مسجد جامع بفروییه

مسجد جامع بفروییه یا مسجد "حاجی ملک" در "بفروییه" از توابع شهرستان میبد قرار دارد. این مسجد یک تابستانخانه با پوشش گنبدی و ایوانی بلند دارد و در قسمت جلو، دو طبقه است. حیاط مسجد دارای چند غرفه در طرفین و دو ورودی در ضلع های شمالی و غربی است. گرمخانه مسجد در ضلع شرقی تابستانخانه با اندکی اختلاف سطح بنا شده است. گل ساختمان مسجد از خشت و گل است و فقط در شرقی بام، از آجر استفاده شده است. تنها اثر کاشیکاری مسجد، کتیبه معرق بالای سر در و ورودی غربی است.

مسجد جامع عقدا

این مسجد در "عقدا" از توابع شهرستان اردکان قرار دارد. بنای این مسجد از خشت، گل و آجر در نما است. این مسجد دارای تابستانخانه و گرمخانه- که در سطحی پایین تر از تابستانخانه قرار دارد- است. حد واسط گرمخانه و تابستانخانه حیاط است. گرمخانه مسجد، پوشش طاق و تویزه با قوس هایی با قد پای کم دارد. تابستانخانه دارای گنبد، ایوان و غرفه هایی در طرفین حیاط است.

ماذنه مسجد و همچنین پله هایی که دسترسی به مسجد را از حسینیه امکان پذیر می سازد، از جمله ویژگی های این مسجد و کاربندی آجری و گچبری سر در ورودی، از جمله تزیینات آن است.

مسجد حاج محمد سعیدا

مسجد حاج محمد سعیدا- معروف به چرخاب- در محله "چرخاب" شهرستان اردکان قرار دارد و از طریق یک کوچه به حسینیه چرخاب (میدان چرخاب) مرتبط است. مسجد چرخاب دارای دو بخش زمستانی و تابستانی است. کوچه ای که در مرز قسمت تابستانی و زمستانی قرار دارد، دسترسی به وضوخانه را میسر می سازد.

این مسجد از جمله ابنیه دوران قاجار محسوب می شود. احداث بخش تابستانی مسجد به دلایل اقتصادی حدود سی سال بعد از قسمت زمستانی آن صورت گرفت. وجود یک هشتی در مدخل ورودی شبستان و نیز کمی تعداد پنجره ها و ابعاد کوچک آن ها، تبادل حرارت را با محیط خارج کنترل می کند. همچنین طاق و تویزه های کوتاه آن، علاوه بر تامین گرما در زمستان، جلوه و عظمت خاصی به مسجد می بخشد قسمت تابستانی دارای سه یادگیر است.

مسجد زردک

این مسجد در شمال غرب شهرستان اردکان قرار دارد. با توجه به شواهد موجود در بنا، قدمت آن را می توان مربوط به قرن هفتم هـ. ق دانست.

بنای مسجد شامل فضای زیر گنبد به ابعاد 4×4 متر، ایوان کوچک و دو فضای دهلیز مانند به جای شبستان است. فضایی مانند گرمخانه نیز در پشت صحن و در ضلع شمالی مسجد دیده می شود. آثار به جای مانده در اطراف مسجد نشان می دهد این مسجد در گذشته دارای فضاهای دیگری هم بوده که به مرور زمان و در اثر رطوبت حاصل از کشت زمین های مجاور، از بین رفته است.

مسجد جامع اردکان

مسجد جامع اردکان در بافت قدیمی شهرستان اردکان و در کنار بازار آن واقع شده است. این بنا به قرن دهم هـ. ق تعلق دارد و فاقد تزیینات در کاشیکاری و گچبری است. در ورودی چوبی آن تزیین شده است. روی دماغه سمت چپ در، هشت قطعه فلزی (الله، محمد) به خط کوفی کنده کاری شده است. در این مسجد یک زیلو با تاریخ 1038 هـ. ق موجود است.

مسجد جامع فهرج

این مسجد در روستای فهرج شهر یزد قرار دارد. مصالح عمده بنای آن از خشت و گل است و تاریخ ساخت آن به صدر اسلام می رسد. ستون های قطور و پوشش طاق آن از نوع بیز گهواره ای است. منار گلی مسجد مربوط به دوره های بعد است. این مسجد در تاریخ معماری اسلامی ایران اهمیت بسیاری دارد و با مسجد "تاریخانه" دامغان قابل مقایسه است.

مسجد جامع مهریز

مسجد جامع بغداد آباد در شهرستان مهریز، مربوط به قرن دهم هـ. ق است. در بنای این مسجد دو کتیبه قدیمی بر در ورودی و چهار قطعه کاشی به ابعاد 27×37 سانتی متر- متعلق به قرن هشتم هـ. ق با خطوط هندسی ساده و زمینه آبی- بر دیوار محراب شبستان آن دیده می شود. بالای سر در مسجد، سنگ مرمر کنده کاری شده ای، نصب شده است.

مسجد امیرالمومنین (سرده)

مسجد امیرالمومنین (مسجد سرده) و ساباط مجاور آن در محله "سرده" شهر زارچ قرار دارد، با توجه به سبک ساختمان گنبد، ایوان و تاریخ موجود در زیلوی مسجد، بنا را می توان متعلق به دوره زندیان و افشاریان دانست. این مسجد دارای تابستانخانه ای با گنبدی نسبتاً بلند، ایوان، صحن نیم طبقه ای در طرفین گنبد و غرفه هایی در اطراف صحن است. این غرفه ها در ضلع های شرقی و غربی، علاوه بر صحن تا انتهای شبستان زیر گنبد نیز امتداد می یابند. مصالح به کار رفته در این مسجد از خشت و گل با به کارگیری آجر در کف و نمای داخلی گرمخانه، شرقی بام و ... است. گرمخانه مسجد در ضلع شرقی صحن و اندکی پایین تر از آن قرار دارد و دارای شانزده چشمه طاق و تویزه هایی با قوس های هلالی است. نماسازی ستون ها و تویزه ها آجری است. به نظر می رسد گرمخانه مسجد بعد از تابستانخانه بنا شده است. در چوبی ورودی اصلی آن، با قطعات کوچک چوب به صورت شمسه هایی گره چینی شده است.

مسجد جامع عزآباد صدوق

این مسجد در حال حاضر از مرکز آبادی دورو در گودی قرار دارد و به علت هجوم شن های روان، اطراف آن تا بام در ریگ فرو رفته است. مناره ساده، بلند و سفید این مسجد، از دور توجه بیننده را به سوی خود جلب می کند. مسجد شامل صحن، عمارت سردر، ایوان تابستانی و گرمخانه است. سردر ورودی دارای کاربندی گچی است. ایوان تابستانی مسجد دارای گنبدی خشتی است. محراب این قسمت نیز دارای کاربندی گچی است.

امامزاده جعفر یزد(ع)

این بنا در محله «مصلی عتیق» شهر یزد قرار دارد. در کتاب یادگارهای یزد آمده است؛ امامزاده جعفر(ع)، نسبتشان به امام جعفر صادق (ع) می رسد. قدیمی ترین قسمت این زیارتگاه که امروزه توسعه یافته است، حرم مطهر و گنبد آن است.

کاشیکاری گنبد مزار- با کاشی های منقوش سفید و لاجوردی- متعلق به سال های اخیر است. این بنا دارای چهار صحن است و فقط صحن ورودی آن قدیمی است و صحن های شمالی، جنوبی و شرقی آن کاملاً باز سازی شده است. همچنین بر مزار ایوان صحن شرقی، دو گلدسته بلند الحاق شده است.

نقشه این بنا، مربع شکل است و در وسط آن ضریح به چشم می خورد در چهار طرف حرم، شبستان هایی قرار دارد که محل دفن اموات است.

امامزاده سید نورالدین(ع)

امامزاده سید نورالدین احمد(ع) در محلی به نام "گاپله" در مسیر جاده تهران- یزد، حد واسط اردکان –عقدا قرار دارد. قدمت این بنا با روش قیاسی، به دوره صفوی می رسد. ساختمان این امامزاده دارای ایوانی بلند و نماسازی آجری است و از کف زمین به اندازه پنج پله ارتفاع دارد. این بنا دارای گنبد، یک غلام گرد در پیرامون ساختمان و غرفه هایی به قرینه در اطراف غلام گرد است. سر در ورودی مشرف به صحن امامزاده، دارای دو مناره نسبتاً کوتاه با نماسازی آجر لعاب دار است.

در داخل بنا در قسمت کمر بند گنبد، دو نوار و در مرکز گنبد، شمسه ای به شکل ستاره هشت پر دیده می شود. در ضلع شمال غربی گنبد و ایوان، ساختمان مدرسه علمیه قرار دارد. این ساختمان شامل یک حیاط و چهار حجره قرینه در اضلاع شمال شرقی و جنوب شرقی و دو حجره قرینه در طرفین ورودی ضلع شمال غربی است.

امامزاده حسین ابن موسی (ع)

آرامگاه حسین ابن موسی (ع) در سه کیلومتری شمال غربی شهرستان طبس قرار دارد. اصل بنا به تاریخ 494هـ. ق تعلق دارد و در سمت غربی صحن امامزاده، ایوانی به نام ایوان "امیر علی مشیر" دیده می شود از ملحقات این آرامگاه، ساختمان چهل چراغ است که مدفن چندی از حکام و بزرگان پیشین طبس است. این امامزاده به دلیل قرار گرفتن در مسیر جاده یزد، مشهد و حمایت های آستان قدس رضوی (ع)، رونق بسیار یافته و به مکان زیارتی، سیاحتی با شکوهی تبدیل شده است.

امامزاده عبدالله بافق (ع)

امامزاده عبدالله (ع) در حومه شهرستان بافق قرار دارد و در قرن هفتم هـ. ق ساخته شده است. بنای این امامزاده شامل سردر، هشتی ورودی، اتاق مدخل و اتاق اصلی است. بر سر در ورودی این امامزاده، دوکتیبه آجری هم اندازه (ابعادی بین آجر خطایی و نظامی) دیده می شود و در میان هر یک، یک قطعه سنگ تاریخی نصب شده و اشعاری به خط نستعلیق روی آن ها حک شده است. سنگ تراشیده شده وسط، دارای خط نسخ است و در آخر آن تاریخ رجب المرجب سنه 1224 هـ. ق دیده می شود. از ویژگی های این بقعه، گنبد بلند، کاشیکاری های داخلی و خارجی آن و نیز چراغ های کوچک گلی با لعاب فیروزه ای است که از قدیم خارج گنبد را روشن می کرده است.

امامزاده سید محمد عقدا (ع)

این امامزاده در آبادی "هفتادر" از توابع بخش عقدای شهرستان اردکان قرار دارد. براساس کتیبه های موجود در بنا از جمله چند لوح کاشی قبر مربوط به قرن سیزدهم هـ. ق و سنگ قبر مربوط به سال 1036 هـ. ق و نیز باقی مانده کاشیکاری گنبد امامزاده، قدمت این بنا حداق به دوره صفویه می رسد. امامزاده سید محمد دارای گنبد و ایوانی بلند در ضلع شرقی و سه ایوان- سر پوشیده در سه سمت دیگر است. در پاکار گنبد از داخل، کتیبه ای گچی دیده می شود. پوشش غرفه های اطراف گنبد در داخل آجری با بندکشی گچی است. ورودی ضلع جنوبی حرم، دارای دری چوبی با نقش های هندسی است. دو صحن یکی در ضلع جنوبی و دیگری در ضلع شمالی بنا ساخته شده و غرفه هایی در اطراف هر دو صحن به چشم می خورد.

بقعه سید گل سرخ

بقعه سید گل سرخ در محله "سرچم" شهر یزد- بیرون دروازده کوشک نو- قرار دارد و متعلق به قرن نهم هـ. ق است. ورودی بقعه در ضلع شمالی آن قرار دارد. این بنا از یک تالار با پوشش سقف طاق و تویزه و فضای گنبد خانه کوچکی تشکیل می شود. در گنبد خانه قبری است و ضریحی روی آن قرار دارد. روی این سنگ قبر، نام "سید مغرالدین بن شرف الدین علی بن شمس الدین محمد بن تاج الدین" دیده می شود.

گنبد این بقعه کاشیکاری شده و مصالح آن از خشت و گل است. گویا کتیبه کاشی معرقی به خط نسخ به طور عمودی بالا ی سر قبر نصب بوده که امروزه اثری از آن نیست.

بقعه دوازده امام

بقعه دوازده امام در محله "فهادان" شهر یزد قرار دارد. اهمیت این بنا بیشتر به لحاظ معماری و گنبد آجری آن است و در شمار شاهکارهای هنر سلجوقی به شمار می رود. این بقعه دارای در دو لته کوتاهی است.

بدنه گنبد یک چهار ضلعی است که به هشت ضلعی تبدیل می شود و گنبد روی هشت ضلعی قرار دارد. پوشش سقف از داخل کاشیکاری است و دور تا دور آن با خط کوفی تزیین شده است. در چهار گوشه بنا، گوشواره ها و داخل آن ها در گاه هایی قرار دارد. نور این بقعه به وسیله پنجره هایی که در چهار طرف آن تعبیه شده، تامین می شود. داخل بنا مزین به نقوش گچبری و طرح های رنگی است. وجود محراب در این بنا، نشانه مسجدی است که در قرون دوم و سوم هـ. ق بنا شده بود.

بقعه شیخ محمد خانقاه

این بقعه در محله "خانقاه" شهرستان میبد قرار دارد. ایرج افشار در کتاب یادگارهای یزد در باره نام این محل می نویسد: ظاهراً نام این آبادی، باز مانده یکی از خانقاه هایی است (مزار شیخ محمد) که "امیر رکن الدین قاضی" یا "شیخ تقی الدین دادا" در میبد و طبعاً در محل مورد معرفی بر پا داشته بودند.

شیخ محمد از عرفای قرن نهم هـ. ق است. این بقعه کوچک گلی دارای گنبدی آجر پوش است و از داخل با گچ اندود شده است. همچنین این بنا دارای دو ورودی در ضلع شرقی و جنوبی است. سنگ مزار دیواره غربی زیر گنبد، تاریخ 793 هـ. ق را نشان می دهد.

بقعه شیخ احمد و شیخ محمد فهادان

این بقعه در محله فهادان شهریزد قرار دارد. این مزار که به نام "شیخ احمد" معروف است، از بناهای قرن هشتم هـ. ق و دارای رواق و گنبدی نسبتاً مرتفع است. سنگ قبر "شیخ محمد" تاریخ سال 760 هـ. ق را نشان می دهد. سنگ قبر شیخ احمد فهادان در محراب بقعه دوازده امام قرار دارد و ظاهراً پس از ویرانی این بقعه، به آن محل منتقل شده است.

در داخل محراب، آثار مقرنس سازی که روی آن ها با رنگ تزیین شده، باقی مانده است. گنبد این بقعه آجری و دارای یک نوار کتیبه نقاشی شده است. سه طرف این بقعه، به محوطه رواق های اطرافش باز است و دری در آن ها دیده نمی شود.آثار گچبری، روی بدنه دیوارهای داخلی بقعه به چشم می خورد. این بنا در گذشته به صورت چهار صفه در اطراف و بقعه ای در میان، به عنوان خانقاه بود. سقف گنبد از داخل با گچ سفید شده و در میانه آن رنگ آمیزی سبز و آبی به صورت دایره دیده می شود.

گنبد عالی ابر قو

این گنبد بر فراز صخره های طبیعی جاده یزد. ابرقو قرار دارد و از سنگ های طبیعی کوهستان "ساروج" ساخته شده و از داخل و خارج هشت ضلعی است. تزیینات آن تنها شامل دو رشته کتیبه کوفی است که یکی در بالای در ورودی گنبد و دیگری در انتهای ساقه آن، زیر سه ردیف قوس قرار دارد. از متن کتیبه آجری بالای گنبد چنین بر می آید که گنبد در سال 448هـ. ق به فرمان "علی فیروزان" برای پدرش "امیر شمس الدواله" ساخته شد. کتیبه دیگر حاکی از آن است که مادر بانی گنبد نیز در همین آرامگاه مدفون است.

چهار ضلع گنبد به طور یک در میان، دارای چهار روزنه است. میان قبه نیز باز است و این روزنه ها، نور را به داخل بنا هدایت می کنند. در داخل مقبره سردابی به ابعاد80/2×60/3 و ارتفاع 50/1 متر وجود دارد. ورودی سرداب رو به روی ورودی گنبد است.

آرامگاه سپهسالاری

آرامگاه سپهسالار در روستای "چهارده" شهرستان طبس قرار دارد. این بقعه دارای بنای چهار گوش گنبدداری به ابعاد 15×15 متر است و در سه جهت دارای ورودی است. در داخل بنا آثار چند سنگ قبر دیده می شود.

به اعتقاد اهالی محل، این بنا مدفن "مالک بن ذیب" و "مالک بن عمر" از سرداران "احنف بن قیس" است که در تعقیب "یزدگرد سوم" آخرین پاشاه ساسانی، راه خود را گم کره و در محل "جوخواه" جان سپردند. این مقبره که به "گنبد جوخواه" نیز معروف است، در دوره قاجار بر مدفن مزبور ساخته شد.

بقعه مجموعه زنگیان

این بقعه در ضلع شمالی شهر یزد، در خارج از باروی شهر قدیم قرار دارد. به استناد کتاب جامع مفیدی، محل احداث این بقعه در محدوده گورستانی موسوم به "زنگیان" بود. همچنین به باغ بزرگی در همین محل، موسوم به باغ زنگیان اشاره شده است.

می گونید "مولانا شمس الدین محمدشاه حکیم، خوشنویس برجسته قرن نهم هـ. ق – کاتب کتیبه های مسجد جامع و مسجد امیر چقماق- در این مکان مدفون است.

این بنا شامل صفه ها، اتاق ها، طاقچه ها و ... است. تمام فضاهای آن از جرزهای قطور و طاق و تویزه های کاربندی و رسم بندی تشکیل شده است. در ساخت این بنا عمدتاً از خشت و گل و در کف، پله ها، پادامن صفه ها و بخش هایی از سقف، از آجر، گچ و نی استفاده شده است. در تمام سطوح بدنه ها، سقف و بام آن، اندود کاهگل به کار رفته است.