ساير آثار دهخدا

دهخدا به غير از لغت نامه - که بزرگترين و پرارزش ترين اثر دهخدا است - کتاب هاي ديگري را نيز تاليف کرده است که با ارزش ترين آنها پس از لغت نامه کتاب "امثال و حکم" است. کتاب امثال و حکم کتابي است که در آن همه ضرب المثل ها ، حکمت ها ، آيات قرآن ، اشعار ، اخبار و احاديثي که در زبان فارسي مصطلح است ، جمع آوري شده اند.

دهخدا خود نقل مي کرد که در کودکي شبي بالاي بام خوابيده بود و به يکي از مثلهاي متداول در زبان فارسي مي انديشيد ، از اسم "مثل" آگاه نبود ، همين قدر درک مي کرد که جمله از نوع کلمات و لغات معمول نيست ، قلم برداشت و چند تا از آن نوع يادداشت کرد. اين نخستين قدمي بود که وي در راه تدوين امثال و لغات پارسي برداشت.

هنگامي که دهخدا و يارانش در حال تهيه فيش و يادداشت براي لغات لغت نامه دهخدا بودند ، اعتماد الدوله قراگزلو که در آن زمان وزير معارف بود ، به دهخدا پيشنهاد کرد که با توجه به اين که با وسايل امروزي چاپ لغت نامه ميسر نيست و تاليف لغت نامه کاري بسيار طولاني است ، امثال ، حکمت ها ، احاديث و ... را در کتابي جداگانه جمع آوري کند و منتشر سازد. دهخدا نيز اين پيشنهاد را پذيرفت و به اين ترتيب امثال و حکم را در بين سالهاي 1308 و 1311 به چاپ رسانيد و در پايان کتاب فهرست اعلامي نيز به آن افزود.

گروهي خرده گرفتند که عنوان کتاب " امثال وحکم" است ولي در طي آن ، اصطلاحات و کنايات و اخبار و احاديثي که مثل نيستند ، فراوان آمده. دهخدا به نگارنده اظهار داشت: من خود متوجه اين نکته بودم ، ولي از انتخاب عنواني طويل ، نظير "امثال و حکم و مصطلحات و کنايات و اخبار و احاديث..." خودداري و به عنوان ساده "امثال و حکم" اکتفا کردم. راه ديگر هم حذف اصطلاحات و کنايات و غيره بود ، که اگر استاد بدين کار دست مي زد ، خوانندگان خود را از فوايد بسياري محروم مي کرد.

نکته ديگر در باب اين کتاب ، مقدمه نداشتن آن است که اصولاً ، استاد علامه در باب مقدمه  کتابهاي خود احتياطي مقرون به وسواس داشت. در پاسخ سوال نگارنده ، راجع به علت عدم تحرير مقدمه براي امثال و حکم اظهار داشت:« در زبان فرانسوي هفده لغت پيدا کردم که در فرهنگ عربي و فارسي همه آنها را "مثل" ترجمه کرده اند ودر فرهنگهاي بزرگ فرانسوي ، تعريفهايي که براي آنها نوشته اند ، مقنع نيست و  نمي توان با آن تعريفات ، آنها را از يکديگر تميز داد. ناگريز توسط يکي از استادان فرانسوي دانشکده حقوق نامه اي به فرهنگستان فرانسه نوشتم و اختلاف دقيق مفهوم آن هفده لغت را خواستار شدم. پاسخي که رسيد ، تکرار مطالبي بود که در لغتهاي فرانسوي آمده بود که به هيچ وجه مرا اقناع نکرد. از اينرو از نوشتن مقدمه و تعريف مثل و حکمت و غيره خودداري کردم و کتاب را بدون مقدمه منتشر ساختم.»

همان طور که در قبل هم اشاره شد ، دهخدا به زبان فرانسوي نيز تسلط زيادي داشت. او چند کتاب را از زبان فرانسوي به فارسي ترجمه کرده است که البته هنوز به چاپ نرسيده اند. از آن جمله کتاب "عظمت و انحطاط روميان" است که نوشته شده توسط "منتسکيو" نويسنده سرشناس فرانسوي است.

کتاب ديگري که دهخدا از زبان فرانسوي به فارسي ترجمه کرده است کتاب "روح القوانين" است که اين کتاب نيز توسط منتسکيو تاليف شده است.

هم چنين استاد از آغاز جواني تا اواخر عمر به تاليف فرهنگ فرانسه به فارسي مشغول بودند. موارد اين کتاب ، شامل: لغات علمي ، ادبي ، تاريخي ، جغرافيايي و طبي به زبان فرانسه با معادل آنها در زبانهاي فارسي و عربي است. مرحوم دهخدا اين معادلها را با تتبع دقيق در ساليان متمادي از متون امهات کتب فارسي و عربي استخراج کرده اند. اين کتاب نيز به طبع نرسيده است.

از ديگر آثار دهخدا کتاب شرح حال ابوريحان بيروني است که مقارن هزاره تولد بيروني تاليف و به جاي پنج شماره مجله آموزش و پرورش از انتشارات اداره کل نگارش وزارت فرهنگ ، مهر ماه 1324 منتشر گرديده و سپس در لغت نامه تجديد طبع شده است.

اثر ديگر دهخدا تعليقات بر ديوان ناصر خسرو قبادياني است. ديوان قصايد و مقطعات حکيم ناصر خسرو به ضميمه روشنايي نامه و سعادت نامه به تصحيح مرحوم حاج نصر الله تقوي و مقدمه آقاي تقي زاده و تعليقات آقاي مينوي در تهران به سال 1304-1307 هجري شمسي به طبع رسيده است. يادداشتهاي علامه دهخدا در تصحيح اشعار و بعضي نکات بامقدمه اي دلکش از صفحه 619 ديوان مزبور به بعد چاپ شده است. بعدها نيز مرحوم اديب پيشاوري در تصحيح برخي اشعار ناصر خسرو ، نظراتي اظهار کرده اند که در پايان ديوان خود آن مرحوم که به اهتمام مرحوم عبدالرسولي در 1312 در تهران طبع شده ، به عنوان "رساله نقد حاضر" به چاپ رسيده است . آقاي مسرور هم در مجله ارمغان ، سال دوازدهم ، انتقاداتي بر تصحيحات استاد منتشر کرده اند.

از ديگر کارهاي دهخدا مي توان به ديوان سيد حسن غزنوي - ملقب به اشرف - اشاره کرد که به اهتمام آقاي مدرس رضوي در تهران ، سال 1328 به طبع رسيده است. آقاي مدرس پس از اتمام متن ديوان ، آن را به نظر علامه دهخدا و استاد فروزانفر رسانيد و يادداشتهاي ايشان را در تصحيح اشعار در پايان کتاب جاي داد. تصحيحات مرحوم دهخدا در صفحات 361 تا 376 آن کتاب مندرج است.

          منبع:  تبیان