3ـ انجام پروژه هاى بزرگ با استفاده از كمك هاى كوچك: كمك هاى نقدى كوچك هرگاه با هدايت صحيح جمعآورى شود مى تواند طرح هاى بزرگى را تحقق بخشد; طرح هايى كه يك يا چند نفر از انجام آن ناتوانند.

4ـ جذب نقدينگى مردم و هدايت آن به امور توليدى و خدماتى: از جمله اهداف سياست پولى, جهت دهى نقدينگى كشور به امور توليدى و خدماتى لازم براى تقويت بنيه اقتصادى و پول ملى است. موسسات خيريه مى توانند كمك هاى ريز و درشت مردم را جمع كرده و به دست نيازمندانى كه سرمايه لازم براى فعاليت اقتصادى ندارند, برسانند. در اين صورت علاوه بر تإمين زندگى گروهى از مردم, بنيه اقتصادى كشور نيز بالا رفته, پول ملى تقويت مى شود.

5 ـ سامان دهى امر توزيع درآمدها و رفع فقر: وجود نيازمندان در جامعه و عدم برخوردارى از تقاضاى موثر, عاملى در بحران اقتصادى است. ايجاد تقاضاى موثر براى آن ها و بهبود توزيع درآمدها سبب رفع فقر و حركتى در جهت فروش كالاهاى توليد شده, است.

6 ـ بهبود رشد اقتصادى در پرتو رشد توليد و افزايش تقاضاى موثر: با تحقق هدف چهارم و پنجم از يك سو فعاليت هاى مفيد و مولدى شكل مى گيرد و از طرف ديگر, بخشى از افراد كه توان تقاضا نداشتند متمكن شده وارد بازار مى گردند و اين دو دست به دست هم داده اقتصاد را از ركود در آورده و يا بر رونق آن مى افزايند.

اصول كلى حاكم بر انتشار اوراق خيرخواهانه

براى بهره گيرى بيش تر از انتشار اوراق خيريه و صحت عمل آن و تإمين اهداف اخلاقى و اقتصادى اسلام, انتشار اوراق مذكور بايد اصول زير را تإمين كند:

1ـ حفظ انگيزه هاى دينى و معنوى: طبق آموزه هاى دينى, انسان در صورتى از ثواب اخروى برخوردار است كه عمل را با انگيزه و نيت خالص انجام دهد. كمك مالى هرگاه براى خدا و ((فى سبيل الله)) باشد و در پى آن آزار نباشد, انفاقى قلمداد مى شود. كه بيش از هفتصد برابر نتيجه مى دهد و گرنه همچون پرداخت رياكارانه باطل و بى ارزش خواهد بود,(1) چنان كه در ميدان جنگ هم اگر كسى به نيت كسب غنيمت وارد معركه شود و كشته گردد, شهيد نيست و اجرى ندارد. بنابراين, در صورتى جمعآورى كمك هاى مردمى ارزش دينى دارد كه نيت مردم صحيح باشد و كمك هاى مالى خود را به عشق جايزه عطا ننمايند. تغيير نيت نه فقط باعث محروم شدن از ثواب اخروى مى گردد بلكه چه بسا باعث بطلان و حرمت جمعآورى مبالغ مذكور شود و تصرف در آن را دچار اشكال شرعى كند.

2ـ جلوگيرى از شمول عناوين محرم بر انتشار اوراق: در انتشار اوراق و مراحل اجرايى جمعآورى مبالغ و صرف آن مى بايست مراقبت جدى صورت گيرد تا مبادا با عناوين محرم مثل ربا, قمار, اسراف و تبذير, اكل مال به باطل آميخته گردد. در غير اين صورت ابزارهاى دينى برخلاف اهداف خود در جهت گسترش فساد و اقتصاد ربوى عمل خواهد كرد.

3ـ حفظ قصد و رضايت واقعى افراد و اجتناب از اعمال صورى و ظاهرى: درطراحى اوراق مذكور بايستى روابط حقوقى را چنان روشن و گويا كرد كه شركت كنندگان با رضايت كامل و آگاهى تمام اقدام به مشاركت كرده از انجام هر نوع عمليات صورى و ظاهرى اجتناب كنند.

4ـ مراقبت بر مصرف صحيح اموال در موارد اعلام شده: متصديان جمعآورى مى بايست اموال را در راه هاى اعلام شده صرف كنند تا اعتماد عمومى را خدشه دار نسازند. براى اين منظور لازم است از يك سو از افرادى كه وجهه مقبولى بين افراد دارند استفاده كرد و از سوى ديگر با نظارت و كنترل هاى منظم, از انحراف و سوء استفاده جلوگيرى نمود.

5 ـ تناسب جايزه هاى تشويقى با كارهاى خيريه: جايزه ها بايد به گونه اى باشد كه به نيت خير افراد ضربه نزند و به گونه اى نگردد كه افراد زيادى به اميد كسب جايزه وارد ميدان انفاق گردند. هدف جايزه تشويق بيش تر مردم به كار خير است, نه آن كه انگيزه آن ها را براى رسيدن به مال زياد, شدت بخشد. عمل اگر با تقوا همراه باشد هر چند از نظر مقدار كم جلوه كند, همچون آب زلال در زمين فرو مى رود و درختان با ثمر را نتيجه مى دهد و عمل زياد بى بهره از تقوا همچون كف روى آب است, فقط جلوه ظاهرى دارد و پايدار نخواهد ماند.(2) امير مومنان فرمود: عمل با تقوا هيچ گاه كوچك شمرده نمى شود, چرا كه قبول مى گردد.(3)

6 ـ اطلاع مردم خير از نتيجه مصرف اموال: اطلاع و آگاهى مردم از محل مصرف وجوه جمعآورى شده و مشاهده برخى از آن ها در محيط زندگى خود و بستگان و هم كيشان, سبب مى شود مردم به شركت در امور خير بيش تر تشويق گردند.

7ـ مطابقت نشر اوراق با فتاواى مراجع: وجود مجتهدان مختلف كه هر يك مقلدان متعددى دارند, ايجاب مى كند كه انتشار اوراق با فتاواى افراد بيش ترى مطابقت داشته باشد تا امكان مشاركت بيش تر مردم متدين فراهم گردد.

انواع اوراق خيريه منتشر شده

با توجه به اصول مطرح شده برخى از انواع اوراق خيريه و مطابقت آن ها را با اين اصول, در ذيل مىآوريم.

1ـ بليطهاى بختآزمايى: سال ها قبل از انقلاب, بليطهاى بختآزمايى به مبلغ معينى فروخته مى شد و پس از قرعه كشى جايزه هاى بزرگى به افراد برنده تعلق مى گرفت. جوايز زياد عامل مهمى در خريد بليط ارزان بود و هر كس شانس خود را مىآزمود. جوايزى مثل خانه هاى مسكونى و اتومبيل, مى توانست هر فردى را تحريك كند. اموال بسيارى جمع مى شد و اندكى از آن بين تعداد كمى به عنوان برنده تقسيم مى گرديد. علماى مذهبى خريد و فروش آن را كه با قصد برد و باخت همراه بود تحريم كردند و معامله و تصرف در اموال را باطل دانستند.(4) در واقع اين خريد و فروش قمارى بود كه با استفاده از روابط رياضى و محاسبه اعداد بزرگ انجام مى گرفت.

2ـ بليطهاى اعانه ملى: با تحريم بليطهاى بختآزمايى صاحبان اين شركت ها شيوه كار را تغيير دادند و براى جلب مومنان با تغيير نام آن به اعانه ملى اعلام كردند پول هاى جمعآورى شده صرف كمك به امور خيريه مى گردد و براى تشويق افراد به شركت در آن, جوايزى را اختصاص دادند. براى جلب بيش تر مردم, فروشندگان بليط را از بين افراد عاجز و نابينا انتخاب و با تبليغات گسترده مردم را به مشاركت در امور خير دعوت كردند. علماى مذهبى و مراجع تقليد به علت بى اعتمادى كامل به نظام حاكم اين شيوه را ترفندى بيش ندانسته و چون با تغيير اسم و اعمال صورى و ظاهرى ماهيت آن تغيير نكرده بود, فتوا به حرمت و بطلان خريد و فروش بليطهاى اعانه ملى دادند;(5) زيرا افراد به قصد برنده شدن جايزه بليط تهيه مى كردند و كم تر كسى فكر كمك به امور خيريه را در سر داشت. امور خيريه و اعانه ملى پوشش ظاهرى براى اهداف باطل بود. در واقع اين نوع خريد و فروش ها مصداق اكل مال به باطل است و عرف جامعه تراضى آن را معتبر نمى داند; چون رضايت شخص به خريد و فروش, مقيد به بردن است, همچون رضايتى كه قمارباز قبل از شروع بازى دارد, و اين گونه تراضى عرفا و شرعا معتبر نيست.

البته چنان كه افراد مختلف به قصد كمك به محرومان و ايجاد مراكز خيريه, كمك هاى خود را به موسسه يا شركتى بدهند و موسسه مزبور براى تشويق افراد به شركت در امور خير جوايزى را براى عده اى به قيد قرعه در نظر بگيرد, منع شرعى ندارد; اما همه وجوه جمع شده بايد در مصارف واقعى و اعلام شده برسد.(6)

در واقع, در اين شيوه خريد و فروش مطرح نيست, بلكه افراد كمك هاى خود را در اختيار موسسه قرار مى دهند و موسسه واسطه صرف است. مشابه آن جوايزى است كه بانك ها براى تشويق افراد به باز كردن حساب هاى قرض الحسنه و يا افزايش موجودى انجام مى دهند و از نظر فقها اشكالى ندارد;(7) زيرا اعطاى جايزه بدون شرط انجام مى گردد و پرداخت مبلغ اضافى در قرض از طرف قرض گيرنده بدون شرط جايز است.(8) تحقق اين امور قبل از انقلاب براى علما فقط در ذهن بود, ولى پس از انقلاب ابتدا بانك ها جوايزى را براى تشويق به قرض الحسنه قرار دادند و به تدريج به موارد ديگر نيز گسترش يافت.

3ـ برگه هاى مسابقات فرهنگى و هنرى: از مواردى كه موسسه يا نهادى درصدد جمع مبالغ خيريه براى اهداف انسانى و اسلامى برمىآيد, برگزارى مسابقات فرهنگى و هنرى است. اشخاص با تهيه برگه سوال و تكميل آن همراه با واريز مبلغ خاصى در آن شركت مى كنند, سپس به برندگان, جوايزى از آن مبالغ جمعآورى شده داده مى شود و پس از كسر هزينه ها مابقى را صرف امور خيريه مى نمايند. در اين موارد بايد افراد مبلغ واريزى را براى هزينه انجام مسابقه مثل طرح سوال و تصحيح و اضافه آن را براى كمك به امور خيريه در نظر گيرند. اگر مراد از كار خير برگزارى مسابقه فرهنگى و افزايش سطح اطلاعات دينى و علمى افراد باشد افراد بايد مبالغ واريزى را به قصد كمك به امور خيريه و گسترش فرهنگ دينى و انجام مسابقات و اعطاى جوايز به برندگان پرداخت كنند, نه آن كه مبالغ براى شركت در مسابقه باشد تا با قرعه كشى جايزه ببرد; زيرا شبيه قمار مى گردد و باطل است.

4ـ برگه هاى ارمغان بهزيستى: با وقوع حادثه تلخ سيل شمال, اداره بهزيستى با انتشار اوراق ويژه اى همگان را به مشاركت در امر بازسازى مناطق مزبور فراخواند و براى تشويق, جوايزى را به قيد قرعه براى تعدادى در نظر گرفت. همكارى گسترده مردم در انجام اين امر خداپسندانه باعث شد موسسات مختلف اين شيوه را براى تإمين مالى و اجراى پروژه هاى مفيد در پيش گيرند. همان گونه كه بيان شد هميارى مردمى در انجام طرح ها از مصاديق بارز انفاق در راه خدا و تعاون بر نيكى است و اگر با مبالغ جمعآورى شده, اموال با دوام خريدارى شود اگر با قصد و نيت وقف باشد وقف جمعى تلقى گردد و از اين راه مى توان عمل وقف را گسترش داد. وقف اموال بادوام به ثروت قابل ملاحظه اى نياز دارد و با جمع مبالغ كوچك هم تحقق يافتنى است. اعطاى جايزه هم اشكالى پديد نمىآورد, ولى بايد حالت واقعى خود را داشته باشد و نيت افراد به همان صورت واقعى بماند و گرنه تصرف در اموال و جوايز اشكال شرعى پيدا مى كند. پول هايى كه بدون قصد خير پرداخت كننده جمعآورى گردد چون اعطاى آن به وجه شرعى نبوده آثار مجهول المالك بر آن مترتب مى گردد و چون صاحبان آن مشخص است (به خاطر معلوم بودن شماره اوراق) بايد به افراد برگردانده شود. تصرف در جوايز هم تصرف در جوايز مسابقه اى است كه حالت برد و باخت (قمار) پيدا كرده است.

در اين موارد, هدف موسسات نبايد افزايش حجم مبالغ بدون توجه به ضوابط شرعى باشد, بلكه هدف تقرب بندگان به خدا و تعاون بر تقوا و نيكى است. اعلام جوايز بزرگ مادى مثل جوايز سى ميليون تومانى نيت بسيارى را از قصد خير به شركت در مسابقه جهت بردن جايزه تغيير مى دهد. براى گسترش اين طرح ها مى توان از جوايز معنوى و زيارتى بهره گرفت. نيز شايسته است اوراق كمك به طرح هاى مناسب هر منطقه و استان, براى افراد آن منطقه تهيه و توزيع گردد و در كنار طرح هاى ملى به طرح هاى منطقه اى هم توجه شود.

در ضمن, گسترش اين امور نبايد به كمك هاى سنتى و پر ثمر مردم در ايام ماه رمضان و محرم و ... خلل وارد سازد و اداره, مساجد, تكايا و حسينيه ها و ديگر مراكز فرهنگى را با اشكال مواجه كند. هم چنين مى بايست سعى در كاهش هزينه هاى تبليغى شود.

5 ـ اوراق پنتاگونو: از سال 1990 در ايتاليا نوعى بازى با پول توسط شركتى به نام پنتاگونو مطرح شد و به سرعت در ده ها كشور گسترش يافت كه تلقى جدى از آن قمار مدرن بود. در سال هاى اخير همين اوراق به صورت اوراق خيريه در كشور ما رواج يافتند و شركت هاى متصدى امر در اطلاعيه هاى خود بيان كردند كه بخشى از مبالغ جمعآورى شده را به امور خيريه اختصاص مى دهند.

در اين طرح اغلب پول هاى جمعآورى شده در اختيار صاحبان شركت و افرادى قرار مى گيرد كه در سلسله تصاعدى شبكه قرار گرفته اند و شانس اين را داشته اند كه پس از آن ها افراد زيادى جذب شبكه شده تا مبالغ واريزى به حساب آن ها انتقال يابد. اين اوراق انواع مختلفى دارد; يك نوع اين است كه فرد متقاضى برگه عضويت هشتاد دلارى را از پايگاه شركت در اينترنت يا غير آن تهيه مى كند كه بر روى آن اسامى هفت نفر به ترتيب آمده و نام فردى كه انسان برگه را از او خريده در رديف هفتم قرار دارد. پس از خريد, متقاضى بايد چهل دلار به حساب شركت و چهل دلار به حساب نفر رديف اول بريزد. پس از آن سه برگه براى او ارسال مى شود كه بر روى هر كدام اسامى هفت نفر از جمله شخص متقاضى در رديف هفتم نوشته شده و متقاضى بايد اين سه برگه را به سه نفر بدهد تا آن ها مشابه او پول واريز كنند و اين سلسله ادامه مى يابد. براى رسيدن متقاضى اول به رديف اول بايد هفت مرحله بگذرد يعنى (2187, 729, 243, 81, 27, 9, 3) 2187 نفر در مرحله آخر و در كل 3280 نفر جذب شركت شوند تا به او مبلغ (87480 = 40 * 2187) دلار و براى شركت مبلغ (131200 = 40 * 3280) دلار واريز شود.

براى برنده شدن افرادى كه در مرحله هشتم جذب شركت مى شوند (6561 نفر) بايد حدود 14/5 ميليون نفر وارد شبكه شوند (به تعداد خانوارهاى ايران). افرادى كه مى توانند وارد شبكه شوند به زودى به انتها مى رسد و افراد كمى از اين ميان, مبالغ هنگفتى به جيب مى زنند و تعداد زيادى در حسرت پولدار شدن آنى باقى مى مانند. در كشور ما به جاى تصاعد 3 از رقم 7 استفاده كردند; يعنى براى برنده شدن متقاضى اول بايد تعداد 823543 نفر وارد شركت شوند. اين شركت ها با طرح عناوينى مثل قصد هبه كردن مبالغ به شركت, قصد كارهاى خيريه و غير آن سعى در جلب مومنان داشتند.

بدون ترديد اين امور نيز از مصاديق بارز اكل مال به باطل و قمار است و هوشيارى مجامع علمى و دينى در پاسخ صحيح و همه جانبه به چنين حيله هايى مانع سوء استفاده خواهد شد.

اميد است روحيه انفاق و ايثار مالى همراه با قصد تقرب به خداوند در جامعه اسلامى ما بارورتر گردد.

پى نوشت ها

1. بقره (2) آيات 261 ـ 264.

2. رعد (13) آيه 17.

3. نهج البلاغه, صبحى صالح, كلمات قصار, شماره 95.

4. امام خمينى, تحريرالوسيله, ج 2, ص 619 ـ ;720 سيدابوالقاسم خويى, منهاج الصالحين, ج 1, ص 432 و روحانى, المسائل المستحدثه, ص 83.

5. امام خمينى, همان و رساله نوين, ج 2, ص 215.

6. امام خمينى, همان و سيدابوالقاسم خوئى, همان.

7. امام خمينى, همان, ص ;617 سيدابوالقاسم خويى, همان, ص 414 و روحانى, همان, ص 64.

8. محمدحسن نجفى, جواهرالكلام, ج 25, ص ;7 امام خمينى, همان, ص 653 و حرعاملى, وسائل الشيعه, ج 13, ص 104.

محور اقتصاد و وقف

تبیان