اسم فاعل صفتی است كه از فعل معلوم گرفته می‌شود و بر كسی یا چیزی كه فعلی از او سرزده است دلالت می‌كند‌ و بر صفات حادث و گذرا دلالت دارد؛ مانند: «ناصِر (یاری كننده)». اسم فاعل از فعل مضارع معلوم مشتق می‌شود و در لفظ و معنا مانند آن است؛
 

برای ساختن مفرد مذكر اسم فاعل از ثلاثی مجردْ وزن «فاعِل» را مبنای عمل قرار می‌دهیم و حروف اصلی آن را در این قالب به کار می‌بریم؛ مانند: «كَتَبَ ! كاتِبٌ». در غیر ثلاثی مجرد در فعل مضارع معلوم به جای حرف مضارعت میم مضموم (ﻣُـ) می‌گذاریم؛ آن‌گاه حرف ما قبل آخر آن را ـ در صورتی كه مكسور نباشد ـ مكسور می‌كنیم.
 

اسم مفعول صفتی حادث و گذرا است كه از فعل مجهول گرفته می‌شود و بر كسی یا چیزی كه فعلی بر آن واقع شده است دلالت می‌كند‌؛ قید حادث و گذرا بدین خاطر در تعریف اسم مفعول قرار می‌گیرد که صفت مشبهه از آن خارج شود؛ زیرا اگر بر ثبوت و دوام و صفات پایدار و ثابت دلالت کند، صفت مشبهه است؛ مانند: «مَحمودُ الخُلقِ» و «مُهَذَّبُ الطَّبعِ» که در اینجا واژه‌های «مَحمود» و «مُهَذَّب» صفت مشبّهه تلقّی می‌گردند، نه اسم مفعول.

برای ساختن صیغۀ نخست (مفرد مذكر) اسم مفعول از ثلاثی مجرد وزن «مفعول» را مبنا قرار می‌دهیم؛ مانند: «نَصَرَ ! مَنصور (یاری شده)». همچنین برای ساختن صیغۀ اوّل اسم مفعول از غیر ثلاثی مجرد ابتدا فعل مضارع را مجهول می‌کنیم، آن‌گاه به جای حرف مضارعت، میم مضموم (ﻣُـ) می‌گذاریم؛ مانند: «یُكْرِمُ ! یُكْرَمُ ! مُكْرَمٌ».

اسم مفعول صرفاً از فعلهای متعدّی ساخته می‌شود، مگر آنكه فعل لازم به واسطۀ حرف جر خاصّی متعدی شده باشد‏ كه در این صورت نیز می‌توان از آن اسم مفعول ساخت؛ مانند: «رَغِبَ! رَغِبَ فیهِ ! مَرغوبٌ فیهِ»؛ «غَضِبَ ! غَضِبَ عَلَیْهِ ! مَغضوبٌ عَلَیْهِ» و «ذَهَبَ ! ذَهَبَ بِهِ ! مَذهوبٌ بِهِ».
 

حروف جرّی كه افعال لازم را متعدی می‌کنند همیشه یکسان نیستند و بر همین اساس فعلهای لازم «رَغِبَ»، «غَضِبَ» و «ذَهَبَ» به وسیلۀ حروف جر «في»، «عَلَی» و «بِـ» متعدی شده‌اند.

صرف صیغه‌های اسم مفعولی که از فعل لازم ساخته شده‌اند به این صورت است که ابتدا صورت مفرد مذکّر اسم مفعول را از ریشۀ فعلی آن به دست می‌آوریم، آن‌گاه تمامی تغییرات صرفی لازم را در اسمها یا ضمائری که بعد از حرف جرّ به کار رفته‌اند اعمال می‌کنیم. چون در واقع این اسمها یا ضمایر نائب فاعل اسم مفعول محسوب می‌شوند؛ یعنی در این موارد قالب اصلی اسم مفعول، مثنّی، جمع و مؤنّث نمی‌شود.