1ـ اسم زمان بر زمان انجام فعل و اسم مکان بر مکان انجام فعل دلالت می‌کند؛ مانند: «مَکْتَب (زمان نوشتن/ مکان نوشتن)».
2ـ در افعال ثلاثی مجرد اگر عین الفعل مضارع مضموم یا مفتوح باشد یا فعل معتلّ اللام باشد، اسم زمان و مکان آنها بر وزن «مَفْعَل» می‌آید؛ مانند: «یَعْبُدُ ! مَعبَد (محل و زمان عبادت کردن)؛ یَذهَبُ ! مَذهَب (محل و زمان رفتن)؛ یَرْمَی ! مَرمَی (محل و زمان پرتاب کردن)». و اگر عین الفعل مضارع مکسور باشد یا خودِ فعل معتلّ ‌الفاء (مثال) باشد، اسم زمان و مکان آن بر وزن «مَفْعِل» می‌آید؛ مانند: «یَجلِسُ ! مَجلِس (محل و زمان نشستن) و یَیْسِرُ ! مَیْسِر (محل و زمان هموار شدن)».
3ـ اسم زمان و اسم مکان در افعال غیر ثلاثی مجرّد بر وزن اسم مفعول آ‌نها می‌آید؛ مانند: «مُجْتَمَع (محل و زمان جمع شدن) و مُسْتَخْرَج (محل و زمان خارج کردن یا خارج شدن)».

 

 ملاحظه

1ـ در افعال غیر ثلاثی مجرد، اسم مکان، اسم زمان و مصدر میمی بر وزن اسم مفعول می‌آید؛ بنابراین اسم مفعول در غیر ثلاثی مجرد میان چهار معنا مشترک است و بازشناخت این موارد از یکدیگر با توجه به قرائن امکان‌پذیر است؛ مانند: آیۀ مبارک ﴿بِئْسَ الشَّرابُ وَ ساءَتْ مُرْتَفَقاً﴾ که در آن «مُرتَفَقاً» اسم مکان و به معنای «جایگاه» است؛ و آیۀ مبارک ﴿وَ جَعَلْنَا النَّهَارَ مَعَاشاً﴾ که «معاش» اسم زمان و به معنای «زمان کسب رزق و روزی» است؛ و عبارت «اَلَّلهُمَّ اجْعَلْ مَحیايَ مَحیا مُحَمَّدٍ وَ آلِ مُحَمّدٍ» که «مَحیا» مصدر میمی و به معنای «حیات» است؛ و بالاخره آیۀ مبارک ﴿لَا یَمَسُّهُ إلاّ الْمُطَهَّرُونَ﴾ که «المُطَهَّرُونَ» اسم مفعول و به معنای «پاک‌شدگان» است.

2ـ گاه به آخر وزنِ «مَفْعَل»، که یکی از وزنهای اسم مکان و اسم زمان است، تای مدوّره‌ای افزوده می‌شود و بر وزن «مَفْعَلَة» به کار می‌رود؛ مانند: «مَحْکَمَة (محل حکم و داوری)», «مَأذَنَة (محل اذان گفتن)» یا «مَیْسَرَة» در آیۀ مبارک ﴿وَ إِنْ کانَ ذُو عُسْرَةٍ فَنَظِرَةٌ إِلَى مَیْسَرَةٍ﴾ که به معنای «[هنگام] گشایش و رهایی از تنگ‌دستی» به کار رفته است.

3ـ اسم مکان از اسم جامد نیز ساخته می‌شود که در این صورت بر وزن «مَفْعَلَة» می‌آید و ضمناً بر کثرت و فراوانی چیزی در مکان نیز دلالت می‌کند؛ مانند: «مَأسَدَة» که از «أسَد» گرفته شده است و بر کثرت شیر در مکان خاصّی دلالت می‌کند. همچنین «مَسْبَعَة» و «مَکْلَبَة» که از ریشه‌های «سَبُع» و «کَلْب» گرفته شده‌اند و به ترتیب بر فراوانی درندگان و سگها در مکان خاصّی دلالت می‌کنند.

4ـ گاه وزن اسم زمان و مکان بر خلاف قاعده است؛ یعنی آنجا که باید دومین حرف اصلی آنها مفتوح باشد مکسور است یا بالعکس؛ مانند: «مَسجِد»، «مَنْسِك» و «مَفرِق» که فعل مضارع آنها به ترتیب بر وزن «یَسْجُدُ»، «یَنْسُكُ» و «یَفْرُقُ» است و طبق قاعده، اسم زمان و مکان آنها باید بر وزن «مَفْعَل» بیاید، ولی بر وزن «مَفْعِل» به کار رفته‌‌اند.