خليج فارس
 
 

 
  
 
خليج فارس در سدة اخير بدون ترديد يكي از مهمترين و حساس‌ترين مناطق جهان در نگرش‌هاي ژئوپولتيك بوده است. با توجه به تحولات و دگرگوني‌هاي عميق و جاري در عرضه مناسبات بين‌المللي در آغاز قرن 21 به عنوان مهمترين كانون توجه قرار گرفته و به تعبير كلاسيك ژئوپولتيك «هارتلند» يا «قلب زمين» نام مي‌گيرد.

به نگارش تاريخ، خليج فارس پيوسته بخش پر اهميتي از جهان بوده و همانطور كه تاريخ نويسان به ما مي‌گويند تمدن بشر در نزديكي آبهاي اين دريا پديد آمد. خليج فارس نقش خود را به عنوان شاهراه بازرگاني از روزگاران باستان آغاز كرد. 1

كتيبه‌هاي كشف شده در جزاير بحرين نشان مي‌دهد كه فنيقي‌ها اولين اقوام تاجرپيشه دنيا در خليج فارس بوده‌اند. بعد از آنان تجارت منطقه مدتي به دست بابلي‌ها و سپس ايراني‌ها افتاد. 2 با گسترش امپراتوري‌هاي بزرگ مانند هخامنشيان، پارتيان، ساسانيان، نقش خليج فارس اهميت بيشتري يافت. داريوش هخامنشي با اعزام نماينده‌اي به خليج فارس دربارة آن به تحقيق پرداخت. ساسانيان نيز در سواحل جنوبي نيرو پياده كرده و يمن و مسقط را به تصرف خود درآوردند. 3

پس از سلطه اعراب بر ايران و بين‌النهرين در قرن هفتم ميلادي، ارتباط با هندوستان از راه خليج فارس براي مسلمانان ميسر شد و تجارت منطقه در اختيار آنان قرار گرفت. بدين ترتيب از آن زمان به بعد خليج فارس به مهمترين راه ارتباطي بين بازارهاي شرق و غرب تبديل شد از ابتداي قرن شانزدهم تا (1971 م) دولت‌هاي استعماري چندي به منظور هدف‌هاي استعماري و استفاده از امكانات متنوع و غني منطقه با يكديگر به چالش قدرت و رقابت شديدي قرار داشتند كه اولين آنها پرتغالي‌ها و سپس عثماني‌ها، هلندي‌ها، فرانسوي‌ها، روس‌هاي تزاري و آخرين آنها انگليسي‌ها بودند كه حضور وسيع‌تر و طولاني‌تري در منطقه داشته‌اند.

چنين بود كه رقابت و حضور استعمارگران در خليج فارس مداوم و بي وقفه نزديك به 4 قرن يا (370 سال) به طور انجاميد. اهميت جهاني خليج فارس در دورة نوين از سال (1908 م) هنگامي آغاز شد كه نخستين چاه نفت در مسجد سليمان حفر شد. امروزه به جهت وجود ذخاير گسترده‌ انرژي منطقه كه گسترده‌ترين ذخاير جهان است اهميت جهاني دارد و اين در حالي است كه ذخاير موجود انرژي در ديگر بخش‌هاي جهان رو به پايان است.

غناي فرهنگي منطقه نيز بي‌نظير بوده و سابقه تمدن و مدنيتي كه جهان در اين بخش از خود شاهد آن بوده در ديگر مكان‌ها كمتر وجود دارد. جمهوري اسلامي ايران نيز كه از ديدگاه مذهبي بزرگترين و مستقل‌ترين كشور اسلامي و شيعه مذهب در منطقه است پس از ظهور شكوهمند انقلاب اسلامي و پيروزي آن مؤثرترين عامل اثرگذار بر تحولات سياسي و فرهنگي منطقه مي‌باشد. 5 امروزه اهميت خليج فارس بر هيچ دولتي پوشيده نيست و هر قدرتي كه خواهان تسلط بر جهان است نظري هم به خليج فارس دارد. در چنين حالي كشورهاي منطقه نيز بايد به خود آيند و با حفظ همگوني سياسي و فرهنگي منافع خود را در منطقه حفظ و پاس بدارند.

موقعيت و ويژگي‌هاي جغرافيايي

خليج فارس در واقع، عبارت از يك پيشرفتگي وسيع آب در خشكي، در بخش جنوب غرب قاره آسيا، شمال شبه جزيره عربستان و جنوب فلات ايران است. 6

اين خليج در محدوده 23 الي 30 درجه عرض شمالي و 48 الي 56 درجه طول شرقي واقع شده است. عمق آن بندرت از 2/73 تا 5/91 متر تجاوز مي‌كند و عمق متوسط آن بين 25 تا 35 متر است كه در دهانه تنگه هرمز به بيش از100متر مي‌رسد. خليج فارس 226 هزار كيلومتر مربع مساحت دارد و 62% آبهاي سطح كره زمين را شامل مي‌شود.

آبهاي خليج فارس از ساير آبهاي جهان شورتر است چون آب رودهاي آن نمك و املاح فراوان دارد و همچنين تبخير آن نيز بيشتر از آب دريافتي از باران و رودخانه‌هاست.

درجه حرارت در تابستان 32 تا 34 درجه سانتيگراد و در زمستان 15 درجه مي‌باشد. خيلج فارس با ويژگيهاي خود، يعني عمق كم، شوري آب، ارتباط محدود با آبهاي آزاد جهان، اكوسيستم ويژه‌اي را تشكيل داده و مجموعه حياتي وابسته و پيوسته‌اي را در كف، داخل، بالا و سطوح سواحل خليج فارس بوجود آورده است. بروز «مه» از ويژگيهاي اقليمي خليج فارس است كه در تابستان و اوايل صبح روي مي‌دهد و ميزان ديد را تا 3 كيلومتر و گاه تا 800 متر كاهش مي‌دهد. 7

همسايگان خليج فارس

بخش شمال و شمال شرقي خليج فارس را تماماً سواحل ايران پوشانده است. طول مرزهاي ايران در خليج فارس از «اروندرود» تا «بندرعباس» 1259 كيلومتر است. در منتهي‌اليه شمالي خليج فارس كشور عراق قرار دارد. اروندرود بخشي از حد فاصل بين عراق و ايران را تشكيل مي‌دهد. ساحل عراق در خليج فارس حداكثر به 80 كيلومتر مي‌رسد. بعد از عراق كشور كويت است كه 60 كيلومتر از ساحل خليج فارس را به خود اختصاص داده است. در حد فاصل كشور كويت و عربستان منطقه بيطرفي بطول 72 كيلومتر وجود دارد كه از سال (1965 م) طبق قراردادي بين دو كشور تقسيم شده است.

حدود 400 كيلومتر از سواحل خليج فارس جزء قلمرو عربستان سعودي است كه در گذشته «احسا» خوانده مي‌شد و ساحل غربي خليج «سالوا» بخشي از آن است. ساحل شرقي «سالوا» را قطر با 563 كيلومتر ساحل، تشكيل مي‌دهد. بعد از قطر امارات متحده عربي متشكل از هفت شيخ نشين قرار دارد كه بجز «فجيره» شش شيخ نشين ديگر آن در آبهاي خليج فارس واقع شده‌اند.

بطور كلي خليج فارس را هشت كشور ساحلي دربر گرفته است كه در اين ميان ايران با طولاني‌ترين ساحل بيشترين جمعيت و كهن‌ترين تمدن در ساحل شمال آن واقع شده و عربستان بزرگترين همسايه خليج فارس و بحرين كوچكترين و قطر كم جمعيت‌ترين همسايه آن است.