كوشش اندكي وجود دارد كه شايستگي‏هاي اخلاقي موجود در چگونگي اداره عمليّات بانكي را به‏طور مستقيم براي ارباب رجوع تبيين كند. بانك‏هاي اسلامي مي‏توانند ارباب رجوع را به‏طور عمده به سبب عقايد مذهبي آن‏ها و آرزويشان در تبلور آن عقايد، در معاملات مالي روزمرّه جذب كنند و چنين نيز مي‏كنند؛ امّا صرف اين بيان كه خدمات بانك مطابق با شريعت است، كافي نيست؛ بلكه بايد به گونه‏اي نزديك‏تر، با امور مشتريان خويش درگير بوده، استدلال اخلاقي قانع‏كننده‏اي براي شيوه‏هاي كسب و كار خويش ارائه دهند.

با تغيير نيازها و خواست‏هاي جوامع، لازم است كه به بصيرت و اعتقادات ارباب‏رجوع توسّل جسته شود. بانك‏هاي اسلامي بايد مشتري‏هاي خويش را درباره خدمات مالي ابداعي خود متقاعد سازند و ثابت كنند كه خدمات آن‏ها مطابق با شريعت و در عين حال با شرايط كسب و كار جديد مرتبط است. به ديگر سخن، براي بانك‏هاي اسلامي و ديگر ارائه‏دهندگان خدمات مالي اسلامي، نقشي آموزشي وجود دارد. رايزنان امور شرعي نبايد ناديده انگاشته، و كم اعتبار شوند؛ بلكه نقش ايشان بايد تقويت شود؛ زيرا مي‏توانند شايستگي‏هاي تأمين مالي اسلامي را براي طيف گسترده‏تري از مشتريان آگاه و پرتوقّع تأكيد كنند. اين در اصطلاح اسلامي، اجتهاد يا به كارگيري اصول مبنايي براي اوضاع و احوال متغيّر است. به ديگر سخن، كميته يا رايزنان امور شرعي بايد هنگام تنظيم مقرّرات با جريان‏هاي بازار نيز ارتباط داشته باشند و بيش از نقش واكنشي، نقش كنشي ايفا كنند.

سياست اخلاقي بانك تعاوني

بدون شك موارد بسياري وجود دارد كه بانك‏هاي اسلامي مي‏توانند از بانك‏هاي متعارف كه خود را به تأمين مالي اخلاقي متعهّد ساخته‏اند، بياموزند. به‏طور مسلّم، تفاوت‏هاي بنيادين ميان روش‏هاي اخلاقي برگرفته از آموزه‏هاي ديني و روش‏هاي اخلاقي منطبق با اخلاق مادّي‏گرايي رايج وجود دارد. آنان كه دست اندركار تأمين مالي اسلامي هستند، آموزه‏هاي اخلاقي خود را پايدار مي‏بينند؛ زيرا در نهايت، بر وحي مبتني هستند؛ در حالي كه آموزه‏هاي اخلاقي برگرفته از ارزش‏هاي اجتماعي، ناگزير گذرا و موقّتي‏ترند. به‏رغم اين قيد مهم، بررسي تجربه‏هاي بانك اخلاقي برجسته غربي سودمند است.

از آن‏جا كه بانك تعاوني، يگانه بانك جزئي (reqail) اخلاقي در انگلستان است، نگاه به عمليّات و سياست آن سودمند خواهد بود. ارتباط ويژه آن با بحث ما، اشتهار آن در روش مالي اخلاقي و تعهّد آن در برابر مشتريان آگاه به اخلاق است؛ مشترياني كه به مسؤوليّت‏هاي اجتماعي گسترده خود بيش از نفع مادّي شخصي اذعان داشته، از آن ارضا مي‏شوند. بانك، پيشنهادهاي دارندگان سهام سرمايه‏گذاري (Stakeholder) را مي‏پذيرد و هدف آن، اشتراك مساعي سهامداران براي تضمين منافع بيش‏ترين تعداد مشتريان محتمل است.

بانك در صدد است از طريق تعيين و تعريف اصول زيربنايي عمليّات تعاوني خويش، بر نام و تاريخ خود اتّكا كند. از جمله آن‏ها، استقبال بانك از نظريّات و دغدغه‏هاي مشريان خويش و تشويق كاركنان به ايفاي نقش فعّالي در زندگي جوامع محلّي خويش است. از آن‏جا كه بانك در قلب سرزمين‏هاي صنعتي در شمال انگليس پديد آمد، جايي كه در آن به صورت بانك طبقه كارگر مشاهده مي‏شد، تأكيدش بر يك‏پارچگي محلّي و برابري اجتماعي طبيعي به نظر مي‏رسد. ستاد مركزي بانك همچون گذشته، «منچستر» خواهد بود؛ جايي كه نهادهاي مالي، در مقايسه با مركز بانكداري بين‏المللي مانند لندن، در تماس گسترده‏تري با جامعه محلّي هستند.

بانك درصدد است نزديكي خود را با سازمان‏هايي كه اخوّت ميان كارگران، مشتريان، اعضاو كارفرمايان را گسترش مي‏دهد، ارتقا بخشد. بانك درگذشته، همچون حال، مديريّت امور مالي بيش‏تر اتّحاديه‏هاي تجاري را در اختيار داشت و شاخه‏اي از جامعه عمده‏فروشي تعاوني بود كه كالاها را ميان تعاوني‏هاي مشتري محلّي در سراسر شمال انگليس و اسكاتلند توزيع مي‏كرد.

از آن‏جا كه اعضاي اين جوامع تعاوني محلّي، مشتريان آن‏ها هستند، اشاره به مشتريان و اعضا در بيانيه تبليغي بانك درباره سياست اخلاقي، از سنّت‏هاي تجاري گذشته اتّخاذ مي‏شود.

هدف بانك تعاوني، جذب سرمايه‏گذاري و ايجاد وجوه مازاد كافي براي تضمين اين است كه گسترش بانك در آينده به حدّ كافي تأمين مالي شود. گرچه بانك در جايگاه شركت حقوقي عمومي، تجديد ساختار شد، نام آن در بازار سهام ذكر نمي‏شود و اين بدين معنا است كه از اساس، دغدغه افزايش تعداد سهامداران را ندارد. تنها سهامداران، CWS، مجتمعي از تعاوني‏هاي مشتري است كه تاريخ آغاز آن‏ها به «جامعه شركاي منصف راكدال» باز مي‏گردد. اين مجتمع را در 1844، 28 كارگر كه مي‏خواستند ارزش خوبي در خريدهاي غذايي خود تضمين كنند، تأسيس كردند. بانك به صورت واحد وام و سپرده SWS در سال 1872 شكل گرفت و از سوي بانك انگليس به صورت بانك مجاز در محدوده حقوق خود در 1947 به رسميّت شناخته شد. بررسي حساب‏ها براي خريدهاي خارج از سازمان‏هاي تعاوني در 1975 زماني كه بانك به مؤسسه تهاتري لندن (London Cleatring House) پيوست، رواج يافت.

بانك به‏سبب رهبري منحصر به فردش، در افزايش اختيارات سهامداران، آسيب‏پذير نيست؛ چنان‏كه CWSعلاقه‏اي به كاهش سرمايه‏گذاري‏هايش ندارد. افزون بر اين، دو سويه كردن در نظر نيست و بانك، اكنون كمپاني به‏شمار مي‏رود، نه جامعه دو سويه؛ امّا عدم ذكر نام شركت در بازار سهام، كاستي‏هايي چون ناتواني در افزايش سرمايه سهامداران از بازار را به همراه دارد. بانك جهت توسعه خود و افزايش سرمايه‏اش سهام‏هاي ممتاز را منتشر ساخت كه اكنون در اختيار 1500 مؤسسه است. تأكيد بسياري بر فداكاري گروهي در بيانيه تبليغي بانك تعاوني نهفته است. يكي از اهداف آموزش و تربيت كاركنان، افزايش تعهّد و افتخار در گروه است. اين ويژگي گروهي، از چند جنبه قابل مقايسه با وفاداري به جامعه اسلامي است؛ گرچه هيچ بانك اسلامي، اين را در بيانيّه تبليغي خود ذكر نمي‏كند. بانك تعاوني در دعواي حقوقي خود براي آزادي مجتمع، بر اهمّيّت بي‏طرفي در همه موضوعات اجتماعي، سياسي، نژادي و مذهبي تأكيد دارد؛ گرچه از گذشته با جذب كارگر متّحد بوده است.

گسترش پايگاه مشتري بانك‏هاي تعاوني

سياست اخلاقي بانك، ابتدا در 1992 براي جذب مشتري‏هاي جديد و ثروتمندتر در بيرون از طبقه كارگر كه بانك از گذشته به آن‏ها خدمت مي‏كرد، آغاز شد. گروه هدف، چپگرايان طبقات متوسّط مركزي بودند كه آگاهي اجتماعي و اهتمام به مسائل مورد دفاع رسانه‏اي راديكال، همچون مسائل زيست محيطي، داشتند.

در آن زمان، بانك براي حفظ مشتريان خود، بررسي گسترده‏اي انجام داد تا واكنش آن‏ها را در برابر سياست اخلاقي پيشنهادي دريابد. بانك با بيش از 000/30 مشتري وارد گفت‏وگو شد. 84 درصد از آناني كه پاسخ گفتند، داشتن سياست اخلاقي را انديشه‏اي نيكو براي بانك برشمردند و فقط 5 درصد اعتقاد داشتند كه علم اخلاق، ارتباطي با بانكداري ندارد. 60 درصد از پاسخ‏دهندگان، با همه مسائل سياست اخلاقي موافق بودند و قيد و شرط اصلي مشتريان درباره پيشنهاد بانك به قطع تأمين مالي كمپاني‏هاي توليد و توزيع تنباكو بود. سياست اخلاقي، پنج ناحيه مهم را در بر مي‏گيرد: حقوق بشر، تسليحات، امور تجاري و اخلاقي، تأثير محيطي و رفاه حيوانات. بانك وعده مي‏دهد كه به سازمان‏ها يا رژيم‏هاي متعدّي به حقوق بشر يا دست‏اندركار در توليد سلاح براي تجاوز به حقوق انسان‏ها خدمات مالي ارائه ندهد. توليد سلاح‏هايي كه به رژيم‏هاي سركوبگر فروخته مي‏شوند، تأمين مالي نخواهد شد؛ ولي حمايت مالي سلاح‏هايي كه به حكومت‏هاي دموكراتيك فروخته مي‏شوند، مجاز است. بانك جهت حفاظت از رفاه حيوانات، سازمان‏هاي دست‏اندركار در آزمايش حيوانات، كشت و زرع محصولات كارخانه‏اي استثمارگرانه، ورزش‏هاي خونين يا تجارت خرد را تأمين مالي نمي‏كند. اين‏ها را مي‏توان معيارهاي اخلاقي منفي تلقّي كرد.

از جنبه مثبت‏تر، بانك كمپاني‏هايي را حمايت مي‏كند كه به تجارت مجاز يا امور اجتماعي اشتغال دارند و اين شامل مشتريان و عرضه‏كنندگاني مي‏شود كه در خريدهاي اخلاقي از كشورهاي جهان سوم يا سازمان‏هاي شركت‏كننده در اقتصاد اجتماعي انگلستان همچون مؤسّسات خيريه، موضع‏كنشي (Pro - active) اتّخاذ مي‏كنند. موضع زيست محيطي را نيز مي‏توان به گونه مثبت تفسير كرد؛ زيرا مشتريان تجاري را تشويق مي‏كنند كه در تأثير فعّاليت‏هايشان به محيط زيست موضع‏كنشي داشته باشند. برخي ممنوعيّت‏هاي منفي عبارتند از: ممانعت از شركت‏هاي دست‏اندركار توليد سوخت‏هاي فسيلي كه سبب باران اسيدي هستند، جلوگيري از سازندگان مواد شيميايي غيرطبيعي كه به تخريب لايه اوزون مي‏انجامد و ممانعت از قطع غير مجاز درختان جنگلي كه به تخريب جنگل‏ها منجر مي‏شود.

منتقدان مي‏توانند استدلال كنند كه اين امور، دغدغه‏هاي جهاني توسعه يافته است كه كشورهاي فقير نمي‏توانند از عهده آن برآيند و ديگر اين‏كه تعداد بسياري از اين دغدغه‏ها، به‏گونه‏اي منفي بيان مي‏شوند و اين‏كه بانك فاقد سياست‏هاي مثبت در مسائلي چون انرژي تجديدشونده باد، دريا و آب يا توليد سازمان يافته مواد غذايي و ديگر مسائل مشابه است. انتقاد ديگر اين است كه بانك بيش از حد درگير ترفندهايي چون كارت قروبتي صلح سبز يا كارت‏هاي صدقه است كه آن را به اهداي فقط 25/1 پنس براي هر 100 پوند دريافت شده براي كارت وا مي‏دارد و اين نشان‏دهنده حدّاقل سخاوت است؛ چرا كه ارزش آن حتّي از جايزه‏هاي air mile پايين‏تر است. با وجود اين، بانك، يك سطح بالا و مستمر از تعهّدات را به مشتريان خود ايفا مي‏كند و آنانند كه رأي مي‏دهند كدام يك از چهار مؤسّسه خيريه، نامزد دريافت اهدايي سالانه شود. همچنين پس از بررسي‏هاي آغازين سال 1991 ـ كه بررسي‏هاي مهمّ 1994 و 1998 را در پي داشت، روش‏هاي مشورتي درباره سياست اخلاقي وجود دارد. سياست اخلاقي تا 1994 حمايت‏هاي بيش‏تري دريافت كرد و بيش از 80 درصد از پاسخ‏دهندگان، موضع بانك در هر مسأله را تأييد كردند و اين نشان‏دهنده 20 درصد بهبود از سال 1991 بوده است.

بانك‏هاي اسلامي نيز مي‏توانند از روش بانك تعاوني در توزيع خدماتش درس‏هايي بياموزند. در 1997 بانك تعاوني، موافقت‏نامه‏اي با اداره پست امضا كرد كه خدمات بانكي از جمله سپرده‏گذاري و دريافت تسهيلات را در سراسر 18 هزار شاخه آن در انگلستان ارائه دهد. در اين سال، بحث‏هايي ميان دولت و بانك‏هاي جزئي مهم درباره ارائه «Peoples Bank» از طريق خدمات خودكار در هر اداره پست صورت پذيرفت؛ امّا برخلاف طرح پيش‏نهادي كه براي جانشين ساختن پرداخت حقوق بازنشستگي و مزاياي تأمين اجتماعي به صورت نقدي مي‏كوشد، طرح بانك تعاوني، هم اكنون در حال اجرا است.

بانك تعاوني همچنين خدمات بانكي تلفني ارائه مي‏دهد و در 1999 خدمات بانك كامپيوتري smile را آغاز كرد. اين اقدام بيش از 200 هزار مشتري را جذب كرد و اين شايد به اين دليل بوده كه براي سپرده‏هاي پس‏انداز، نرخ‏هاي بسيار رقابتي مي‏پردازد و نه به اين دليل كه موضع اخلاقي اتّخاذ كرده است. بانك همچنين در طرح زنجيره‏اي مشاركت دارد بدين معنا كه مشتري‏هاي آن به 29 هزار توزيع‏كننده پول نقد در سراسر انگلستان دسترسي دارند.

انتشار آرمان‏هاي مالي اسلامي

بانك‏هاي اسلامي در سايت‏هاي اينترنتي و در تبليغات خود به‏طور عام، اطّلاعات بسيار محدودتري از بانك‏هاي تعاوني ارائه مي‏دهند. اين اطلاعات، اغلب به‏روز نيست و سايت‏هاي وب، اغلب مورد توجّه واقع نمي‏شوند؛ گرچه براي مبادله اطّلاعات با مشتريان احتمالي حال و آينده، حائز اهمّيّت بالقوّه هستند. بانك‏هاي اسلامي در بهترين حالت، آثار اينترنتي محدودي دارند. يافتن سايت‏هاي وب، اغلب سخت‏تر است؛ زيرا از ماشين‏هاي جستجوگر استاندارد استفاده مي‏كنند و در داخل آن‏ها تراكم گرافيكي، بسيار زياد است؛ بدين‏سبب دسترس سريع، محدود به كساني است كه داراي كامپيوترهايي با پردازشگرهاي سريع و حافظه بسيار زياد و جديدترين ارتباطات از راه دور يا ارتباطات كابلي فيبرنوري هستند.

شركت سرمايه‏گذاري و بانكداري «الراجي» يكي از بهترين سايت‏هاي وب و يكي از بهترين طرح‏هاي تبليغي در جامعه بانكداري اسلامي را در اختيار دارد. اين شركت، شرحي از اصول بنيادين و مهمّ بانكداري اسلامي را ارائه مي‏دهد كه از جمله آن‏ها، منع اعطاي وام به شرط بازده معيّن در آينده است؛ ولي دليل عقلي اين مسأله به حدّ كافي توضيح داده نشده است، و اين‏كه چرا مرابحه كه بازده از پيش معيّن شده دريافت مي‏دارد، از سوي بيش‏تر فقيهان مسلمان، مشروع تلقّي مي‏شود. تبليغات، شريعت را با پروژه‏هاي توفيق‏آميز و وام‏گيرندگان معتبر پيوند مي‏دهد؛ ولي اين گمراه‏كننده است؛ زيرا گرچه اين‏ها اهدافي تحسين برانگيزند، سوره يا احاديثي كه اين مسائل را يادآور شود، وجود ندارد. بانك بر ارزش‏هايي تأكيد مي‏ورزد كه عمليّات خود را مبتني بر آن، اداره مي‏كند و با اشاره به ارزش‏هاي اصيل، اصول والا و اعتماد مشتريان، با صراح يادآور مي‏شود كه روند بانك جست‏وجو براي پاداش‏هاي عالي از طريق صراط مستقيم است.

گرچه محققان مستقل بررسي‏هايي درباره مشتريان الراجي انجام داده‏اند، خودِ سازمان، روش‏هاي مشورتي‏انتظام يافته‏اي با مشتريان خود به شيوه‏اي مشابه بانك تعاوني، انجام نداده است. اين، به صدها هزار مشتري اشاره دارد كه اختيار تام براي انجام عمليّات بانك همسو با اصول شريعت داده‏اند؛ امّا تأكيد بر تأييد از سوي هيأت شرعي وجود دارد. نام اعضاي هيأت، فهرست و حكم آن‏ها به‏طور مختصر توضيح داده مي‏شود. آيات ربا در شبكه اينترنتي الراجي به عربي و انگليسي به نمايش گذاشته مي‏شود و اگرچه ربا به‏درستي معادل با interestو usury است، ارتباط ميان اين دو بررسي نمي‏شود. توضيح ديدگاه‏هاي هيأت شريعت درباره اين موضوعات و تفصيل بيش‏تر شايستگي‏هاي ابزار مالي اسلامي سودمند است.

مدير كلّ بانك، عبداللّه‏ سليمان الراجي، جايزه سالِ بانكداري اسلامي در 1998 را دريافت كرد. اين به‏طور عمده به‏سبب كوشش‏هاي او است كه بانك، سودده‏ترين بانك در عربستان و دومين و بزرگ‏ترين بانك از حيث دارايي شد؛ امّا بهبود و حقيقت، روند مستمر است و به‏رغم دستاوردهاي بانك، چيزهاي بسياري است كه از روش‏هاي اخلاقي بين‏المللي در زمينه بانكداري مي‏توان آموخت.

شركت توسعه و سرمايه‏گذاري البركه

اين شركت در جايگاه يكي از سازمان‏هاي مالي اسلامي بين‏المللي مهم، بيان روشني از فلسفه و رسالت عمليّات خود را ارائه مي‏دهد. شركت، فلسفه اصلي خود را تطبيق كامل سرمايه با اصول شريعت، استخدام آن در جهت اهداف توفيق‏آميز اجتماعي و اقتصادي، افزايش برادري و يك‏پارچگي و كاهش اتّكا بر تأمين مالي به طريق قرض (hinance debt) برمي‏شمارد. البركه از طريق 43 شعبه در 29 كشور از مشكلات ناشي از فتاواي متنوّع اعضاي هيأت شرعي به‏خوبي آگاه مي‏شود؛ بدين سبب، هيأت متّحدي براي امور شرعي ايجاد كرده كه قوانين آن در همه نهادهاي داخل گروه البركه اجرا مي‏شود. اين هيأت با آكادمي فقه در جدّه كه بسياري از مسلمانان آن را معتبرترين مجموعه دانشمندان علوم شرعي در جهان اسلام مي‏دانند، در ارتباط است. بيانيه مربوط به فلسفه البركه كه ايجاز آن تحسين‏آور است، شايد بتواند سخن بيش‏تري درباره ارزش‏هاي سازمان بيان كند و اصولي را كه سازمان بر مبناي آن عمل مي‏كند كامل‏تر توضيح دهد. اهداف بلند مدّت و كوتاه مدّت، درباره چگونگي سازمان‏دهي و اداره امور اسلامي يا مادّي سازمان است؛ البتّه تفصيلي درباره فلسفه اصلي يا توضيحي درباره تحقّق عملي آن از طريق ابزارها و شيوه‏هاي پيشنهادي بانك وجود ندارد. آن‏چه وانمود مي‏شود، بسيار زياد است، اشاره‏اي به تعهّدات در برابر ارباب رجوع يا جامعه گسترده‏تر مشتريان احتمالي در بازارهايي كه بانك فعّاليت دارد نيست.

اين بيان براي شعبه‏هاي البركه كه از استقلال قابل ملاحظه‏اي برخوردارند نيز صادق است. دفتر لندن رسالت خود را سرمايه‏گذاري سرمايه و منابع به شيوه‏اي اسلامي و به منظور نيل به بالاترين سود سازگار با ريسك قابل قبول برمي‏شمرد. قسمت آخر اين بيان براي هرنهاد مالي تجاري صادق است؛ ولي قسمت اوّل، توضيح بيش‏تري مي‏طلبد. بانك اسلامي اردن، يكي از موفّق‏ترين شعبه‏هاي گروه البركه، در بيان رسالت خود رويكرد كم‏اهمّيّت مشابهي را آشكار مي‏سازد و به انطباق عمليّات بانك بر شريعت و اقتصاد مبتني بر ديدگاه منحصر به‏فرد از نقش پول در جامعه اشاره مي‏كند. اين بانك با 500 هزار حساب، 1336 كارمند و 49 شعبه، جايگاه مناسبي در بانكداري اردن يافته است و مي‏تواند بيش از پيش مشتريان بالقوّه را به ارزش‏هاي عمليّات خود واقف سازد.

شميل بانك يا بانك اسلامي فيصل در بحرين يك صفحه وب جديد براي ارائه تصوير جديد خود دارد. اين بانك تحت كنترل «دارالمعال‏الاسلامي تراست» است و 53 درصد از سهم سرمايه آن را در تملّك دارد. اين بانك سخن فراواني درباره اولويّت‏هاي اخلاقي خود نمي‏گويد؛ امّا بر پيروي نزديك از شريعت در همه عمليّاتش تأكيد مي‏ورزد و عملكرد هيأت نظارت شرعي را با مقداري تفصيل شرح مي‏دهد. مديريّت براي عمليّات و فعّاليت‏هاي جديد ابتدا بايد تأييد هيأت را اخذ كند، آن‏گاه چگونگي اجراي آن‏ها در عمل را با هيأت ابراز دارد و يكي از اعضاي هيأت، نظارت‏هاي ميداني عمليّات بانك را برعهده مي‏گيرد و دست‏كم يكي از اعضاي تيم حسابرسي داخلي بايد با شريعت آشنا باشد. شفّاف‏سازي سياست‏ها و روش‏ها مورد استقبال اين بانك است؛ گرچه ديگر بانك‏هاي اسلامي، جزئيّات بيش‏تري درباره خدمات خود و چگونگي انطباق آن‏ها با شرع ارائه مي‏كنند.

از جمله ديگر بانك‏هاي اسلامي در خليج‏فارس كه بهترين اصول تبليغي را در اختيار دارند، خانه مالي كويت و بانك اسلامي ABCدر بحرين هستند. خانه مالي كويت كه 20 درصد از بازار سپرده‏گذاري محلي را در اختيار دارد، تأكيد مي‏كند كه نهاد مالي بدون بهره است كه رقابت موفّقي با رقيبان خود كه به سپرده‏ها بهره مي‏پردازند، داشته است. اين بانك جزئيّاتي از تسهيلات مالي اصلي خود، مرابحه، مضاربه، اجاره و استصناع ارائه مي‏دهد. بانك اسلامي ABCجزئيّات بيش‏تري درباره خدمات خود ارائه مي‏دهد كه افزون بر مضاربه، اجاره و استصناع، اجاره و اكتنان را نيز شامل مي‏شود كه به ارباب‏رجوع، اجاره مي‏دهد كه كالاي اجاره‏اي Leased goodرا به قيمت از پيش تعيين شده بخرد. ديگر خدمات مالي اسلامي ABC، بيع سلم، قرض‏الحسنه در مقابل پرداخت معوّقه و اوراق سندات‏المقارضه است كه دارنده را شايسته سهمي از سود به جاي نرخ معيّن بهره مي‏كند. نظام‏هاي متفاوت حروف‏نويسي كه براي خدمات مالي اسلامي استفاده مي‏شود، ممكن است تا حدّي موجب سردرگمي شود و براي همه بانك‏هاي خليج كه زبان عربي زبان مشترك آن‏ها است، بهتر است كه وحدت روش داشته باشند. هم خانه مالي كويت و هم بانك اسلامي ABCجزئيات كاملي از اعضاي كميته‏اي شرعي، و فهرستي از مديران ارشد ارائه مي‏دهند.

بانك معاملات (بانك جزئي و تجاري اسلامي اندونزي) بيانيه تبليغي روشن و قابل ستايشي دارد. اين بانك مي‏كوشد تا نقش اينترپرنيورها و مردم مسلمان در اقتصاد ملّي را افزايش دهد و ارزش اقتصادي خود براي سهامداران را به حداكثر رساند و اين در حالي است كه مسؤوليّت‏هاي اجتماعي خود را در جهت آموزه‏هاي شريعت مي‏داند. اين تأكيد بر مسؤوليّت اجتماعي، منعكس‏كننده اهداف نهادهاي اخلاقي چون بانك تعاوني است. اين بانك همچنين براي تشخيص نيازهاي مشتريان و ارائه دامنه گسترده‏اي از خدمات و توليدات مي‏كوشد و در عين حال، بر ارتقاي تشكيلات، خدمات‏رساني و توسعه بنگاه‏هاي كوچك و متوسّط تأكيد دارد؛ بنابراين، سياست بانك درباره اين‏كه بازارش در كجا قرار دارد و به چه كساني مي‏خواهد خدمت كند، روشن است.

براي ايجاد شفّافيّت، نام وزيراني كه در بنيانگذاري بانك دخالت داشتند و نام مؤسّسان اصلي بانك كه در زمره آنان بسياري از انترپرنيورهاي مسلمان و مشهور اندونزي قرار دارند، فهرست مي‏شود. انجمن روشنفكران مسلمان نيز كمك مهمّي به بانك مي‏دهد و به ب. ج. حبيبي كه نقش مهمّي در بازگرداندن دموكراسي به اندونزي و نجات اقتصاد از بحران آسيا ايفا كرده، اشاره مي‏شود. اين بانك همانند بانك تعاوني، احترام خاصّ براي منافع كارمندان خويش كه آن‏ها را مجرّب و متعهّد به آموزه‏هاي اسلام برمي‏شمارد، قائل است. بانك متعهّد به فراهم‏آوردن فرصت‏هايي براي عبادات و امور شخصي است.

بهبود در ارتباطات، اداره و مشاركت

گرچه بانك‏هاي اسلامي و نهادهاي اخلاقي غربي، همانند بانك تعاوني، ارزش‏ها و آرماني‏هاي متفاوتي دارند و در محيط‏هاي متفاوتي عمل مي‏كنند، هر يك درس‏هاي بيشماري را هر يك از تجربه ديگري مي‏تواند بياموزد. شايسته است كه بانك‏هاي اسلامي پنج مسأله ذيل را روشن كنند.

1. اصول بانكداري اخلاقي و قانون شرعي

قانون شريعت در فضاي مالي، اساسا با عدالت اقتصادي مرتبط است. لازم است كه كمك روش‏ها و خدمات هر بانك به نظام مالي عادلانه‏تر، به گونه‏اي روشن‏تر و كامل‏تر تبيين شود؛ البتّه بروشورهاي بانك تعاوني در اين زمينه كفايت نمي‏كنند؛ ولي بيانيه سياست اخلاقي آن، الگوي مناسبي براي بيرون بانك‏هاي اسلامي ارائه مي‏دهد.

2. روش‏هاي تجاري منصفانه و مرابحه

بانك‏هاي اسلامي همچنان با شدّت درگير تأمين مالي تجاري از طريق مرابحه و ديگر نهادهاي مالي اسلامي هستند؛ ولي به ندرت به رويدادهاي تجاري منصفانه اشاره‏اي دارند. دستور كار تجارت منصفانه نهادهاي اخلاقي همچون بانك تعاوني، كمك به سازمان‏هايي همچون Trade craft را كه قيمت‏هاي بالاتري براي توليدكنندگان جهان سوم ترويج مي‏كند را شامل مي‏شود. بانك توسعه اسلامي تأثير فراواني در ارتقاي تجارت جهان سوم دارد؛ ولي بسياري از بانك‏هاي تجاري اسلامي در كشورهاي در حال توسعه در عمل به‏طور عمده درگير تأمين مالي واردات از كشورهاي صنعتي توسعه يافته‏اند و نه تأمين مالي صادرات. مرابحه، ابزار جانشين و فرعي براي تأمين مالي است؛ امّا براي اموري كه به‏طور اخلاق مورد اهتمامند، اهداف نيز مهمّ است.

3. پشتيباني مشتريان از جامعه اسلامي

بانك تعاوني، متعهّد به روش‏هاي مشورتي بسيار سازماندهي شده با مشتريان است تا ديدگاه‏هاي آن‏ها را درباره مسائل اخلاقي به‏دست آورد؛ ولي بانك‏هاي اسلامي، باورها و آرمان‏هاي ارزشي مشتريان خود را مسلّم مي‏پندارند. با وجود اين، در جايي كه مشتريان آن‏ها مسلمانان متعهّد هستند مي‏توانند به توسعه و حمايت از محصولات و خدمات جديد و اهداف فراگير بانك‏هاي اسلامي كمك بسياري ارائه دهند.

4. مسائل اداره شركت و مشاوران شريعت

بانك تعاوني مي‏تواند درباره تكاليف خود در برابر سهامداران ممتاز و اهداف يگانه سهامدار خود CWS، در برابر بانك، صريح‏تر باشد. همچنين در حالي كه بسياري از بانك‏هاي اسلامي به گونه‏اي شايسته و قابل تحسين، درباره اين‏كه مشاوران شريعت چه كساني هستند و چه نقشي ايفا مي‏كنند، شفّاف هستند؛ ولي اطلاعات بسيار كم‏تري درباره اهداف سهامداران اصليشان ارائه مي‏كنند.

5. كارت‏هاي بدهي قرابتي (Affinity debitcards) ابزاري براي زكات

برخي منتقدان عقيده دارند كه كارت‏هاي قرابتي بانك تعاوني، ترفندي بازاري است كه فقط بازده اندكي براي صدقات مي‏پردازد و امّا براي بانك‏هاي اسلامي كه طرح‏هاي مشابهي را اجرا مي‏كنند، آزادي عمل وجود دارد كه اميد است بر مبناي سخاوتمندانه‏تري باشد. زكات، ماليات بر ثروت است، نه مخارج؛ امّا درآمد كارت قرابتي كه بانك‏ها از سوي دارندگان كارت براي صدقات مي‏پردازند مي‏تواند بخشي از زكات شخصي (لحاظ) محاسبه شود.

محور اقتصاد اسلامی

تبیان