و از طرف دیگر روحانیون که در طول دهه های آخر قرن نوزدهم نگران پیشنهادهای مسیونوز در مورد گردآوری مالیات بودند و از سوی دیگر در تهران شایعه شده بود که مسیونوز قصد دارد در چارچوب اصلا حات مالی از میزان مواجب روحانیون بکاهد و همچنین روحانیون به طور عمده نگران بودند که ممکن است مسیونوز بخواهد بر اوقاف نظارت شدید اعمال نموده و آن را مشمول مالیات قرار دهد (گیلبلر، تجارت ایران و انقلا ب مشروطیت، مقالا ت در زمینه ایران شناسی، صص ۲۳۷ ۲۳۴.) بنابراین رفتار مامورین بلژیکی و تسلط آنان بر امور کشور مورد اعتراض بازرگانان شهرهای تهران، اصفهان شیراز، تبریز، یزد و بوشهر قرار می گرفت. همین انتقادات پراکنده و نیز اوضاع نابسامان اقتصادی و اجتماعی کشور که توجه مردم را به شدت به خود جلب نموده بود، زمینه را برای ابراز نارضایتی و آغاز قیام فراهم کرد. این بار روحانیون که از نصیحت دربار و حاکمان کشور نتیجه ای نگرفته بودند، به مردم روی آوردند و با سخنرانی ها و انتقاد از اوضاع کشور، ضمن بیداری مردم، تنها راه علا ج مشکلا ت را سرنگونی رژیم فاسد دانستند (انصاری، شیخ فضل ا... نوری و مشروطیت، ۱۳۶۹، ص ۵۵.) در تهران علمایی مانند سیدمحمد طباطبایی و سیدعبدا... بهبهانی و در نجف آخوند محمد کاظم خراسانی و میرزا حسین تهرانی ناخشنودی خود را از سیاست های نادرست عین الدوله نشان دادند و نامه هایی در همین زمینه به علمای ایران نوشتند. علما به علت پیوندهای مالی با تجار و بازاریان به نحوی لطمه دیده بودند، بعضی از روحانیون سه سال بود که مستمری خود را دریافت نکرده بودند، در حالی که مظفرالدین شاه همچنان به سفرهای پرخرج خود به اروپا ادامه می داد. از طرفی علما می ترسیدند که مسیونوز مقرری آنان را کاهش دهد و یا بر زمین های وقفی مالیات ببندد (آفاری، انقلا ب مشروطیت ایران، ۱۳۷۹، ص ۵۷)

روحانیون از دوره ناصری به مخالفت با اقدامات حکومت به جهت محدودساختن قدرتشان برخاستند. زیرا به دستور حکومت تحصن در خانه علما ممنوع شده بود و از طرف دیگر با ایجاد وزارت عدلیه حکومت خواستار کاهش دخالت علما در امور قضایی بود. (لمبتون، <علمای ایران و جنبش اصلا حی مشروطیت> کتاب های ایران، ۱۳۶۶، ص ۲۲۵.) در دوره مظفرالدین شاه نیز روحانیون از اصلا حات مالی مسیونوز بلژیکی متضرر می شدند، چرا که عده ای از آنان به فعالیت عمده فروش تجاری می پرداختند، لذا موقعیت مشابه تجار را داشتند و طبق اصلا حات جدید مالی باید مالیات بیشتری می پرداختند.

و از طرف دیگر روحانیون که در طول دهه های آخر قرن نوزدهم نگران پیشنهادهای مسیونوز در مورد گردآوری مالیات بودند و از سوی دیگر در تهران شایعه شده بود که مسیونوز قصد دارد در چارچوب اصلا حات مالی از میزان مواجب روحانیون بکاهد و همچنین روحانیون به طور عمده نگران بودند که ممکن است مسیونوز بخواهد بر اوقاف نظارت شدید اعمال نموده و آن را مشمول مالیات قرار دهد (گیلبر، تجارت ایران و انقلا ب مشروطیت، مقالا ت در زمینه ایران شناسی، صص ۲۳۷ ۲۳۴.) بنابراین رفتار مامورین بلژیکی و تسلط آنان بر امور کشور مورد اعتراض بازرگانان شهرهای تهران، اصفهان شیراز، تبریز، یزد و بوشهر قرار می گرفت. همین انتقادات پراکنده و نیز اوضاع نابسامان اقتصادی و اجتماعی کشور که توجه مردم را به شدت به خود جلب نموده بود، زمینه را برای ابراز نارضایتی و آغاز قیام فراهم کرد. این بار روحانیون که از نصیحت دربار و حاکمان کشور نتیجه ای نگرفته بودند، به مردم روی آوردند و با سخنرانی ها و انتقاد از اوضاع کشور، ضمن بیداری مردم، تنها راه علا ج مشکلا ت را سرنگونی رژیم فاسد دانستند (انصاری، شیخ فضل ا... نوری و مشروطیت، ۱۳۶۹، ص ۵۵.) در تهران علمایی مانند سیدمحمد طباطبایی و سیدعبدا... بهبهانی و در نجف آخوند محمد کاظم خراسانی و میرزا حسین تهرانی ناخشنودی خود را از سیاست های نادرست عین الدوله نشان دادند و نامه هایی در همین زمینه به علمای ایران نوشتند. علما به علت پیوندهای مالی با تجار و بازاریان به نحوی لطمه دیده بودند، بعضی از روحانیون سه سال بود که مستمری خود را دریافت نکرده بودند، در حالی که مظفرالدین شاه همچنان به سفرهای پرخرج خود به اروپا ادامه می داد. از طرفی علما می ترسیدند که مسیونوز مقرری آنان را کاهش دهد و یا بر زمین های وقفی مالیات ببندد (آفاری، انقلا ب مشروطیت ایران، ۱۳۷۹، ص ۵۷)

با گسترش نارضایتی ها و احجافات، جمعی از تجار در ۲۲ صفر ۱۳۲۳ ق / ۸ مارس ۱۹۰۵ م به زاویه حضرت عبدالعظیم پناه بردند و اعلا م کردند که مسیونوز بلژیکی زیاده از آنچه تعرفه گمرکی مقرر نموده از مال التجاره ها عوارض اخذ می کند و عمالش نیز در سرحدات اجحافات زیادی به تجار می کنند و عین الدوله نیز به علت پولی که از نوز می گیرد، جوابی به تجار نمی دهد حتی مسیونوز در حضور عین الدوله به چند تن از علما که برای دادن عریضه به نزد صدراعظم آمده بودند، توهین کرده است. چون کسی به عرایض و شکایات تجار توجه ننموده، لذا آنان عازم حضرت عبدالعظیم شده اند (کرمانی، تاریخ بیداری، ۱۳۶۳، صص ۲۱۸ ۲۱۷.)

از آنجا تجار عریضه هایی به نزد علمای نجف فرستادند و از طرف دیگر خواستار عزل مسیونوز شدند، در جواب شکایت تجار در اواخر ربیع الا ول ۱۳۲۳ هـ ق. / ۱۹۰۵ م نامه ای از علمای نجف به سید عبدا... بهبهانی بدین مضمون رسید: <حجت الا سلا م آقا سید عبدا... مجتهد بهبهانی، تظلم و شکایات اهالی از تعدیات مسیونوز مسیحی به حدی رسیده که دیگر اغماض نتوان کرد، وجود شریف امروز حامی اسلا م و خیرخواه مسلمین است، لا زم است حفظ اعراض و اموال و نفوس مسلمین رفع و دفع ید آن ظالم را با تمام اجزای او، از بلا د مسلمین نموده تکلیف عموم همین است. (شریف کاشانی، واقعات اتفاقیه در روزگار، ۱۳۶۱، ج، ص ۲۲.)

بدین ترتیب مخالفان نظام استبدادی و ناراضیان، آزادیخواهان که پس از جنبش تنباکو به ظاهر خاموش شده بودند. دوباره به تحرک افتادند. علمای تهران از جمله صدرالعلماء و حاجی شیخ مرتضی آشتیانی، شیخ محمدرضا قمی، بهبهانی و طباطبایی هر یک از بالا ی منبر به بدگویی از مسیونوز و سایر عمال حکومتی پرداختند.

همچنین اعلا میه ای از طرف ۱۳ نفر از علمای اصفهان که در رأس آنها حاج آقا نورا... اصفهانی قرار داشت، صادر گردید که در آن تحریم استفاده از امتعه خارجی در کفن اموات و کاغذهای مارک دار خارجی خواسته شده بود. همچنین عنوان شده بود که از این پس لباس های مردانه باید از منسوجات ایرانی تهیه شود. (نجفی و جعفریان، سده تحریم تنباکو، ۱۳۷۳، ص ۹۹.) در همین زمینه اعلا میه ای نیز از سوی شیخ محمد اسماعیل محلا تی، از علمای مقیم نجف صادر شد که در آن اعلا م شده بود که در گذشته تجارت خارجه به این شدت مفتوح نبود و غالب اجناس مورد نیاز جامعه، حاصل تولیدات حرف و صنایع داخلی بود، اما در دوران اخیر که اهل اروپا به ایران نزدیک شده و مراوده آنان با این مملکت تدریجا قوت گرفت، امتعه آنان در این بلا د منتشر گردیده به حدی که امتعه وطنیه اسلا میه تدریجا متروک گشت و استعمال کالا های داخلی فقط مختص به افرادی شد که توانایی خرید کالا های خارجی را ندارد. بدین صورت حرف و صنایع ایرانی رو به انحطاط و ضعف گذاشت، فقر و پریشانی در بین صاحبان آن حرف و اجزای آن بالا گرفت، چه خانواده ها که برچیده نشد و چه کارخانه ها که بسته نشد به همان نسبت که این مملکت را خراب کردیم، ممالک اروپا و بلا د نصاری و یهود را معمور و آباد نمودیم (پیشین، صص ۱۰۲، ۱۰۱.) در این میان تجار تهران و سایر شهرها هرچند از منزلت اجتماعی و قدرت اقتصادی و تا حدی از نفوذ سیاسی بهره مند بودند، اما به علت دلبخواهی بودن امور و نبود ضوابط معین در روابط بین عمال دیوانی و قشرهای دیگر اجتماعی و به خصوص تعدیات حکام ولا یات به تجار، موجب درگیری های مداوم میان آنان و عمال دیوانی شده بود. از طرف دیگر عین الدوله در حالی که برای وصول مالیات های عقب افتاده دستور سختگیری داده و بر میزان مالیات ها افزوده بود. در همان حال دستور کاستن از برخی مستمری ها و قطع بعضی دیگر از مستمری ها را داده بود، این تصمیم ها با مشورت مسیونوز اتخاذ شده بود، افزایش مالیات ها بر پایه این استدلا ل بود که ارزش پل نقره ایران نسبت به سال های پیش تنزل کرده و بهای محصولا ت تلقی نموده، ولی مالیات دولت به همان میزان سابق باقی مانده است و این خود یکی از علل کسر بودجه است (دفتر مطالعات سیاسی و بین المللی، نهضت مشروطیت ایران، ۱۳۷۰، ص ۹۱.)

این نارضایتی ها ناشی از تعرفه گمرکی و افزایش مالیات ها و احجافات عمال دیوانی به خصوص بلژیکی ها موجب اتحاد میان علما و بازرگانان شد.

● تلا ش تجار برای ترویج صنایع ملی

اگرچه عهدنامه های تجاری منعقدشده با روسیه و انگلستان زمینه را برای هجوم سیل آسای کالا های فرنگی به ایران هموار کرد و تولیدکنندگان داخلی در رقابت با بازرگانان خارجی به ورشکستگی دچار شدند، با این همه بازرگانان داخلی ایران بر این عقیده بودند که اگر همه همت کنند و کمپانی تشکیل دهند و سرمایه های اندک و پراکنده را در یکجا جمع نمایند، می توانند با تجار و کمپانی های فرنگی رقابت کنند و حتی اجناس ایران را نه تنها در داخل کشور، بلکه در اقصی نقاط دنیا، به خصوص در جهان اسلا م رواج دهند. لذا یکی از اقداماتی که بازرگانان و تجار و آزادیخواهان برای مقابله با سلطه اقتصادی بیگانگان در ایران انجام دادند. احیای صنایع ملی و تشکیل شرکت های داخلی برای ترویج امتعه داخلی بود. تجددخواهان که بیشتر از روشنفکران، روحانیون طبقات متوسط، بازرگانان و تولیدکنندگان بودند، احیای صنایع ملی و یا آوردن کارخانه از خارج و تهیه تولیدات داخلی را وسیله ای موثر برای بی نیازکردن جامعه از کالا های فرنگیان و حفظ عظمت اسلا م و سربلندی و استقلا ل ایران و جلوگیری از خروج ثروت های ملی از کشور، برای خرید اجناس خارجی می دانستند (معتضد، تاریخ تجارت و...، ۱۳۶۶، ص ۴۹۹.)

بنابراین پیدایش شور و شوق ملی برای ایجاد شرکت های صنعتی، یکی از تلا ش های مهم مردم ایران در سال های قبل از انقلا ب مشروطیت بود، این حرکت ابتدا از سوی چند تن از تجار و روشنفکران اصفهان آغاز شد، بدین صورت که در سال ۱۳۱۵ هـ ق / ۱۸۹۷ م افرادی نظیر مجدالا سلا م کرمانی، سید جمال الدین واعظ اصفهانی، ملک المتکلمین، میرزا علی جناب در اصفهان، انجمنی به نام انجمن ترقی تشکیل دادند که هدفش رفع احتیاج از مصرف کالا های خارجی بود (اشرف، موانع تاریخی رشد سرمایه داری، ۱۳۵۹، ص ۱۰۰.)

آنان تجار اصفهان را دعوت به تحریم خرید اجناس خارجی کردند و با همکاری تجار، شرکت اسلا میه را در سال ۱۳۱۶ ق/ ۱۸۹۸ م با ۱۵۰ هزار تومان سرمایه تشکیل دادند. این شرکت مدتی بعد در شهرهای تهران، شیراز و تبریز نیز شعبه هایی باز نمود (اتحادیه، پیدایش و تحول احزاب، ۱۳۶۱، ص ۱۳۵.) به گفته ملک زاده، ملک المتکلمین، پس از مراجعت از هندوستان، با اطلا عاتی که از ترقی کشورهای متمدن و پیشرفته داشت، برای احیای صنایع ایران و رونق صنعت و رهایی هزاران کارگر از پریشانی و فقر، بر آن شد که با کمک عده ای از تجار و روشنفکران در احیای صنایع داخلی و رواج بازار کالا های ایران تلا ش نماید، لذا ماه ها و هفته ها درمنابر و مساجد، مردم را متوجه دوره مجد و عظمت ایران که محصول قدرت اقتصادی و ثروت عمومی بود، کردند و نیز مردم را با خطراتی که بر اثر تسلط اقتصادی بیگانگان بر اوضاع کشور تهدید می نمود، آگاه ساختند. در نهایت به طور مخفیانه با چند تن از بازرگانان ثروتمند و مطلع برای احیای صنایع ملی به فعالیت پرداختند تا آنکه با هزاران زحمت به تشکیل یک شرکت ملی با سرمایه یک میلیون تومان موفق شدند، بدین ترتیب نخستین بار شرکت سهامی به نام <شرکت اسلا میه> که محصول افکار نوین آزادیخواهان بود، در اصفهان تشکیل شد. ملک المتکلمین برای موفقیت شرکت مصمم شد تا عده ای از روحانیون منتفذ را با فعالیت این شرکت همراه سازد. وقتی سهام شرکت به چاپ رسید، در سال ۱۳۱۶ هـ ق / ۱۸۹۸ م حدود هزار نفر از روحانیون معروف، رجال دولت و تجار معتبر و ملا کین به مجلس دعوت شدند، (ملک زاده، پیشین، صص ۱۳۸ ۱۳۶) در آن مجلس ملک المتکلمین نطق مفصلی از اوضاع پریشان کشور و فقر عمومی ایراد نمود. این خطا به او آنچنان حاضرین را تحت تاثیر قرار داد که اکثر آنان موافقت خود را با تاسیس شرکت اعلا م کردند. در اندک مدتی ۹۰۰ هزار تومان سهام شرکت، از طرف مردم خریداری شد. طولی نکشید که صدها دستگاه بافندگی به کار افتاده، هزاران صنعتگر بیکار مشغول به کار شدند و شعبه های این شرکت در سایر شهرها نیز افتتاح گردید، بدین ترتیب کالا های تولید داخلی در تمام کشور رواج یافت. از آن پس تحریم منسوجات فرنگی و استفاده از اقمشه بافندگان داخلی به صورت یک حرکت عمومی در سراسر کشور درآمد و حتی موج آن به نجف رسید و مراجع بزرگ شیعه به حمایت از شرکت اسلا میه برخاستند. چنان که روزنامه حبل المتین از چگونگی تشکیل شرکت اسلا میه و حمایت علما و مراجع تقلید نجف از این شرکت می نویسد: <روز عید مبعث در نجف اشرف، جمع کثیری از علمای اعلا م و تجار محترم در خانه حاج عبود تاجرشلا ش حضور یافته، اجناس و اقمشه اسلا میه را که به تازگی آورده بودند، حاضر کردند، جناب شیخ محمد واعظ عراقی که مردی فاضل و اهل منبر بود، پس از خطبه فصیحی، تقریری، مشتمل بر حرمت اقمشه خارجی و در استحباب استعمال امتعه داخلی از قراری که مرقوم است بیان فرمودند.>(حبل المتین، ش ۱۳، س ۸، ۱۳۱۸ ق، ص ۱۳.)

البته قبل از تشکیل شرکت اسلا میه برخی صاحبان سرمایه، با روی هم گذاشتن سرمایه های خود چندین شرکت بازرگانی و صرافی تشکیل داده بودند، نظیر کمپانی امنیه، کمپانی مسعودیه، شرکت آرامیان، تجارتخانه جمشیدیان، تجارتخانه تومانیانس، تجارتخانه جهانیان را می توان نام برد (اشرف، پیشین، صص ۷۸ ۷۶.) اما در کل چندان موفقیتی در رقابت با شرکت های خارجی به دست نیاورده بودند.

در نتیجه گیری می توان گفت افزایش میزان عوارض گمرکی بر کالا های بازرگانان ایرانی، ورود گسترده منسوجات اروپایی به ایران، فعالیت تجار و شرکت های اروپایی در واردات و صادرات کالا و سرمایه گذاری در زمینه راه ها، معادن و بانک ها و از سوی دیگر نظارت بیگانگان بر تحولا ت داخلی مانع عمده در رشد و پیشرفت اقتصادی جامعه ایران بود. در این میان هرچند از سوی تجار و تولیدکنندگان داخلی اقداماتی از قبیل تاسیس شرکت های وطنی و مجلس تجارت برای مقابله با سلطه اقتصادی بیگانگان صورت گرفت، اما به دلیل حاکمیت استبداد و همگام بودن رجال خائن داخلی با سیاست های شوم استعمارگران خارجی در داخل کشور نتیجه ای از این فعالیت ها گرفته نمی شد.

منبع: روزنامه دنیای اقتصاد