علم حضورى و علم حصولى
 
 

 
  
  علم و معرفت محصول ارتباط خاص بين عالم و معلوم است. زمانى كه عالم، معلوم را دريافت مى كند، «معرفت» متولد مى شود. وقتى كه معلوم نزد عالم حاضر مى شود، عالم به ادراك و شناسايى معلوم اقدام مى كند. اگر معلومى نزد عالمى حاضر نگردد، قطعاً هيچ فهم و ادراكى رخ نمى دهد. دانستن، محصول يافتن است. به همين دليل، عالم زمانى معلوم را مى شناسد كه آن را دريافت كند. اگر دريافتى نباشد، شناختى نيز در كار نخواهد بود.البته تعريف «شناخت» ممكن نيست و هر آنچه در تعريف شناخت و علم و معرفت گفته شود، تعريفى حقيقى نبوده، تنها تعريفى لفظى خواهد بود. «معرفت» و «شناسايى» از مفاهيم بديهى اند و قابل تعريف نمى باشند. دليل اينكه شناخت قابل تعريف نيست آن است كه ما همه چيز را به علم مى شناسيم و آن را با علم روشن مى كنيم. حال اگر بخواهيم علم را نيز تعريف كنيم، اين تعريف در قالب دور خواهد بود، و اگر بخواهيم به غير علم تعريف كنيم و به غير علم بشناسيم، غير علم چيزى نيست كه با آن بتوان علم را مورد شناسايى قرار داد.1
علامه طباطبائى مى نويسد: «حصول العلم لنا ضرورى، و كذلك مفهومه عندنا»2 يا مى نويسد: «وجود العلم ضرورىٌ عندنا و كذلك مفهومُه بديهىٌ لنا.»3
مفهوم علم يكى از روشن ترين و بديهى ترين مفاهيم است و نه تنها نيازمند تعريف نيست، كه اساساً تعريف آن امكان ندارد; زيرا مفهوم واضح ترى از آن وجود ندارد كه معرّف آن واقع شود.

صاحب اسفار در خصوص علت عدم امكان تعريف «علم» و «معرفت» و بديهى بودن آن مى نويسد: «ولا شىءَ اعرفُ مِن العِلم لانّه حالُه وجدانيةٌ نفسانيّةٌ يجدها الحىُّ العليمُ مِن ذاته ابتداءً مِن غير لبس و لا اشتباه و ما هذا شأنه يتعذّر اَن يعرف ما هو اجلى و اَظهر و لانَّ كلَّ شىء يظهر عند العقلِ بالعلمِ به فكيفَ يظهر العلمُ بشىء غير العلم؟»4

صدرالمتالهين تصريح كرده است:

1. هيچ چيزى روشن تر و واضح تر از علم وجود ندارد و هيچ چيز چنين شأنى ندارد كه او را روشن تر و آشكارتر كند.
2. آگاهى انسان از مفهوم «علم»، وجدانى و حضورى است كه هر موجود زنده اى از همان ابتدا، بدون هيچ گونه ابهام و اشتباهى آن را درمى يابد.
3. در نزد عقل، همه چيز به وسيله علم روشن مى شود. پس ممكن نيست كه علم به وسيله غير علم روشن شود.

همچنين گفته اند: «حقيقت وجود و حقيقت علم جز يك حقيقت واحده در خارج بيش نيست كه هم حقيقت علم است و هم حقيقت وجود است. همه چيز در پيش عقل ما با نور علم شناخته مى شود و ما چگونه مى توانيم علم را به وسيله چيز ديگرى كه علم نيست و روشنايى آن را ندارد، بشناسيم؟ اين مثل آن است كه همه چيز را با نور ببينيم، اما نور را با چيز ديگرى كه فروغ ندارد، بيابيم.»5

مفهوم لغوى و اصطلاحى «علم»

«علم» در لغت، معادل معرفت، شناخت، آگاهى، دانستن، فهم، ادراك، شناسايى و مانند آن به كار مى رود. علم و معرفت از جمله واژه هايى هستند كه كاربردهاى گوناگون دارند; برخى از آن ها عبارتند از:

1. اعتقاد يقينى مطابق با واقع; علم به اين معنا، در مقابل جهل و همچنين شك و ترديد قرار دارد.

2. علم به معناى مطلق آگاهى هاى بشر; اين علم شامل تمام دانستنى هاى انسان، اعم از نظرى و عملى مى باشد.

3. علم به معناى آگاهى هاى به دست آمده از طريق حس و تجربه. تجربه گرايان تمام معارف غيرتجربى را «غير علم» به حساب مى آورند و علم را منحصر به يافته هاى تجربى قلمداد مى نمايند.

گفته شده است: «شناخت»6 به معناى دريافتن چيزى از طريق حواس يا طرق ديگر و حصول تصور اشيا نزد قدما به چند معنا به كار رفته است:

1. ادراك شىء توسط بعضى حواس;
2. مطلق علم، چه تصور باشد، چه تصديق;
3. ادراك بسيط، چه تصور ماهيت باشد، چه تصديق به احوال و خواص آن;
4. ادراك جزئى، چه تصور جزئى باشد، چه حكم و تصديق جزئى;
5. ادراك جزئى ناشى از دليل;
6. ادراكى كه پس از جهل قرار دارد.

همچنين گفته اند: علم7 عبارت است از: مطلق ادراك، چه ادراك تصورى و چه ادراك تصديقى، چه يقينى و چه غير يقينى، به تعقّل يا حصول صورت شىء در ذهن، يا به ادراك كلى، چه مفهومى و چه حكمى، يا به اعتقاد جازم مطابق با واقع، يا به ادراك شىء چنان كه هست، يا به ادراك حقايق اشيا و علل آن ها، يا به ادراك مسائل از روى دليل، يا به ملكه حاصل از ادراك اين مسائل.

شرط علم اين است كه به اندازه كافى متضّمن وحدت و تعميم باشد; چنان كه مردم بتوانند در صدور حكم نسبت به مسائل علم، اتحادنظر داشته باشند; صدور حكم بر اساس ذوق شخصى و علاقه فردى نباشد، بلكه مبتنى بر روابط عينى بين مسائل باشد كه به تدريج كشف مى گردد و با روش هاى معيّن تثبيت مى شود.8

الفاظ مشابه علم
علم، الفاظ مشابه بسيارى دارد كه هر كدام از آن ها معناى خاصى با خود حمل مى كنند. اينك برخى از آن ها را به اختصار بررسى مى كنيم:

1. ادراك: يافت و رسيدن و وصول است; مثلا، در عبارت «ميوه را يافتم»، چون قوّه عاقله به اصل ماهيت معقول رسيد و آن را يافت، آن را از اين جنبه، «ادراك» و «يافت» گويند.

2. شعور (دريافت): ادراك بدون ثبوت و استوارى است; يعنى ادراكى متزلزل و مضطرب باشد.

3. تصور (انگاشتن): يعنى هنگامى كه قوّه عاقله بر معنا واقف گردد و آن را بتمامه بيابد.

4. حفظ (نگهبانى و نگه دارى): حالتى است كه چون صورت در عقل حاصل و استوار گشت و به گونه اى گرديد كه اگر از جاى خود ناپديد گرديد، قوّه عاقله را توان آن باشد كه آن را باز گرداند.

5. تذكر (به يادآوردن): صورت محفوظى است كه از قوّه عاقله ناپديد شده است و چون ذهن به بازگرداندن آن صورت توجه نمايد، اين توجه تذكر است.

6. ذكر (ياد دادن): چون صورت ناپديد شده بازگشت و در حضور قرار گرفت، آن را «ذكر» گويند.

7. معرفت (شناسايى): گفتار در تفسير آن مختلف است; چنان كه گفته اند: عبارت است از: ادراك جزئيات و علم ادراك كليات، يا عبارت است از: تصور و تصديق.

8. فهم: عبارت است از: تصور چيزى از لفظ گوينده، و فهمانيدن عبارت است از: رسانيدن معناى لفظ به فهم شنونده.

9. فقه: علم به مقصود گوينده از كلام اوست. چنان كه گويند: كلام تو را تفقّه كردم; يعنى به مقصود و مراد تو از اين سخن آگاه شدم.

10. عقل: گويند: به صورت هاى مختلف است; مردم عادى، متكلّمان، فلاسفه، علماى اخلاق و غير آن ها، هر كدام در بيان معناى آن، سخنان گوناگونى دارند.

11. حكمت: معانى گوناگونى دارد. گاهى به هر علم نيكو و عمل پسنديده گويند. گاهى به خود عمل گويند كه محكم شده و سود و صلاح آينده در آن است. يا گفته اند: حكمت عبارت است از: ادراك حقايق اشيا. يا گفته شده است: حكمت عبارت است از: فعلى كه براى آن پايانى نيكو و پسنديده است.

12. درايت: عبارت از دانشى است كه به نوعى، از طريق حيله و زيركى حاصل مى گردد.

13. ذهن: توانايى نفس است بر فراگيرى دانش هايى كه وى را حاصل نيست.

14. فكر: انتقال و پيوستگى نفس است به معلومات تصديقى و تصورى از معلوماتى كه وى را حاصل و آماده است.

15. حدس: استعداد و آمادگى نفس براى يافت و جستوجوى روزنه اى است كه مجهولى را معلوم سازد.

16. ذكاء: نهايت مرتبه قوى حدس است. «ذكاء» يعنى به سرعت و تندى به حقيقت كارها رسيدگى كردن.

17. فطنت (هوشيارى): بيش تر در استنباط معمّاها و سخنان مشكل و سربسته به كار مى رود.

18. خاطر: عبارت است از: حركت نفس براى به دست آوردن دليل.

19. وهم: برخى گفته اند عبارت از حكم به امور جزئى غير محدود براى اشخاص جزئى جسمانى است; مانند حكم برّه به دوستى مادر و دشمنى گرگ.

20. ظن (گمان): گرايش و اعتقادى است كه چيره شده و غلبه پيدا كرده است.

21. علم اليقين، عين اليقين و حق اليقين: اوّلى مانند علم به وجود خورشيد براى نابيناست. دومى مانند ديدن خورشيد آسمان است با همين چشم. سومى متحد و يكى گرديدن نفس با مفارق عقلى (عقل فعّال) است كه منشأ تمامى معقولات است. براى اين مثالى در جهت حس يافت نمى گردد; زيرا امكان اتحاد در ميان دو چيز در جسمانيات وجود ندارد.

22. بديهى: شناختى است كه نفس در اول فطرت و سرشت ذاتى خود از دانش هاى عمومى دارد كه در ادراك آن ها تمامى مردمان مشتركند.

23. اوليات: همان بديهيات اند، جز آن كه به وسط و ميانگين و به هيچ چيز ديگرى نياز ندارد، جز تصور دو طرف و نسبت ميان آن دو چيز.

24. خيال: عبارت از صورت باقى مانده در نفس، پس از پنهان شدن محسوس آن است، خواه در خواب باشد و يا در بيدارى.

25. رويه (نظر و تأمّل): آن شناختى است كه بعد از فكر بسيار حاصل مى گردد.

26. كياست (هوشيارى): توانايى نفس است بر استنباط و دريافت آنچه براى شخص سودمندتر است.

27. آگاه ماهر: شناختى است كه از راه تجربه و خبرويت بدان مى رسند.

28. رأى: عبارت است از: گردانيدن فكر و خاطر در ميان مقدّماتى كه اميد نتايج نيكو از آن ها دارد.

29. فراست (تيزهوشى و باريك بينى): استدلال از خوى ظاهرى به نهاد باطنى و درون است.

30. و نوع ديگر فراست، آموزشى است و آن استدلال از شكل هاى ظاهر مردمان است بر خوهاى باطنى ايشان.9

مشابه اين الفاظ را صاحب درّة التاج و گوهر مراد با تغييراتى در تعابير، به شيوه خاص خود بيان داشته است.10