اقتصاد خانواده (نَفَقه )
نَفَقه (مخارج زن)
عبدالرحيم موگِهى
أ. تعريف نفقه
1. زنى كه عقد دائمى شده نبايد بدون اجازه شوهر از خانه بيرون رود، و بايد خود را براى هر لذتى كه او مىخواهد تسليم نمايد، و بدون عذر شرعى از نزديكى كردن او جلوگيرى نكند. و اگر در اينها از شوهر اطاعت كند، تهيه غذا و لباس و منزل او و لوازم ديگرى كه در كُتُب ذكر شده بر شوهر واجب است، و اگر تهيه نكند چه توانايى داشته باشد يا نداشته باشد، مديون زن است.371
2. اگر زن در كارهايىكه در مسأله پيش گفته شد اطاعت شوهر را نكند گناهكار است، و حق غذا و لباس و منزل و همخوابى ندارد، ولى مَهر او از بين نمىرود.372
3. مرد حق ندارد زن خود را به خدمت خانه مجبور كند.373
4. مخارج سفر زن اگر بيشتر از مخارج وطن باشد با شوهر نيست، ولى اگر شوهر مايل باشد كه زن را سفر ببرد بايد خرج سفر او را بدهد.374
5. زنى كه از شوهر اطاعت مىكند اگر مطالبه خرجى كند و شوهر ندهد مىتواند جهت الزام شوهر بر پرداخت نفقه بهحاكم شرع و اگر ممكننباشد بهعُدول مؤمنين،375 و اگر آن هم ممكن نباشد به فُسّاق مؤمنين مراجعه نمايد. و چنانچه الزام شوهر بر دادن نفقه ممكن نباشد مىتواند در هر روز به اندازه خرجى آن روز بدون اجازه از مال او بردارد، و اگر ممكن نيست چنانچه ناچار باشد كه معاش خود را تهيه كند، در موقعى كه مشغول تهيه معاش است اطاعت شوهر بر او واجب نيست.376
6. اگر زن به جهت عذر شرعى يا عقلى مانند حيض يا احرام يا اعتكافِ واجب يا بيمارى و يا غير اينها نتواند خود را تمكين شوهر كند، نفقهاش از بين نمىرود. و همچنين اگر زن با اجازه شوهر مسافرت كند - چه سفر واجب باشد يا مستحب و يا مباح - و يا در كار واجبِ مُضَيَّقى377 مانند حج واجب، بدون اجازه شوهر و يا حتى با منع و نهى او نيز مسافرت كند، نفقهاش از بين نمىرود، بر خلاف مواردى كه زن بدون اجازه شوهر به مسافرت مستحب يا مباح مىرود. پس در اينگونه موارد نفقه زن از بين مىرود، بلكه چنانچه زن بدون اجازه شوهر از خانه بيرون رود - حتى اگر براى غير مسافرت باشد، تا چه رسد به اينكه براى مسافرت باشد - نفقهاش از بين مىرود، زيرا سرپيچى و نشوزى كه از بين برنده نفقه زن است تحقق پيدا كرده است.378
ب. مقدار نفقه
7. نفقه زن مقدار معيّنى ندارد، بلكه قانون اين است كه شوهر آنچه را زن نياز دارد تهيه كند، مانند غذا، خورش، پوشاك، فرش، روانداز، مسكن، خدمتكار379 و وسايلى كه براى آشاميدن، پختن، نظافت و غير اينها لازم دارد ... .380
ج. شرط پرداخت نفقه
8. شرط استحقاق زن براى دريافت نفقه و خرجى، فقر و نياز زن نيست. از اين رو زن بر شوهر حق نفقه دارد اگر چه زن، بىنيازترين مردم باشد.381
د. چگونگى پرداخت نفقه
9. چگونگى پرداخت نفقه به صورت غذا و خورش يا بدينگونه است كه زن مانند ساير اعضاى خانواده طبق معمول با شوهرش در خانه همخوراك مىشود، و يا بدين صورت است كه شوهر، خودِ نفقه را به زن مىدهد ... .382
پرداخت نفقه به صورت پول نقد
10. اگر زن و شوهر بر پرداخت نفقه به صورت پول نقد و قيمت غذا و خورش توافق كنند و زن آن را بگيرد مالكش مىشود. و آنچه بهعنوان نفقه بر مرد واجب بوده است ساقط مىشود، ولى هيچ كدام حق ندارند ديگرى را به پرداخت نفقه به صورت پول نقد وادار كنند.383
ه' . صرفهجويى در نفقه
11. اگر شوهر مخارج چند روز مثلاً يك هفته يا يك ماه را به زن بپردازد و اين مدت بگذرد و زن آن را براى خود مصرف نكند، به اين صورت كه از جاى ديگرى - غير از نفقه - مصرف كند يا كسى مخارج او را بدهد و يا زن با صرفهجويى، مقدارى از نفقه را پسانداز كند، آنچه از نفقه زياد مىآيد متعلق به زن و مِلك اوست و شوهر حق پس گرفتن آن را ندارد ... .384
يادسپارى
كسى كه مال ندارد و مخارجى بر او واجب است مثل خرج زن و بچه، بايد كسب كند و براى كارهاى مستحب مانند وسعت دادن به عيالات و دستگيرى از فقرا كسب كردن مستحب است.385
استفتائات
پرداخت نفقه و درآمد داشتن زن
در صورتى كه زن درآمد مُكفى داشته باشد، آيا شوهر مىتواند از پرداختن نفقه به همسر خود امتناع ورزد؟
باسمه تعالى؛ نفقه زن بر شوهر واجب است گرچه زن درآمد كافى داشته باشد.386
كسب حرام همسر
فرزند يا همسرى كه پدر يا همسرشان كسب حرام دارند يا خمس مالشان را نمىپردازند، چه تكليفى دارند؟ چه از نظر خوردن و آشاميدن و چه از نظر نماز و روزه؟
باسمه تعالى؛ اگر چيزى كه مورد استفاده فرزند يا همسر مىباشد علم به حرام بودن آن ندارند تصرف جايز است، و اگر علم به حرام بودن دارند تصرف جايز نيست.387
دو. نفقه نزديكان و خويشان
1. طبق تفصيلى كه خواهد آمد بر مرد واجب است نفقه و مخارج پدر و مادر خود را و پدران و مادران آنان اگر چه بالاتر نيز روند، و فرزندان و نوههاى خود را اگر چه پايينتر نيز روند[ مانند نبيره و نتيجه] بپردازد (مرد باشند يا زن، كوچك باشند يا بزرگ، مسلمان باشند يا كافر). و پرداخت مخارج به غير اينها از نزديكان بر انسان واجب نيست، اگر چه مستحب است بويژه به آنان كه از وى ارث مىبرند.388
2. شرط وجوب پرداخت مخارج به نزديكان فقر و نياز آنان است، به اين معنى كه فعلاً رزق و روزى خود را نداشته باشند. پس پرداخت نفقه به كسى كه فعلاً توانايى تأمين مخارج خود را دارد واجب نيست، اگر چه فقيرى باشد كه رزق و روزى تمام سالش را نداشته باشد و گرفتن زكات و مانند آن برايش جايز باشد ... البته اگر كسى از نزديكان توانايى پيدا كردن كسب و كار مناسب با شأن خود را داشته و براى راحتى آن را رها كرده باشد، ظاهر اين است كه دادن نفقه به او واجب نيست.389
3. در وجوب پرداخت نفقه و مخارج به نزديكان، شرط است كه انسان پس از تأمين مخارج خود و همسر دائمىاش، توانايى پرداخت آن را داشته باشد ... .390
4. مخارج نزديكان مقدار معيّنى ندارد، بلكه واجب است مخارج آنان را به مقدار كافى از خوراك، خورش، پوشاك و مسكن با ملاحظه حال، شأن، زمان و مكان - به همانگونهاى كه در مخارج همسر گذشت - بپردازد.391
5. نفقه و مخارج پدر بر فرزندش واجب است و نفقه فرزندانِ پدرش بر وى واجب نيست، زيرا آنان برادرانش هستند. و همچنين مخارج همسر پدرش بر او واجب نيست. و بر پدر نفقه فرزندش و فرزندان فرزندش - نه همسر فرزندش - واجب است.392
استفتا
تأمين معاش پدر و مادر
در چه صورت تأمين معاش پدر و مادر بر فرزند واجب است و اطاعت از آنها تا چه حدى لازم است؟
باسمه تعالى؛ اگر پدر و مادر نتوانند معاش خود را تأمين كنند بر فرزند واجب است نفقه آنها را بدهد. و لازم است اولاد كارى كه موجب اذيت والدين باشد انجام ندهند و بهتر است به صلاح انديشيهاى آنان احترام بگذارند.
سه. هديه دادن به خويشاوندان
1. هديه دادن به خويشاوندان مستحب است. آنان كسانى هستند كه خداوند بزرگ دستور اكيد به رابطه با آنان را داده و نهى شديد از قطع رابطه با آنان را كرده است ... و شايستهتر به اين كار پدر و مادر هستند كه خداوند بزرگ دستور نيكى به آنان را داده است ... و از همه سزاوارتر مادر است كه نيكى به او و رابطه با وى بيشتر از پدر تأكيد شده است ... .393
2. برترى دادن برخى فرزندان بر برخى ديگر در هديه دادن جايز است، ولى كراهت دارد. و چه بسا اگر موجب فتنه انگيزى و دشمنى و كينه مفسده آور باشد حرام شود، همانگونه كه ممكن است اگر مفسدهاى نداشته و براى برخى فرزندان خصوصيتى باشد كه رعايت آن اولويت دارد، اين برترى دادن چه بسا ترجيح داشته باشد.394
چهار. احكام خُمس
أ. تعريف خمس
پرداخت5/ 1 دارايى را پس از يك سال خمسى و با توجه به موارد و شرايطى كه در شرع مقدس اسلام مشخص شده است، خمس مىنامند.
ب. زمان وجوب خمس
1O . خمس از چه موقعى بر انسان واجب مىشود؟
باسمه تعالى؛ مكلّف از موقعى كه شروع به پيدا كردن درآمد مىكند تا سر سال اگر از درآمد چيزى باقى ماند، خمس دارد.395
2O . سن دختران و پسرانى كه خمس و زكات به آنها واجب مىشود چند سال بايد باشد؟
باسمه تعالى؛ همان سن بلوغ ايشان است.396
3O . كسىكه تاكنون اصلاً خمسنداده، براى دادن خمس چگونهبايد عمل كند؟ آيا خمس تمام وسايل ولوازم ضرورى (مثل موتور، ماشين، يخچال، خانه و غيره) را نيز بايد بدهد؟ و اگر بدهد همان قيمت خريد را بدهد يا خمس قيمت فعلى را؟
باسمه تعالى؛ به قيمت فعلى بايد خمس بدهد، و براى تصفيه حساب، مصالحه لازم است كه بايد به يكى از وكلاى مسلّم الوكاله اينجانب مراجعه نمايد.397
يادسپارى
اگر بچه صغير سرمايهاى داشته باشد و از آن منافعى به دست آيد، بنا بر احتياط واجب بعد از آنكه بالغ شد، بايد خمس آن را بدهد.398
ج. موارد وجوب خمس
در هفت چيز خمس واجب مىشود:
اول: منفعت كسب.
دوم: معدن.
سوم: گنج.
چهارم: مال حلال مخلوط به حرام.
پنجم: جواهرى كه به واسطه غواصى يعنى فرورفتن در دريا به دست مىآيد.
ششم: غنيمت جنگ.
هفتم: زمينى كه كافر ذمّى از مسلمان بخرد ... .399
خمس درآمد و منفعت كسب
1. هرگاه انسان از تجارت يا صنعت يا كسبهاى ديگر مالى به دست آورد، اگر چه مثلاً نماز و روزه ميّتى را به جا آورد و از اجرت آن، مالى تهيه كند، چنانچه از مخارج سال خود او و عيالاتش زياد بيايد، بايد خمس يعنى پنج يك آن را به دستورى كه بعداً گفته مىشود بدهد.400
2. كسى كه ديگرى مخارج او را مىدهد، بايد خمس تمام مالى را كه به دست مىآورد بدهد. ولى اگر مقدارى از آن را خرج زيارت و مانند آن كرده باشد، فقط بايد خمس باقيمانده را بدهد.401
3. اگر از منفعت كسب آذوقهاى كه براى مصرف سالش خريده در آخر سال زياد بيايد، بايد خمس آن را بدهد. و چنانچه بخواهد قيمت آن را بدهد در صورتى كه قيمتش از وقتى كه خريده زياد شده باشد، بايد قيمت آخر سال را حساب كند.402
4. اگر از منفعت كسب پيش از دادن خمس اثاثيهاى براى منزل بخرد، چنانچه در بين سال احتياجش از آن برطرف شود، واجب است كه خمس آن را بدهد. و همچنين است زيورآلات زنانه اگر در بين سال وقت زينت كردن زنها به آنها بگذرد.403
5O . اگر شخصى براى رفت و آمد خود وسيله نقليهاى بخرد، آيا لازم است خمس آن را بدهد، يا از مخارج ساليانه محسوب مىشود؟
باسمه تعالى؛ اگر در زندگى احتياج به آن دارد و فقط براى كار و كسبش نيست خمس ندارد.404
6O . آيا كسى كه از درآمد كارش از قبيل ماشين سوارى، يخچال، تلويزيون يا لوازم زندگى ديگر كه در اين زمان مورد استفاده قرار مىگيرد تهيه كند، خمس اينها چگونه مىباشد؟
باسمه تعالى؛ اگر از درآمد بين سال تهيه كرده خمس ندارد، مگر آنكه در زندگى احتياج به آن نداشته باشد و از شؤون او نباشد.405
7O . به مواد غذايى روزانه كه به صورت عادى و اندك در منزل وجود دارد مانند برنج و روغن و حبوبات و امثالهم نيز خمس تعلق مىگيرد يا خير؟
باسمه تعالى؛ اگر سر سال زياد بيايد بايد خمس آن را بدهند.406
8O . كسى براى مصارف عروسى پسرش «پول» تهيه كرده و قبل از تكميل مراسم، سال به سر رسيده است، آيا خمس به اين «پول» تعلق مىگيرد يا خير؟
باسمه تعالى؛ در فرض مرقوم مبلغ پسانداز شده از درآمد كسب خمس407 دارد.408
9O . به پولى كه انسان براى ازدواج يا تحصيل كنار مىگذارد، آيا خمس تعلق مىگيرد يا خير؟
باسمه تعالى؛ اگر از درآمد كسب باشد و سال بر آن بگذرد خمس دارد.409
10. زنى كه در خانه شوهرش به كسب و كارى مشغول است و شوهرش توانايى پرداخت هزينههاى زندگى او را دارد، بر زن واجب است كه بدون كم كردن هزينهها خمس درآمد خود را بپردازد، زيرا هزينههاى زندگى بر عهده شوهر است، مگر اينكه شوهر توانايى پرداخت هزينههاى زندگى را نداشته باشد.410
11O . خانمى كه نان و خوراك و وسايل زندگىاش را شوهرش تأمين مىكند و خود نيز كار كند و پولش را فرش و وسايل مورد نياز زندگى تهيه كند، آيا خمس به او تعلق مىگيرد يا نه؟
باسمه تعالى؛ اگر بين سال صرف در مؤونه نموده خمس ندارد.411
12O . زن و شوهرى هر دو كار مىكنند و در آمد دارند، آيا به پول زن هم خمس تعلق مىگيرد؟
باسمه تعالى؛ در زايد بر آنچه در بين سال خرج زندگى كرده خمس واجب است.412
13O . زنى كه همه حقوق خود يا مقدارى از آن را براى خرج زندگى در اختيار شوهر قرار مىدهد، آيا بايد خمس همه حقوق را بدهد يا خمس باقيمانده را؟
باسمه تعالى؛ هر مقدار از حقوق هر يك از زن و شوهر از مخارج سال زياد بيايد صاحب حقوق مالك آن است و بايد خمس آن را بپردازد، و چنانچه زن به شوهر بخشيده است و چيزى از آنچه بخشيده شده زياد بيايد خمس ندارد.413
خمس مال حلال مخلوط به حرام
1O . اينجانب معتقد و مقيّد به اجراى دستورات اسلام هستم، متأسفانه پدر و مادرم تقيّد كامل به مسائل اسلامى ندارند و از چيزهاى حرام پرهيز نمىكنند، به همين جهت خمس نمىدهند. و از طرفى من به منزل آنها رفت و آمد دارم و احياناً چيزى مىگيرم يا مىخورم يا آنها هديهاى خوراكى يا غيره به من مىدهند. با توجه به اينكه خمس نمىدهند، غذا خوردن در خانه آنها يا قبول هديه براى من صحيح است و مىتوانم تصرف نمايم يا خير؟
باسمه تعالى؛ اگر يقين نداريد كه آنچه مورد تصرف شماست در خانه آنها يا به شما مىدهند مال حرام باشد، مىتوانيد تصرف كنيد.414
2O . از آنجا كه در خانوادهاى زندگى مىكنم كه از مال حلال مخلوط به حرام زندگيمان مىچرخد و سرپرست خانواده هم نمىخواهد مال حلال مخلوط به حرام را جدا كند و خمس هم نمىدهد و من هم هيچ كارى نمىتوانم بكنم، تكليف پولى كه مىگيرم و لباسهاى مورد استفاده و اشيا و غذاهايى كه مىخورم و مكان نمازم چيست؟
باسمه تعالى؛ اگر يقين داريد اموالى كه تحت تصرف شما قرار مىگيرد از مال حرام است يا با مال حرام تهيه شده تصرف جايز نيست، مگر آنكه با اجازه حاكم شرع مال حرام يا مقدار خمس مال را جدا كنيد.415
3O . خانمى با دو فرزند خود زندگى مىكند و خرج معاش خود را از راه سرمايهاى كه دارد به دست مىآورد، اگر اين سرمايه را به كسى كه خمس مالش را نمىدهد داده باشد تا براىاو كار كند، وضع پولىكه ازاينراه بهدست مىآيد چيست؟
باسمه تعالى؛ اگر با پول غير مُخَمَّس مخلوط نشده باشد مانع ندارد و الاّ بايد از حاكم شرع اجازه بگيرد.416
4O . شخصى با اطّلاع به اينكه پدرش خمس مال خود را نمىپردازد و تا به حال نپرداخته است، آيا با وجود اينكه داراى ثروت و درآمد كافى است مىتواند از آن پول جهت تأمين مايحتاج خود بگيرد؟ مثلاً خريد خانه، ازدواج، خرج روزمره، خرج تحصيلى؟ حكم كسى كه تا به حال از اين پول استفاده مىكرده و نمىداند كه چه مقدار استفاده كرده چيست؟ و در صورتى كه خودش هيچ درآمدى نداشته باشد چطور؟
باسمه تعالى؛ اگر يقين دارد كه در آنچه تصرف كرده يا مىكند خمس هست، بايد به حاكم شرع مراجعه و استجازه كند.417
د. موارد واجب نبودن خمس
در مواردى پرداخت خمس واجب نيست. برخى از آنها عبارتند از:
1. بخشش و هديه
1. اگر از غير كسب مالى به دست آورد مثلاً چيزى به او ببخشند واجب نيست خمس آن را بدهد.418
2. اگر چيزى را كه خمس آن داده نشده419 به كسى ببخشند، پنج يك آن چيز مال او نمىشود.420
3O . طلايى كه زن به صورت بخشش دريافت كرده، البته نه از شوهر بلكه از مادر يا خواهرش، آيا اين طلا خمس دارد؟
باسمه تعالى؛ بخشش خمس ندارد.421
4O . پسرى كه هنوز ازدواج نكرده است، پدر پولى يا زمينى يا اشيايى به پسر مىبخشد كه ازدواج كند، اين اشيا كه بخشيده شده است خمس دارد يا خير؟
باسمه تعالى؛ بخشش خمس ندارد.422
5O . پدرم مبلغ 200 هزار تومان و يك مغازه به من بخشيد و چون قبل از رسيدن آخر سالش بود بايد من خمس مبلغ مذكور و خمس سرقفلى مغازه را بدهم يا نه؟ ضمناً 27 هزار تومان از طرف همسرم به اينجانب بهعنوان چشمروشنى و عيدى دادهاند آيا خمس دارد؟
باسمه تعالى؛ بخشش و چشمروشنى و عيدى خمس ندارد.423
6O . آيا عيدى و پاداشى كه دولت به كارمندان مىدهد و به صورت پول نقد يا سكه آزادى است خمس دارد يا نه؟
باسمه تعالى؛ خمس ندارد.424
7O . پولى كه انسان به نام فرزندش پسانداز مىكند و در صورت احتياج، از آن پول برداشته و دوباره به حساب فرزند مىگذارد، آيا بايد خمس آن را بپردازد؟
باسمه تعالى؛ اگر مناسب شأن خود به فرزند بخشيده خمس ندارد.425
8O . مبلغىبنيادشهيد وارتش بهخانواده شهدا مىپردازند آيا خمسدارد ياخير؟
باسمه تعالى؛ خمس ندارد.426
9. قطعه زمينى است كه براى تأمين منزل خريدارى شده و فعلاً تصميم گرفتهايم اين زمين را بفروشيم جهت خريد منزل، ولى اين پول به مقدار خريد منزل نيست. آيا مىتوانيم تا هنوز سال مالى ما نرسيده پول زمين يا خود زمين را به همسر يا فرزندمان هبه كنيم يا نه؟
باسمه تعالى؛ هبه مانع ندارد، ولى اگر زمين از درآمد و حقوق بدون دادن خمس تهيه شده با فروش، خمس پول آن را بايد بپردازيد، و همچنين اگر هبه خود زمين، زايد بر شأن يا براى فرار از خمس باشد، بايد خمس زمين داده شود.427
10O . كسى كه از پول خمس نداده اشيايى را بخرد و به خانواده خود ببخشد، چه حكمى دارد؟
باسمه تعالى؛ با علم به وجود خمس در آن، جايز نيست.428
2. مهريه و ارثيه
1. مَهرى را كه زن مىگيرد خمس ندارد. و همچنين است ارثى كه به انسان مىرسد ... .429
2. اگر مالى به ارث به او برسد و بداند كسى كه اين مال از او به ارث رسيده خمس آن را نداده، بايد خمس آن را بدهد. و نيز اگر در خود آن مال، خمس نباشد، ولى انسان بداند كسى كه آن مال از او به ارث رسيده، خمس بدهكار است، بايد خمس را از مال او بدهد.430
3O . چه مىفرماييد درباره كسى كه خانه خود را فروخته و نصف خانه را قبلاً به عيال خود بابت مهريه واگذار كرده، و اكنون نمىتواند با قيمت نصف خانه كه مال خود اوست خانه ديگرى مانند خانه اول تهيه نمايد، آيا اين شخص بايد خمس سهم خود را پس از فروختن بپردازد يا خير؟
باسمه تعالى؛ اگر خانه را از در آمد كسب و حقوق، قبل از اداى خمس تهيه كرده، نسبت به نصف خودش بايد خمس بدهد.431
4O . اخيراً مقدارى طلا از قبيل النگو و غيره كه مربوط به همسر و دخترم بوده به مبلغ 261000 ريال به منظور خريد آپارتمانى فروختهام كه مبلغ هجده هزار تومان از ارزش مبلغ طلاى فروخته شده دائماً و به طور مستمر مورد استفاده خانوادهام بود، و بقيه آن بيش از يك سال است كه مورد استفاده قرار نگرفته است. با توجه به اينكه كل طلاهاى خريدارى شده قبل از زمان داشتن حساب سال (خمس) در طول مدت خدمت 18 ساله خريدارى شده لطفاً بفرماييد:
1. آيا بايد خمس كل مبلغ طلاهاى فروخته شده را پرداخت نمود؟
2. آيا بايد خمس آن مقدار از پول طلاهاى فروخته شده كه بيش از يك سال مورد استفاده قرار نگرفته داده شود؟
3. يا با توجه به موارد اشاره شده به منظور خريد خانه اصلاً تعلق نمىگيرد؟
باسمه تعالى؛ اگر طلاها به همسر و دخترتان بخشيده شده يا از مهريه ايشان بوده، پول فروش آن خمس ندارد، مگر اينكه با پول غير مُخمّس تهيه شده باشد.432
5O . پدرى فوت كرده و مقدارى پول نقد به ارث مىگذارد. چند بچه صغير دارد كه مادرشان قَيِّم آنهاست. آيا پرداخت خمسِ آن پول بر آنها لازم است؟
باسمه تعالى؛ اگر يقين ندارند كه خمس پول مزبور را در حيات خود نداده است، لازم نيست خمس بدهند.433
3. هزينههاى سالانه
1. خرجهايى را كه انسان براى به دست آوردن فايده مىكند، از فايده كسر مىشود و خمس ندارد.434
2. آنچه از منافع كسب در بين سال به مصرف خوراك و پوشاك و اثاثيه و خريد منزل و عروسى و جهيزيه دختر و زيارت و مانند اينها مىرساند، در صورتى كه از شأن او زياد نباشد و زياده روى هم نكرده باشد، خمس ندارد.435
3O . جوانىكه مىداند پنجسال ديگر عيال مىگيرد ومحتاج بهخانه مىشود، اگر در مدت اين پنجسال از درآمد خود خانه تهيه كند، خمس آن واجب است يا نه؟
باسمه تعالى؛ اگر در موقع حاجت نتواند خانه را تهيه كند و بايد بتدريج مايحتاج آن را تهيه كند خمس ندارد، و اگر پولى را جمع كند خمس سالهاى گذشته را بايد بدهد.436
4O . شخصى براى فرزندش بعد از ازدواج خانهاى خريده براى سكونت، آيا خمس دارد يا نه؟
باسمه تعالى؛ خانه خمس ندارد، ولى اگر با پولى كه سال بر آن گذشته بدون دادن خمس خريده، بايد خمس بدهد.437
5O . آيا بر تمام اثاث منزل خمس واجب است يا فقط چيزهاى نقدى و اشياى خوردنى هستند كه خمس دارند؟
باسمه تعالى؛ تمام آنچه كه از درآمد كسب تهيه شده و سال بر آن گذشته خمس دارد، مگر در مؤونه.438
6O . كسانى كه ازدواج نكردهاند و مبلغى پول دارند و به خاطر اينكه اين مبلغ پولى كه دارند در راههاى بيهوده مصرف نشود لوازم خانگى مىخرند كنار مىگذارند كه وقتى ازدواج كردند از آنها استفاده كنند، بفرماييد كه خمس دارد يا خير؟
باسمه تعالى؛ اگر آنچه تهيه كردهاند مورد حاجت آنهاست و در وقت لزوم نمىتوانند تهيه كنند و از درآمد سال تهيه شده خمس ندارد.439
7O . پولى كه بهعنوان وام از بانك يا جايى ديگر جهت انجام معامله و يا راهاندازى كارگاه گرفته شده باشد، به آن خمس تعلق مىگيرد يا خير؟
باسمه تعالى؛ وام خمس ندارد.440
8O . شخصى مبلغى قرض نموده براى خريد ماشين سوارى يا درست نمودن منزل مسكونى. قبل از خريد، سال خمس وى مىرسد و نَفْس پول باقى است، آيا به چنين پولى خمس تعلق مىگيرد يا نه؟
باسمه تعالى؛ خمس ندارد.441
9O . اگر مقدارى پول قرض كرده باشم براى مخارج ازدواج يا خريد بعضى از وسايل مورد نياز زندگى و مقدارى از حقوقم را در هر ماه بابت اين قرض بدهم، باز هم در اين مورد خمس به اموال بنده تعلق مىگيرد يا نه؟
باسمه تعالى؛ هر چه كار در بين سال بابت بدهى مزبور پرداخت شده خمس ندارد.442
10O . طلايى كه مرد براى زن خود مىخرد، آيا بايد خمسش را بدهد؟
باسمه تعالى؛ اگر به مقدار شؤون باشد خمس ندارد.443
11O . اگر زنى طلاى زينتى خود را كه بدان نيز احتياج دارد براى رفع نيازمندىها و مؤونه زندگى بفروشد و در سال مصرف كند: 1. آيا متعلق خمس است يا نه؟ 2. چنانچه پولش تا تمام سال به مصرف نرسيد و ماند براى سال ديگر، آيا خمس دارد يا خير؟ 3. و در هر صورت اگر سالهاى بعد چون نياز به زينت دارد اگر بخواهد دو مرتبه از درآمد كار طلايى بخرد، بايد خمس آن را بدهد يا نه؟
باسمه تعالى؛ طلا اگر از درآمد كسب پيش از پرداخت خمس تهيه شده و در سال بعد به فروش رسيده، پول فروش آن خمس دارد، و بعد اگر خواست از درآمد كسب به مقدار شؤون خود زينت آلات تهيه كند از مؤونه محسوب است و خمس ندارد.444
12O . خرج عروسى پسر خمس دارد يا نه؟
باسمه تعالى؛ خمس ندارد.445
13O . پيراهنى را گلدوزى كردم و مدت يك سال و اندى اتمام آن طول كشيد آيا به اين لباس خمس تعلق مىگيرد يا نه؟
باسمه تعالى؛ خمس ندارد.446
خمس جهيزيه
1. اگر انسان نتواند يكجا جهيزيه دختر را تهيه كند ومجبور باشد كه هر سال مقدارى از آن را تهيه نمايد يا در شهرى باشد كه معمولاً هر سال مقدارى از جهيزيه دختر را تهيه مىكنند، به طورى كه تهيه نكردن آن عيب است، چنانچه در بين سال از منافع آن سال جهيزيه بخرد خمس ندارد.447
2O . جهيزيهاى كه براى دختر كنار گذاشته مىشود و يا پولى كه براى خريد جهيزيه كنار گذاشته مىشود خمس دارد يا نه؟
باسمه تعالى؛ اگر پول كنار بگذارد خمس دارد.448
3O . آيا به جهيزيه زنى كه به خانه شوهر آمده و پدرش خمس مالش را نپرداخته، خمس تعلق مىگيرد يا خير؟
باسمه تعالى؛ اگر يقين نداشته باشد كه در جهيزيه خمس است لازم نيست خمس بدهد. و اگر يقين دارد بايد به حاكم شرع مراجعه كند و در صورت پرداخت خمس يا اجازه مىتواند در جهيزيه تصرف نمايد.449
4O . اگر كسى جهيزيه و يا قباله را فروخت، مازاد بر قيمت اول را سر سال خود چه كند؟ ترقى جهيزيه و قباله كه زمانى صد تومان بوده و اكنون يكصد هزار تومان گرديده، خمس دارد يا نه؟
باسمه تعالى؛ خمس ندارد، مگر آنكه از پولى تهيه شده باشد كه بايد خمس آن را بدهد.450
5O . طبقفتواى شما: «جهيزيهاى كه پدر براى دخترش در طول سال و از مخارج سالانهاش تهيه مىكند، خمس ندارد». پدرى است كه در ضمن تهيه جهيزيه براى دختر خود، براى پسرش نيز وسايلى مىخرد تا موقع شروع زندگى خود در آينده سختى نكشد، آيا بايد خمس اين وسايل را بدهد؟
باسمه تعالى؛ اگر مرسوم و متعارف نيست خمس آن را بدهد.451
6O . پسر عموى من كه او را در حسب ظاهر عادلِ راستگو مىدانم، ايشان مىگويند كه پدر زن تو خمس نمىدهد و بنا بر شناختى كه به پدر زنم و نحوه زندگى ايشان دارم احتمالاً ايشان خمس مالش را نمىدهد. در رابطه عروسى با دخترش (كه دختر عموى بنده هست) پدر زنم به من و همسرم جهيزيه داده است. حال تكليف بنده در رابطه با استفاده از آن چيست؟
باسمهتعالى؛ اگر يقين بهبودن خمس در جهيزيه نداريد برشما چيزى نيست.452
7O . بعضى از دختر خانمهاى آموزگار حقوق دريافتىشان را كلاً پسانداز مىكنند و چون فعلاً در خانه پدر و مادر هستند احتياج به خرج كردن پول ندارند. از طرفى قصد تهيه خانه هم ندارند و فقط مقدارى از اين پول را جهيزيه تهيه مىكنند، آيا اينها بايد سال مالى داشته باشند يا خير؟ آيا به پسانداز آنها يا جهيزيهشان خمس و سهم امام تعلق مىگيرد يا خير؟
باسمه تعالى؛ اگر در بين سال جهيزيه تهيه كرده باشند خمس ندارد، ولى اگر پول پسانداز نموده بايد خمس آن را بدهد.453
8O . هنگام ازدواج، پدرم مقدارى جهيزيه به من دادند، اگر چه پول آنها از درآمد ماهيانهاش بوده، ولى با نهايت تأسف ايشان خمس و زكات نمىپردازند و در بعضى از زمينهها گرانفروشى نيز كردهاند، با اين صورت آيا من بايد خمس جهيزيه هايم را بپردازم؟
باسمه تعالى؛ اگر يقين نداريد كه جهيزيه از پولى كه بايد خمس آن داده شود، تهيه شده باشد چيزى بر شما نيست.454
4. سرمايهاى كه اگر خمس آن داده شود مانع امرار معاش مىگردد
كسى كه با سختى سرمايهاى را تهيه كرده است كه اگر خمس آن را بدهد با بقيه آن نمىتواند كارى كه با آن مىخواهد امرار معاش كند شروع نمايد. چه وقت بايد خمس اين سرمايه را بدهد؟
باسمه تعالى؛ اگر با دادن خمس نمىتواند امرار معاش نمايد خمس ندارد.455
5. مال گرفته شده از كافر يا كسى كه به دادن خمس عقيده ندارد
اگر از كافر يا كسى كه به دادن خمس عقيده ندارد مالى به دست انسان آيد، واجب نيست خمس آن را بدهد.456
يادسپارى
بنابر احتياط واجب بايد خمس مال حلال مخلوط به حرام را از عين همان مال بدهد، ولى خمسهاى ديگر را مىتواند از همان چيز بدهد يا به مقدار قيمت خمس كه بدهكار است پول بدهد.457
اگر بچهاى معدنى را بيرون آورد يا مال حلال مخلوط به مال حرام داشته باشد يا گنجى پيدا كند يا به واسطه فرو رفتن در دريا جواهرى بيرون آورد، ولىّ او بايد خمس آنها را بدهد.458
ه' . آغاز سال خمسى و زمان پرداخت خمس
آغاز سال خمسى همان نخستين روز به دست آوردن «درآمد» است و پايان سال خمسى يعنى زمان پرداخت خمس، يك سال پس از آن تاريخ است. بنابراين، آغاز سال خمسى براى كارمندان نخستين روزى است كه حقوق دريافت مىكنند، و براى كارگران نخستين روزى است كه دستمزد مىگيرند، و براى كشاورزان نخستين روزى است كه محصول برداشت مىكنند، و براى باغداران نخستين روزى است كه ميوه مىچينند، و براى مغازه داران نخستين روزى است كه معامله انجام مىدهند. بنابراين بايد توجه داشت اگر پايان سال خمسىِ كسى مثلاً اول فروردين 1378 باشد، و درآمدى در روز بيست و هشتم اسفند 1377 به دست آورَد و تا اول فروردين سال 1378 باقى مانده و اضافه باشد، بايد خمس آن را در دو روز ديگر بدهد، نه اينكه فكر كند بايد خمس اين درآمد را در صورت اضافه بودن در بيست و هشتم اسفند 1378 بدهد.459
استفتائات
سال خمسى براى قرض داران
1O . آيا كسى كه قرض دارد و مىداند آخر سال چيزى زياد نمىآورد، بايد حساب سال داشته باشد و حساب كند يا خير؟
باسمه تعالى؛ در فرض سؤال، لازم نيست.460
تغيير سال خمسى
2O . آيا شخص مىتواند رأس سال خمسش را تغيير دهد و كيفيت آن چگونه است؟
باسمه تعالى؛ سال را نمىتواند تغيير دهد مگر با اجازه ولىّ امر.461
3O . آيا سال خمس بايد سال شمسى باشد يا سال قمرى؟
باسمه تعالى؛ سال را شمسى قرار دهيد، اگر چه قمرى هم مانعى ندارد.462
و . مصرف خمس
1. خمس را بايد دو قسمت كنند: يك قسمت آن سهم سادات است كه امر آن با حاكم است، و بايد آن را به مجتهد جامع الشرايط تسليم كنند و يا با اذن او به سيد فقير يا سيد يتيم يا به سيدى كه در سفر درمانده شده بدهند. و نصف ديگر آن سهم امام(ع) است كه در اين زمان بايد به مجتهد جامع الشرايط بدهند يا به مصرفى كه او اجازه مىدهد برسانند. ولى اگر انسان بخواهد سهم امام را به مجتهدى كه از او تقليد نمىكند بدهد، در صورتى به او اذن داده مىشود كه بداند آن مجتهد و مجتهدى كه از او تقليد مىكند سهم امام را به يك طور مصرف مىكنند.463
2. كسى كه زنش سيده است بنابر احتياط واجب نبايد به او خمس بدهد كه به مصرف مخارج خودش برساند، ولى اگر مخارج ديگرى دارد كه به آن محتاج است و بر شوهرش واجب نيست، جايز است شوهر از بابت خمس به زن بدهد كه به مصرف آن مخارج برساند.464
استفتائات
مردى كه زوجهاش سيده است مىتواند خمس به او بدهد كه مطابق شأن خودش دست بند و غيره تهيه كند؟
باسمه تعالى؛ بدون اجازه خصوصى از حاكم شرع نمىتواند.465
پدر خانم من زن سيدهاى دارد. نامبرده به علت كهولت سن و بالا بودن مخارج زندگى نمىتواند به خرج آن برسد، البته چند نفر عائله دارد، آيا مىشود مقدارى از سهم سادات را به زن سيده او داد و آيا مىتوان رد مظالم و كفاره روزه را به ايشان داد؟
باسمه تعالى؛ اگر فقير است از كفارات و مظالم مىتوانند به او بدهند. و چنانچه زن سيده، فقير باشد و شوهر او نتواند نفقه او را بدهد، به مقدار مخارج خودش مىتواند سهم سادات بگيرد، ولى بايد با اجازه باشد.466
پسر اينجانب از دنيا رفته و دو فرزند دختر و پسر از او به جا مانده، مبلغى هم پس از اداى قرضش از او باقى مانده، آيا اين پول خمس دارد؟ ضمناً بعداً متوجه شدم كه مقدارى نيز در حساب بانكىاش موجود است، آيا اين مبلغ دوم هم خمس دارد؟
باسمه تعالى؛ اگر احتمال بدهند كه پول مزبور از درآمد كسب و حقوق نبوده يا خمس آن را خود مُتَوَفى داده است، خمس ندارد و حكم در هر دو مورد يكى است.467
ز. وظيفه كسانى كه نمىتوانند خمس بدهند
افرادى هستند كه خمس بدهكار بوده و تاكنون ندادهاند و حالا نمىتوانند بدهند يا خيلى برايشان مشكل است، تكليف چيست؟
باسمه تعالى؛ بدهى را بايد ولو بتدريج ادا كند و اگر تمكُّن ندارد منتظر تمكّن شود، و بدون پرداخت بدهى برائت حاصل نمىشود.468
اگر به واسطه گرفتارى نتوانم به حساب سال خود رسيدگى نمايم، آيا مىتوانم آن را به سال آينده موكول كنم؟
باسمه تعالى؛ شما حساب كنيد و چنانچه نتوانيد بپردازيد، با دستگردان به شما مهلت مىدهند.469
3O . بعضى از مؤمنين مىپرسند جاهايى دعوت مىشويم كه يقين داريم حساب سال ندارند. آيا غذا خوردن و يا تصرف ديگر ما در منزل آنان چه صورت دارد؟
باسمه تعالى؛ اگر وجود خمس در غذا و چيزهاى ديگرى كه مورد استفاده است معلوم نباشد جايز است.470
ح. آثار نپرداختن خمس
1. تا خمس مال را ندهد نمىتواند در آن مال تصرف كند، اگر چه قصد دادن خمس را داشته باشد.471
2. كسى كه خمس بدهكار است نمىتواند آن را به ذمّه بگيرد، يعنى خود را بدهكار اهل خمس بداند و در تمام مال تصرف كند و چنانچه تصرف كند و آن مال تلف شود، بايد خمس آن را بدهد.472
3. انسان نمىتواند در مالى كه يقين دارد خمسش را ندادهاند تصرف كند، ولى در مالى كه شك دارد خمس آن را دادهاند يا نه، مىتواند تصرف نمايد.473
استفتائات
1O . آيا تصرف در مالى كه خمس آن پرداخت نشده است جايز است؟
باسمه تعالى؛ جايز نيست، مگر آنكه با اجازه مرجع تقليد يا وكيل او باشد.474
2O . اگر شخصى در پايان سال، حساب خمس خود را بنمايد ولى هنوز آن را پرداخت نكرده است، مىتواند در بقيه آن تصرف كند؟
باسمه تعالى؛ تا خمس را ادا نكرده، نمىتواند در بقيه تصرف كند.475
پنج. احكام زكات فِطره
1. كسى كه موقع غروب شب عيد فطر بالغ و عاقل و هوشيار است و فقير و بنده كس ديگر نيست،
بايد براى خودش و كسانى كه نان خور او هستند، هر نفرى يك صاع كه تقريباً 3 كيلوست گندم يا جو يا خرما يا كشمش يا برنج يا ذرت و مانند اينها به مستحق بدهد، و اگر پول يكى از اينها را هم بدهد كافى است.476
2. انسان بايد فطره كسانى را كه در غروب شب عيد فطر نان خور او حساب مىشوند بدهد، كوچك باشند يا بزرگ، مسلمان باشند يا كافر، دادن خرج آنان بر او واجب باشد يا نه، در شهر خود او باشند يا در شهر ديگر.477
3. اگر فطره انسان بر كسى واجب باشد و او فطره را ندهد، بر خود انسان واجب نمىشود.478
4. كسى كه نماز عيد فطر مىخواند، بنابر احتياط واجب بايد فطره را پيش از نماز عيد بدهد، ولى اگر نماز عيد نمىخواند، مىتواند دادن فطره را تا ظهر تأخير بيندازد.479
5. اگر موقعى كه دادن زكات فطره واجب است، فطره را ندهد و كنار هم نگذارد، احتياط واجب آن است كه بعداً بدون اينكه نيت ادا و قضا كند فطره را بدهد.480
6. اگر فطره را كنار بگذارد، نمىتواند آن را براى خودش بردارد و مالى ديگر را براى فطره بگذارد.481
استفتائات
O پرداخت فطريه براى فرزندانى كه داراى عيال و اولاد بوده و جدا از پدر زندگى مىكنند، در صورتى كه شب عيد فطر در منزل پدر باشند، باز غير از پرداخت فطريه به وسيله پدر براى اولاد و عيالش واجب است يا خير؟
باسمه تعالى؛ در صورتى كه پيش از غروب روز آخر ماه رمضان بر منزل پدر وارد شوند و جز عائله نان خور او محسوب شوند، فطريهشان بر عهده پدر است.482
O كسى كه در شب عيد فطر زكات فطرهاش را كنار گذاشته است، آيا پرداخت فطريه به هنگام جمع آورى زكات فطره در نماز عيد فطر غير از پولى كه كنار گذاشته بود كفايت مىكند؟ يا بايد همان پول كنار گذاشته شده در شب عيد فطر را بپردازد؟
باسمه تعالى؛ همان را بدهد.483
--------------------------------------------------------------------------------
پىنوشتها:
.371 توضيح المسائل، م 2412.
.372 توضيح المسائل، م 2413.
.373 توضيح المسائل، م 2414.
.374 توضيح المسائل، م 2415.
.375 افراد مؤمن و با عدالت.
.376 توضيح المسائل، م 2416.
.377 كار واجبى كه وقت انجام آن محدود و تنگ است.
.378 تحرير الوسيلْ، ج 2، ص 314، م 5.
.379 خدمتكار در صورتى واجب مىشود كه زن داراى حشمت و جلال و خودش از خادمداران بوده باشد. (تحرير الوسيلْ، ج 2، ص 316، م 8.)
.380 تحرير الوسيلْ، ج 2، ص 315، م 8.
.381 تحرير الوسيلْ، ج 2، ص 319، م 19.
.382 تحرير الوسيلْ، ج 2، ص 317، م 12.
.383 تحرير الوسيلْ، ج 2، ص 318، م 14.
.384 تحرير الوسيلْ، ج 2، ص 317، م 11.
.385 توضيح المسائل، م 2053.
.386 استفتا.
.387 دفتر امام خمينى: بخش استفتا.
.388 تحرير الوسيلْ، ج 2، ص 319، م 1.
.389 تحرير الوسيلْ، ج 2، ص 320، م 2.
.390 تحرير الوسيلْ، ج 2، ص 320، م 4.
.391 تحرير الوسيلْ، ج 2، ص 321، م 8.
.392 تحرير الوسيلْ، ج 2، ص 321، م 10.
.393 تحرير الوسيلْ، ج 2، ص 60، م 21.
.394 تحرير الوسيلْ، ج 2، ص 61، م 22.
.395 استفتاآت، ج 1، ص 419، س 223.
.396 استفتاآت، ج 1، ص 420، س 225.
.397 استفتاآت، ج 1، ص 418، س 219.
.398 توضيح المسائل، م 1794.
.399 توضيح المسائل، م 1751.
.400 توضيح المسائل، م 1752.
.401 توضيح المسائل، م 1757.
.402 توضيح المسائل، م 1780.
.403 توضيح المسائل، م 1781.
.404 استفتاآت، ج 1، ص 397، س 154.
.405 استفتاآت، ج 1، ص 349، س 14.
.406 استفتاآت، ج 1، ص 384، س 120.
.407 حكم خمس وسايل ازدواج پسر و جهيزيه يا پول جهيزيه دختر خواهد آمد.
.408 استفتاآت، ج 1، ص 350، س 18.
.409 استفتاآت، ج 1، ص 352، س 24.
.410 العروْ الوثقى، ج 2، ص 402، م 83.
.411 استفتاآت، ج 1، ص 385، س 126.
.412 استفتاآت، ج 1، ص 386، س 128.
.413 استفتاآت، ج 1، ص 386، س 127.
.414 استفتاآت، ج 1، ص 413، س 208.
.415 استفتاآت، ج 1، ص 414، س 209.
.416 استفتاآت، ج 1، ص 418، س 221.
.417 استفتاآت، ج 1، ص 414، س 210.
.418 توضيح المسائل، م 1753.
.419 بايد يقين داشت كه خمس آن چيز داده نشده است. و چون اينگونه يقينها كمتر به دست مىآيد، بنابراين معمولاً حكم مسأله پيش جارى مىشود.
.420 توضيح المسائل، م 1763.
.421 استفتاآت، ج 1، ص 410، س 194.
.422 استفتاآت، ج 1، ص 406، س 181.
.423 استفتاآت، ج 1، ص 407، س 184.
.424 استفتاآت، ج 1، ص 409، س 191.
.425 استفتاآت، ج 1، ص 409، س 193.
.426 استفتاآت، ج 1، ص 410، س 197.
.427 استفتاآت، ج 1، ص 405، س 177.
.428 استفتاآت، ج 1، ص 408، س 188.
.429 توضيح المسائل، م 1754.
.430 توضيح المسائل، م 1755.
.431 استفتاآت، ج 1، ص 367، س 70.
.432 استفتاآت، ج 1، ص 375، س 94.
.433 استفتاآت، ج 1، ص 407، س 183.
.434 توضيح المسائل، م 1774.
.435 توضيح المسائل، م 1775.
.436 توضيح المسائل، بخش استفتائات، ص 428، س 60.
.437 استفتاآت، ج 1، ص 363، س 60.
.438 استفتاآت، ج 1، ص 384، س 121.
.439 استفتاآت، ج 1، ص 352، س 23.
.440 استفتاآت، ج 1، ص 411، س 198.
.441 استفتاآت، ج 1، ص 356، س 39.
.442 استفتاآت، ج 1، ص 405، س 178.
.443 استفتاآت، ج 1، ص 355، س 34.
.444 استفتاآت، ج 1، ص 354، س 33.
.445 استفتاآت، ج 1، ص 354، س 29.
.446 استفتاآت، ج 1، ص 354، س 32.
.447 توضيح المسائل، م 1777.
.448 استفتاآت، ج 1، ص 353، س 28.
.449 استفتاآت، ج 1، ص 353، س 26.
.450 استفتاآت، ج 1، ص 353، س 27.
.451 استفتاآت، ج 1، ص 354، س 31.
.452 استفتاآت، ج 1، ص 396، س 149.
.453 استفتاآت، ج 1، ص 352، س 25.
.454 استفتاآت، ج 1، ص 396، س 148.
.455 استفتاآت، ج 1، ص 355، س 35.
.456 توضيح المسائل، م 1764.
.457 توضيح المسائل، م 1789.
.458 توضيح المسائل، م 1827.
.459 استفتاآت، ج 1، ص 389، س 135.
.460 استفتاآت، ج 1، ص 419، س 222.
.461 توضيح المسائل، بخش استفتائات، ص 424، س 40.
.462 استفتاآت، ج 1، ص 392، س 139.
.463 توضيح المسائل، م 1834.
.464 توضيح المسائل، م 1841.
.465 استفتاآت، ج 1، ص 428، س 257.
.466 استفتاآت، ج 1، ص 428، س 258.
.467 استفتاآت، ج 1، ص 418، س 220.
.468 توضيح المسائل، بخش استفتائات، ص 427، س 58.
.469 استفتاآت، ج 1، ص 389، س 136.
.470 استفتاآت، ج 1، ص 424، س 239.
.471 توضيح المسائل، م 1790.
.472 توضيح المسائل، م 1791.
.473 توضيح المسائل، م 1795.
.474 استفتاآت، ج 1، ص 430، س 262.
.475 استفتا.
.476 توضيح المسائل، م 1991.
.477 توضيح المسائل، م 1993.
.478 توضيح المسائل، م 2006.
.479 توضيح المسائل، م 2029.
.480 توضيح المسائل، م 2031.
.481 توضيح المسائل، م 2032.
.482 استفتاآت، ج 1، ص 338، س 106.
.483 دفتر امام خمينى: بخش استفتا.
احكام خانواده
(احكام متأهّلين) طبق فتاوا و نظريات حضرت امام خمينى1 ويرايش دوم
عبدالرحيم موگِهى (شميم)
قم مقدس، 17/6/80
