلّق به همه جامعه است، بيش از اموال شخصي اهمّيت قايل شده و از اسراف در آن بپرهيزند.

 «امين زاده» خود را بازنشسته يك شركت ساختماني معرفي مي كند. با او در يكي از پاركهاي شرق تهران گفت وگو مي كنم. در پاسخ به سئوالم درباره جنس ايراني و تاثير استقبال از توليدات داخلي بخشي از دفتر خاطرات كودكي خود را مرور مي كند: «از بچگي اجناس ايراني را از بزاز دوره گرد كه آشناي محله شده بود، شناخته ام. آن بزاز به مشتريان خانگي اسم پارچه را به نام توليدكننده اش و يا كارخانه مربوطه مي گفت و از اين طريق اطمينان خريداران را جلب مي كرد. بعدها، سال هاي بعد از مادرم شنيدم كه آن بزاز ديگر به دوره نمي رود چون از همين طريق فروش محله به محله توانسته يك دكان براي خودش تهيه كرده است. روزهاي آخر دوره گردي به در خانه ها آمده ضمن تسويه حساب، نشاني دكانش را به همه مشتريان خود داده بود.» اين شهروند لبخندي مي زند و ادامه مي دهد: اين نمونه، مي تواند پاسخ كلي سئوال شما باشد. اعتقادم اين است كه جنس خوب هميشه مشتري دارد. مشتري كه زياد باشد، اقتصاد كشور هم بهتر از گذشته ها مي شود. توليد داخلي از طرف ديگر باعث ايجاد بازار كار مي شود كه خود اين، محاسن زيادي دارد: يكي نسل جوان بيكار نمي ماند مثل الان كه جوان داراي ليسانس يا ديپلم و به هر حال يك انسان اميدوار به زندگي است، علاف نمي شود. بيكاري ما در خيلي از مسايل است. شما ببينيد بعضي از كشورها چگونه حركت كرده اند علتش توسعه كارخانجات، توليد كالا و امكان ايجاد بازار كار براي جوانان شان است. خوب مردم اين كشورها فهميده اند كه پولشان را براي جنس خودشان خرج كنند. چشمشان به مال و كالاي ديگران نباشد تا فرصت كار براي بچه هاشان ميسر شود. ما هم بايد تجربه كنيم و بپذيريم سرمايه و امكانات مان در هر زمينه بيش از برخي كشورهاست. آلمان نفت ندارد، اما كالاهاي جهاني دارد مردم و دولت هم محصولات خودشان را مي خرند. اين را از پسرم شنيدم حرفم اين است كه همه بايد در حفظ و شئون كشورمان و توليد و خريدمان دلبستگي داشته باشيم. مملكت تنها براي من و آدم هاي فعلي نيست. روزي بالاخره ته چاه هاي نفت خشك مي شود. از الان بايد پايه هاي توليدات را محكمتر كرد. بخودمان متكي باشيم و نان غير را نخوريم.»

فاكتورهاي مختلفي در صنايع داخلي و كالاهاي وارداتي- غيراز موضوعات كيفيت، خدمات پس از فروش، قيمت و بسته بندي مي توانند بر چرخه صنايع و بازار محصولات داخلي به نوعي اثرگذار باشند از جمله قطعات خارجي كاربردي در مونتاژ صنايع سنگين و سبك و حتي برخي دستگاه هاي كوچك كه اتفاقا فاقد كيفيت هستند اگرچه بعضا نرخ ارزان دارند. حتي بعضي از فروشندگان لوازم خانگي و كالاهاي مختلف خارجي مي گويند بسياري از اجناس وارداتي نه ضمانت نامه دارند و نه خدمات بعداز فروش. اين گونه عملكردها مسلما به زيان اقتصاد ملي كشورمان است.
    «عسگري» فروشنده تلفن و كالاي ديگر، با اشاره به مونتاژ قطعات وارداتي - كه نظر مثبتي بر آن ندارد- بر روي برخي از توليدات داخلي اين گونه روش ها را عوامل آسيب رسان تعريف مي كند.
    وي در ادامه صحبت خود درباره خريد كالاهاي ايراني با بيان اينكه مثلا قيمت يك دسته براي بازي كامپيوتري، از نوع وارداتي قيمتش ارزانتر از قيمت مشابه داخلي است، مي گويد:« براي رغبت خريد گسترده تر و پايدار اجناس ايراني مي بايد قيمت ها كاهش و در مقابل كيفيت افزايش يابد. «ايراني بايد از محصولات كشور خود استفاده كند. در ژاپن مردم كالاهاي كشور خودشان را مي خرند و مصرف مي كنند.كالايي اگر عيب داشته باشد در نمايندگي فروش راحت تعويض مي شود». اين هم نظر يك فروشنده لوازم خانگي به نام «اصغرزاده» است. وي در بخش ديگري از صحبت هاي خود با قاطعيت مي گويد: «زمان پيشرفت كرده است. همه ما هم بايد با زمان پيشرفت كنيم. ما در توليد لوازم خانگي از تركيه خيلي جلوتر بوده ايم و سابقه توليد يخچال و لوازم خانگي ما بيش از دو كشور كره است. بطور مشخص ما از سال 1348 يخچال توليد كرده ايم.»
    سعيد عزيزي فروشنده مغازه لوازم خانگي است. وي معتقد است كالاي توليدي مان چنانچه مورد استقبال- بيش از حال- واقع شود، چرخه اقتصادي كشور از اين روبه آن رو مي رود.

كيفيت مطلوب، كاهش قيمت و تاكيد زياد بر ارائه خدمات رضايت برانگيز و مطمئن پس از فروش، مهمترين بخش از نظرات قشرهاي مختلف مردم در خصوص تمايل فراوان به خريد كالاهاي ساخت كشورمان است.
    فروشندگان هم بر ضرورت ارتباط پايدار كيفيت، قيمت و خدمات به منظور تشويق و تمايل هرچه بيشتر مردم در خريد توليدات داخلي تاكيد مي كنند. به طوركلي مردم اعم از مصرف كننده، توليدكننده و فروشنده طالب پيشرفت صنايع كشور هستند آنهم تا حدي كه در بازار رقابت با كالاهاي خارجي، هيچ انگيزه و يا بهانه اي براي رويكرد به خريد اجناس كشورهاي ديگر در ميان نباشد.
    بخشي از ديدگاه هاي شهروندان درباره كالاهاي ايراني را دراين شماره مي خوانيد. ديدگاه هاي ديگر ايشان پيرامون چگونگي استقبال مردم برخي از كشورهاي ديگر از كالاي توليد داخلي شان، تاثير خريد اجناس توليد كشورمان در ايجاد بازار كار، رشد اقتصادي و توسعه ملي، مشكلات سر راه توليد و... در شماره هاي ديگر گزارش خواهيم خواند.
    «روشن» مبل ساز است. ظاهرا عجله اي در پيش دارد كه در پاسخ به سؤالم سريعاً مي گويد: «وظيفه هر ايراني است جنس ايراني بخرد.» چند قدم مي رود. سپس با تبسمي برلب باز مي گردد و ادامه مي دهد:
    بعضي از كالاهاي ايراني نسبت به سال هاي گذشته، بهتر شده است. اما مردم با خريد كالاهاي كشورمان ايجاد شغل براي جوان ها و سايرين مي كنند، اقتصاد سالمتر و رونق كار نسبت به پيش مناسبتر مي شود. امروزه هر نوع كالايي اروپايي، ايراني و... بخاطر كيفيت مصرف مي شود. اگر از كالايي استقبال نمي شود علتش بي كيفيت بودن آن است. از طرف ديگر مردم معمولا دنبال ارزاني كالا هستند. اما براي برخي كيفيت جنس بخاطر ارزاني، درنظر نيست. وي با تاكيد براين كه كالاهاي ايراني نسبت به گذشته به دليل بهره مندي از تكنولوژي جديد، بهتر شده است، مي گويد «يكي از علل بيكاري جوان ها به علت عرضه جنس هاي وارداتي و ركود اشتغال ا ست.
    مصرف گرايي هم زياد شده است. مثلا بسياري از مردم گوشي تلفن همراه خود را كه همچنان قابل استفاده است تعويض مي كنند گوشي جديدتر مي خرند.»