معرفى دانشنامه و نگاهى به بخش اقتصادى آن
دانشنامه امام على عليه السلام دائرةالمعارفى است موضوعى در زمينه شخصيت، سيره و انديشههاى اميرالمؤمنين على بن ابىطالب عليه السلام و پديدههاى معاصر و پس از عصر آن حضرت كه پيوندى وثيق با شخصيت و مكتب آن بزرگوار دارد، كه در شش هزار صفحه و دوازده جلد سامان يافته است . اين موسوعه علمى، شامل يكصد و سى مدخل اصلى، و حدود سه هزار مدخل فرعى است و زير نظر حجةالاسلام والمسلمين علىاكبر رشاد در پژوهشگاه فرهنگ و انديشه اسلامى و با همكارى بيش از دويست تن از دانشوران و استادان حوزه و دانشگاه تاليف شده است . مخاطبان دانشنامه، ارباب فكر و فرهنگ و دانشآموختگانىاند كه دغدغهمند مباحث فكرى دينى معاصرند و علاقهمند هستند اين مباحث را از منظر كارگشاى اميرالمؤمنين عليه السلام به تماشا بنشينند اين اثر بهعنوان پژوهش برتر حوزهى دينپژوهى ايران در سال 1380 شناخته شده و اينك در محافل علمى ديگر نيز نامزد دريافت عنوان برجستهترين اثر علمى است .
ويژگىهاى دانشنامه:
دانشنامه امام على عليه السلام حايز ويژگىهاى منحصر بهفرد و متنوعى است كه مجموع آنها را يكجا در آثار مشابه نمىتوان سراغ گرفت . اين اختصاصات دانشنامه امام على عليه السلام را بهعنوان اثرى بديع و بىبديل در بين آثار ديگر از اين دست، برجسته و متمايز كرده است . از جمله امتيازات اين اثر عبارت است از:
اهتمام ويژه به تجزيه و تحليل و تبيين مباحث فكرى معاصر و قضاياى نوپديد، با استناد به كلمات و سيره امام حكمت و بلاغت، على عليه السلام،
بررسى مقايسهاى پارهاى از نظريات معاصر در مباحث تئوريك،
تنوع موضوعات و جامعيت نسبى مجموعه، در زمينه بررسى زواياى گوناگون و ابعاد مختلف شخصيت و انديشه آن بزرگوار،
ساختارمندى و همسو بودن موضوعات مطرح شده در مقالات،
تفصيل در تحقيق موضوعات و اجتناب از كلىگويى،
تقليدگريزى و عدم اتكا به مشهورات و تحليلهاى شايع و نهراسيدن از نتايج نوپديد، ضمن رعايت احتياط علمى در تاليف مقالات،
استقصا و تتبع جامع مضامين خطب و رسائل و روايات رسيده از حضرت، در قلمرو مدخلهاى مورد تحقيق،
همسانى و يكدستى مجموعه از لحاظ رعايت قواعد علمى پژوهش و نگارش،
استناد به منابع دست اول در موضوعات تاريخى و سيروى،
استفاده از زبان علمى و نثر معيار و پرهيز از آوازهگرى و شعارپردازى،
اشتمال بر شبكه معنايى جامع و نمايهها و فهارس موضوعى .
نويسندگان دانشنامه:
از ديگر امتيازات دانشنامه، تنوع نويسندگان آن، از لحاظ تخصص و رويكردهاى متفاوت علمى است .
نويسندگان مقالات دانشنامه را آميزهاى از پيشكسوتان و صاحبنظران عرصه فكر و فرهنگ، و نيز پژوهشگران جوان حوزه و دانشگاه تشكيل مىدهند .
هر يك از مقالات دانشنامه، به حسب موضوع، به قلم متخصص آن رشته سپرده شده و سپس از سوى چند صاحبنظر طى مراحل مختلف به دقت ويرايش علمى و صورى شده است .
حضرات اساتيد و دانشوران عبدالله جوادى آملى، سيدمرتضى عسكرى، سيدجعفر شهيدى، رضا استادى، سيدجعفر مرتضى عاملى، رضا داورى، سيدجعفر سيدان، على ربانى گلپايگانى، سيدمحمدرضا مدرسى، محمدهادى معرفت، محمد سروش، رسول جعفريان، سيدمصطفى محقق داماد، على دوانى، محمدعلى سادات، مهدى مهريزى، محمدعلى جاويدان و . . . از نويسندگان اين مجموعهاند .
ساختار موضوعى و فهرست مدخلهاى اصلى دانشنامه
ساختار علمى دانشنامه امام على عليه السلام در ده زمينه كلان به سامان رسيده است . هر يك از محورهاى كلان نيز - به فراخور تنوع و ميزان مقالات - به شاخههاى تخصصىتر تقسيم شده و در يك يا چند مجلد عرضه شده است . علاوه بر دوازده جلد اصلى، يك مجلد نيز با عنوان «درآمد» حاوى مقدمه اصلى اثر، فهارس تفصيلى، نمايههاى موضوعى، چكيده مقالات، شناختنامه قلمزنان و همكاران و . . . فراهم شده است . ساختار موضوعى و فهرست مدخلهاى اصلى بهصورت زير است:
حكمت و معرفت (جلد اول)
1 . عقل و معرفت عقلانى
2 . قلب و معرفت قلبى
3 . فطرت و معرفت فطرى
4 . وحى و معرفت وحيانى
5 . قرآنشناسى
6 . روش تفسير قرآن
7 . تاريخ و معرفت تاريخى
8 . هستىشناسى
9 . خلقت
10 . حقيقت دنيا
11 . دين و دنيا
مبدا و معاد (جلد دوم)
1 . برهان اثبات وجود خدا
2 . توحيد
3 . اسماء و صفات خداوند
4 . ايمان
5 . هدايت و ضلالت
6 . قضا و قدر
7 . بداء
8 . جبر و اختيار و عدل الهى
9 . خير و شر
10 . معاد
نبوت و امامت (جلد سوم)
1 . بعثت و نبوت
2 . قلمرو دين
3 . امامت و خلافت
4 . ادله و نصوص امامت
5 . حب امام على عليه السلام
6 . موعود جهانى
7 . علم غيب
8 . غلو
اخلاق و سلوك (جلد چهارم)
1 . حيات عارفانه امام على عليه السلام
2 . مبانى و نظام اخلاق
3 . تربيت عقلانى
4 . آسيبشناسى تعليم و تربيت
5 . سعادت
6 . كرامت انسان
7 . عبادت و عبوديت
8 . دعا
9 . تقوا
10 . نفاق
حقوق (جلد پنجم)
1 . حقوق متقابل مردم و حكومت از ديدگاه امام على عليه السلام
2 . نقش مردم و بيعت در حكومت از ديدگاه امام على عليه السلام
3 . حقوق بشر
4 . آئين دادرسى
5 . جرمشناسى
6 . امامعلى عليه السلام و برخورد با مجرمان
7 . پيشگيرى از جرم
8 . فقه امام على عليه السلام و روشهاى آن
سياست (جلد ششم)
1 . جامعه آرمانى از ديدگاه امام على عليه السلام
2 . آسيبشناسى حكومت از ديدگاه امام على عليه السلام
3 . اهداف و آرمانهاى حكومت اسلامى
4 . عوام و خواص از ديدگاه امام على عليه السلام
5 . ساختار حكومت امام على عليه السلام
6 . امام على عليه السلام و مخالفان
7 . امر به معروف و نهى از منكر
8 . سياست از ديدگاه امام على عليه السلام
9 . وسيله و هدف از ديدگاه امام على عليه السلام
اقتصاد (جلد هفتم)
1 . سيره اقتصادى امام على عليه السلام
2 . سياستهاى اقتصادى امام على عليه السلام
3 . عدالت اقتصادى امام على عليه السلام
4 . اصلاحات اقتصادى امام على عليه السلام
5 . بيتالمال
6 . بازار در حكومت امام على عليه السلام
7 . فقر و غنا
8 . زهد و قناعت
9 . دنيا و آخرت
تاريخ (جلد هشتم)
1 . زيستنامه امام على عليه السلام
2 . در كنار پدر (ابوطالب)
3 . امام على عليه السلام در عهد پيامبر صلى الله عليه و آله وسلم
4 . غدير
5 . سندشناسى غدير
6 . سقيفه
7 . فدك
8 . اصحاب امام على عليه السلام
تاريخ (جلد نهم)
1 . نجف
2 . كوفه
3 . قاعدين
4 . قاسطين
5 . مارقين
6 . ناكثين
7 . سب و ريشههاى تاريخى آن
سيره (جلد دهم)
1 . سيره امام على عليه السلام
2 . امام على عليه السلام در نگاه پيامبر صلى الله عليه و آله وسلم
3 . امام على عليه السلام در نگاه صحابه
4 . امام على عليه السلام در قرآن
5 . آيه ولايت
6 . آيه مباهله
7 . اسما و القاب امام على عليه السلام
سيره (جلد يازدهم)
1 . روايات امام على عليه السلام
2 . فضايل و مناقب امام على عليه السلام
3 . اوصاف منصوص امام على عليه السلام
4 . فصاحت و بلاغت امام على عليه السلام
5 . تاثير امام على عليه السلام بر ادبيات فارسى
6 . تاثير امام على عليه السلام بر فرهنگ و تمدن اسلامى
7 . مظلوميت امام على عليه السلام
مرجعشناسى (جلد دوازدهم)
1 . اسناد نهجالبلاغه
2 . نهجالبلاغه
3 . شرحهاى نهجالبلاغه
4 . مستدركات نهجالبلاغه
5 . مصحف امام على عليه السلام
6 . الغدير
7 . عبقاتالانوار
8 . غررالحكم و دررالكلم
9 . صحيفه علويه و مستدركات آن
10 . غديريهنگارى در جهان اسلام
11 . ديوان امام على عليه السلام
12 . مرجعشناسى
1- 12 . احقاقالحق
2- 12 . وقعة صفين
3- 12 . خصائص اميرالمؤمنين
4- 12 . الغارات
5- 12 . كفايةالطالب
6- 12 . مشارق انواراليقين
7- 12 . المسترشد فىالامامه
8- 12 . غايةالمرام
9- 12 . العمده فى عيونالاخبار
10- 12 . ماة كلمه
11- 12 . كتاب سليم بن قيس
12- 12 . كشفاليقين فى فضائل اميرالمؤمنين عليه السلام
13- 12 . موسوعةالامام على عليه السلام
14- 12 . مسندالامام على (1)
15- 12 . مسندالامام على (2)
16- 12 . الغدير فىالتراثالاسلامى
17- 12 . كتابالجمل
18- 12 . المعيار والموازنة
19- 12 . اثباتالوصية
20- 12 . مناقب اميرالمؤمنين عليه السلام
21- 12 . نثراللئالى
22- 12 . دستورالمعالمالحكم
حوزه اقتصاد
اين حوزه نيز با ويژگى پيشگفته در بردارنده مدخل اصلى است كه شامل يك جلد و بيش از پانصد صفحه مىباشد . مؤلفان تلاش نمودند تا ابعاد مختلف مسائل مربوط به اقتصاد و معيشت را از آموزههاى انديشهاى و سلوك اقتصادى اميرالمؤمنين عليه السلام كشف و به زبان امروزين و علمى بيان نمايند . مدخلها از ساختار منظم و مكمل هم برخوردارند و سعى بر آن بوده كه اين مجموعه از تداخل و تكرار به دور و در مجموع نمايانگر يك مكتب، انديشه و منش اقتصادى ويژهاى باشد . در اين حوزه هم به مباحث مبنايى و انديشهاى اميرالمؤمنين پرداخته شده و هم تبيين سياستها و برنامههاى اقتصادى حضرت در آن عصر مطمحنظر بوده است . بخشى از هم مؤلفان نيز بر آن بود كه رهنمودهايى از تبيين و تحليل بحثهاى حوزه اقتصاد، براى اقتصاد و عصر حاضر ارائه دهند .
چكيده مقالات حوزه اقتصاد به اين شرح است:
مبانى فلسفى نظام اقتصادى
احمدعلى يوسفى
مقصود از مبانى فلسفى نظام اقتصادى، جهانبينى حاكم بر رفتار شركتكنندگان در فعاليتهاى اقتصادى است . براين اساس خداشناسى، جهانشناسى، انسانشناسى و جامعهشناسى از منظر امام على عليه السلام بررسى شد و تاثير چنين ديدگاهى بر رفتارهاى اقتصادى شركتكنندگان در فعاليتهاى اقتصادى تبيين گرديد . طبق اين بررسى، بر اساس آموزههاى برگرفته از كلمات و سيره اميرالمؤمنين، رفتار شركتكنندگان در حوزه اقتصاد و نظام اقتصادى مورد تاييد آن حضرت، با نظامهاى شناخته شده در عصر حاضر تفاوتهاى اساسى و محورى دارد .
عدالت اقتصادى
محمدمهدى كرمى و عسكر ديرباز
در كلمات على عليه السلام عدالت در معانى متفاوتى به كار رفته است كه قدر جامع آنها عدالت اقتصادى و مراعات حقوق در حوزه مسائل و روابط اقتصادى است . على عليه السلام اجراى عدالت را هدف اصلى پذيرش حكومتشان بيان مىكند . عدالت از منظر حضرت مايه دوام حكومت و حيات جوامع و آبادانى است . در تزاحم كارآيى و عدالت اقتصادى، عدالت مقدم مىشود . قوانين عادلانه، تربيت اسلامى، و نظارت صحيح حكومتى از زمينههاى تحقق عدالتبه حساب آمده و ربا، احتكار، تبعيض، و حكومت ظالمان از موانع برقرارى عدالت اقتصادى دانسته شده است .
سياستهاى برقرارى عدالت اقتصادى به دو دسته توازن اجتماعى و تكافل اجتماعى تقسيم مىگردد كه تكافل اجتماعى مفهومى برتر و فراتر از تامين اجتماعى است . توازن اقتصادى با تعيين حدود مالكيتها، توزيع ثروت و درآمد و ايجاد بخش عمومى به سامان مىرسد و تكافل اجتماعى نيز با مدنظر قرار دادن اختلافها و توانها، رعايتحقوق همه و توجه ويژه به طبقات ضعيف، مورد تاكيد امام عليه السلام است .
دنيا و آخرت
عبدالامير عليزاده
دنيا در سخنان على عليه السلام در معانى متفاوت بهكار رفته و ويژگىهاى زيادى براى آن ذكر شده است . يكى از برجستهترين آنها بىارزش بودن دنياست . از منظر امام على عليه السلام جهان خاكى، پديدههاى حيات و نعمتهاى مادى الهى مذمت نمىشود و تنها جلوههاى غافلكننده دنيا از سراى آخرت، درخور ملامتاند . بنابراين بىارزش بودن دنيا در نگاه امام عليه السلام امرى نسبى و در رابطه با ارزش جهان آخرت است . به همين خاطر حضرت عليه السلام روحيه آخرتگرايى را در برابر دنياپرستى زمانه خود تبليغ مىنمودند . ترك دنيا در ديدگاه على عليه السلام، ترك تعلق است نه ترك كار و تلاش . بنابراين بهرهمندى درست از آن مورد ترغيب است . اهل آخرت، در معيشت جانب ميانهروى را فرو نمىنهند، آنچه مهممىنمايد مسير مصرف امكانات اقتصادى است كه بايد جنبه مقدمى براى آخرت داشته باشد . بين دنيا و آخرت تعاند نيست، بلكه بين دنياگرايى و آخرت گرايى تضاد حقيقى برقرار است . اين گونه نظر به دنيا و آخرت پىآمدهايى را در عرصه اقتصاد به دنبال دارد . توليد فراوان به انگيزه الهى، توسعه اقتصادى، توزيع مناسب ثروت، اصالتدادن به سود آخرت، مصرف محدود و پسانداز و سرمايهگذارى براى بسط عدالت، همه از آثار ترابط منطقى و الهى دنيا و آخرت شمرده مىشوند .
زهد و قناعت
مجيد رضائى
از نظر على عليه السلام زاهد كسى است كه به آنچه بهدست مىآورد دل نبندد و بر آنچه از دست مىدهد تاسف نخورد و در مصرف نعمتها به اندازه نياز اكتفا كند . قناعتبه معناى رضايتبه داشتهها است و در مقابل حرص قرار دارد . زهد درجات و مراتبى دارد و يقين به مبدا هستى و معاد، شناختن صحيح جهان، دنيا و انسان مىتوانند عوامل پديدارى زهد باشند . دانايى، عفت نفس، فراوانى ياد مرگ نيز از عوامل اكتساب صفت قناعتاند . زهد و قناعت آثار اخلاقى، اجتماعى و اقتصادى فراوانى دارد . افزايش پسانداز و توليد، توزيع مناسب و رشد و توسعه اقتصادى مىتوانند از آثار زهد و قناعتبهحساب آيند .
فقر و غنا
اصغر هادوىنيا
فقدان، آگاهى از فقدان و احساس نياز، سه ركن اساسى مفهوم فقر شمرده مىشود . غنا به معناى توانگرى نيز مبتنى بر دو عامل آگاهى و احساس توانمندى است . فقر مادى به فقر مطلق و فقر نسبى تقسيم مىشود . فقر مطلق عبارت است از نياز به موادى چون غذا، لباس و بهداشت و فقر نسبى به معناى عدم توانايى در فراهمآورى معيارهاى زندگى عادى است . بروز بسيارى از انحرافهاى عقيدتى، لغزشهاى اخلاقى و آشفتگىهاى روانى، آثار فقر در گستره فردى است . تحقير و حذف ناگزير فقيران، از آثار اجتماعى فقر به شمار مىآيد . تنبلى، بىبرنامگى، عدم رعايتبهداشت، نارسايى انديشهها و رسوخ خرافات در جامعه، از عوامل فقر در حوزه شخص به شمار مىآيند . كسب نامشروع، ترك تكافل عمومى، ظلم حاكمان، نظام ناكارآمد مالياتى و تامين اجتماعى، برخى از عوامل اجتماعى فقر شمرده مىشوند . وظيفه دولت در فقر ستيزى، توجه به كارآمد ساختن نظام مالياتى، تامين اجتماعى و تنظيم بازار است . هر يك از توانگران و فقيران وظايف ويژهاى را در فقر ستيزى دارند .
دولت و سياستهاى اقتصادى
محمدتقى حكيمآبادى (گيلك)
بر اساس سخنان على عليه السلام، دولت اسلامى هم در هدف و هم در محدوده عمل، با دولتهاى ديگر فرق ماهوى دارد . مهمترين وظايف اين دولت را مىتوان چنين شمرد: تعليم و تربيت مردم، حفاظت از دين و مبارزه با بدعتها، ايجاد امنيت، تامين اجتماعى، مبارزه با بىعدالتىهاى اقتصادى، عمران و آبادى، افزايش رفاه و درآمدهاى مردم، نظارت بر بازار و تنظيم آن، جمعآورى ماليات و تنظيم بيتالمال . و زكات و صدقات، خمس، غنايم جنگى، فىء و انفال، منابع مالى دولت علوى به شمار مىآيند .
دولتها بر اساس قلمرو دخالت آنها در اقتصاد به سه دسته تقسيم مىشوند: دولتحداقل (كلاسيك)، دولت متوسط (رفاه) و دولتحداكثر (برنامهريزى متمركز .) چنين بر مىآيد كه دولت علوى دولتى متوسط باشد . مهمترين اهداف اقتصادى على عليه السلام در سه حوزه شكل گرفت: بسط عدالت اجتماعى - اقتصادى، عمران و آبادى، و ثبات قيمتها . براى تحقق اين اهداف امام عليه السلام از ابزارهاى اخلاقى - معنوى، و كمى بهره مىگرفت . على عليه السلام در وضع مالياتها بر املاك دولتى (زمينهاى خراجيه)، توجه ويژهاى به رشد و توليد و وضع مردم داشتند .
سيره اقتصادى على عليه السلام
سيدرضا حسينى
پژوهش در سيره اقتصادى على عليه السلام، از نوع مباحث اقتصاد خرد شمرده مىشود و از اين رو به دو بخش رفتار توليدكننده و رفتار مصرف كننده قابل تقسيم است . منابع درآمدى امام عليه السلام عبارت بودند از: خمس و فىء، اقطاع، كار، غنايم جنگى، سهم سرانه و هداياى مردم . درآمد على عليه السلام بسيار بالا بود . بهرهبردارى بهينه از ظرفيتهاى توليدى، اولويت دادن به توليد كالاهاى اساسى، تحصيل مهارت شغلى، كارآفرينى، تنظيم اوقات كار - فراغت، نظم و وجدان كارى از شاخصهاى سيره اقتصادى حضرت در پخش توليد بود . كسب رضايت الهى و حداكثرسازى كمك به ديگران، انگيزه اصلى توليد حضرت به شمار مىرفت . سيره على عليه السلام در مصرف و تخصيص درآمد شخصى همواره زاهدانه بود . بيشترين تخصيص درآمد امام عليه السلام به بخش عمران و امور عام المنفعه و نيازمندان است . پس انداز و سرمايهگذارى در تخصيص درآمد ايشان جايگاه ويژهاى داشت .
پسانداز، توليد و درآمد بسيار بالا، مصرف شخصى حداقل، كمك به ديگران به انگيزه كسب رضايت الهى و سود آخرتى ويژگى سيره على عليه السلام در بخش توليد و تخصيص درآمد بود .
اصلاحات اقتصادى
سيدحسين ميرمعزى
اصلاحات در ديدگاه على عليه السلام به معناى احياى مجدد تعاليم اسلام و مبارزه با بدعتها و انحرافها در حوزه اقتصاد است . پس از وفات پيامبر صلى الله عليه و آله وسلم، دو انحراف در جامعه اسلامى روى داد: انحراف در بينشهاى اقتصادى و انحراف در رفتارهاى مردم و كارگزاران كه اين انحرافها آثار اقتصادى نامطلوبى در پى داشت . على عليه السلام با هدف تحقق عدالت اقتصادى، به تصحيح بينشها و منشها پرداخت . انحراف در بينشها را با بيان حقايق توحيدى، مذمت دنياگرايى و تبليغ مفاهيم دينى اصلاح مىكرد . موعظه، ارائه الگوى عملى به مردم، نظارت بر بازار و مجازات متخلفان، استرداد اموال بيتالمال و تقسيم آن به گونه عادلانه از اصلاحات على عليه السلام به شمار مىآيد . امام عليه السلام در امر اصلاحات با دو مانع بزرگ روبهرو بود: دنياپرستى فراگير و بدعتهاى به سنت تبديل شده .
بازار
محمدنقى نظرپور
بازار به عنوان محل عرضه و تقاضاى كالاها و خدمات در سخنان على عليه السلام از اهميت ويژهاى برخوردار است; هر چند كلماتى از آن حضرت عليه السلام در ذم بازار نقل شده است كه مىتواند ناظر به جنبههايى از تجارت باشد كه موجب تفاخر، تكاثر و ارزشهاى ضداخلاقى است .
بازارها در عصر على عليه السلام در كنار مسجد و دارالاماره قرار داشتند . بازارهاى كوفه اتاقهايى از پيشساخته داشت و حفظ امنيت آنها بر عهده دولتبود و چون على عليه السلام از آنها كرايهاى دريافت نمىكرد، اين امر موجب رونق دادوستد مىشد . ممانعت از احتكار، ربا، كنترل قيمتها و وزن، برخورد با ناقضان حريم بازار از جمله اقدامات امام عليه السلام به شمار مىآيند . بازار مطلوب على عليه السلام به بازار رقابتشبيهتر است تا به بازار انحصارى، و دولت اسلامى نيز بايد زمينههاى تحقق رقابت در بازار را فراهم كند . آسان گرفتن معامله، قناعتبه سود كمتر، سوگند نخوردن هنگام معامله از جمله توصيههاى حضرت است . اميرالمؤمنين عليه السلام وابستگى به بيگانگان را ناپسند مىدانستند و بر تامين نيازهاى اوليه چون خوراك و پوشاك در داخل تاكيد داشتند . خريد كالاهاى واسطهاى از نظر حضرت سودمند به شمار مىرود و دادوستد كالا ميان كشورها مايه افزايش رونق اقتصادى است .
بيتالمال
سيدرضا حسينى
اصطلاح بيتالمال در معناى اموال عمومى به كار مىرفت; هر چند در لغت مكانى است كه اختصاص به جمعآورى و نگهدارى مال داشته باشد . درآمدهاى بيتالمال در عصر علوى از راههاى گوناگون به دست مىآمد . خمس يكى از آن منابع بود . در عصر نبوى از غنايم جنگى، گنجها، معادن و اموال بىصاحب خمس دريافت مىشد، ولى در عصر خلفا انحرافى در مفهوم و مصرف خمس پديد آمد . زكات نيز از موارد عمده مالياتهاى اسلامى در عصر علوى بهشمار مىرفت و آن حضرت به جمعآورى و توزيع آن اهتمام ورزيده، توصيههاى سودمندى به كارگزاران زكات مىكرد . خراج از درآمدهاى مالياتى است كه از زمينهاى مفتوحالعنوة يا اراضى صلحيه يا زمينهاى فىء گرفته مىشد . نرخ آن در زمان عل ى عليه السلام به تناسب مناطق و مرغوبيت زمينها متفاوت بود . توصيه على عليه السلام به كارگزاران خراج هماره آن بود كه در اخذ خراج از ظلم پرهيز نموده، به عمران و آبادى زمينهاى خراجى توجه داشته باشند . جزيه، انفال، فىء و غنيمت از ديگر منابع مالى دولت علوى محسوب مىشد . بيتالمال در پرداختبه مستمندان، آموزش و پرورش، فرهنگ، سرمايهگذارى در امور زيربنايى، هزينههاى نظامى و برخى موارد ديگر به مصرف مىرسيد .
اصول حاكم بر بيتالمال عبارتاند از: امانتبودن، شريك بودن عموم مسلمانان در آن و عدالت اجتماعى . على عليه السلام به تبعيت از پيامبر صلى الله عليه و آله وسلم و برخلاف خلفاى پيشين، مساوات را در پرداختبيتالمال كاملا رعايت مىكرد .
معرفى آثار برگزيده اقتصاد اسلامى
مجله اقتصاد اسلامى در نظر دارد به پاس قدردانى از مؤلفان و محققان نمونه و براى اطلاعرسانى به خوانندگان ارجمند، در هر شماره به معرفى يكى از آثار برگزيده اقتصاد اسلامى بپردازد و خلاصهاى از محتواى آن را ارائه كند . در اين راستا از محققان و مؤلفان ارجمند اقتصاد اسلامى كه آثارشان در يكى از محافل علمى معتبر انتخاب شده است دعوت مىشود با ارسال خلاصه و اصل كتاب، مجله را در تحقق اين هدف يارى نمايند .
براى اين شماره كتاب الگوى تخصيص درآمد و رفتار مصرفكننده مسلمان نوشته حجةالاسلام والمسلمين سيدرضا حسينى در نظر گرفته شده كه در سومين همايش آثار برگزيده حوزه علميه قم كتاب برگزيده اقتصاد اسلامى شناخته شده است .
نام كتاب: الگوى تخصيص درآمد و رفتار مصرفكننده مسلمان
نام مؤلف: سيدرضا حسينى
ناشر: پژوهشگاه فرهنگ و انديشه اسلامى
تاريخ انتشار: پاييز 1379
قطع: وزيرى
تعداد صفحات: 254 صفحه
قيمت: 13000 ريال
خلاصه مطالب
رفتار تخصيص درآمدى افراد چه در ناحيه مخارج مصرفى و چه در ناحيه مشاركتهاى اجتماعى و يا پسانداز و سرمايهگذارى، در اقتصاد امروز اهميت زيادى دارد . مصرف لازمه حفظ و تداوم زندگى است و مشاركتهاى اجتماعى افراد، كارآترين شيوه تعديل در توزيع درآمدهاست . منشا پسانداز و سرمايهگذارى نيز همين رفتار است . افزون بر اين، تحليل رفتار مصرفكننده زيربناى نظريه تقاضا و اولين پايه تحليلهاى اقتصاد خرد است .
در جامعه مبتنى بر ارزشهاى اسلامى، تصميمهاى تخصيص درآمدى افراد چگونه و بر اساس چه اصول، قواعد و الگوهايى اتخاد مىشود تا تعادل همزمان در مخارج فرد و اجتماع و پايدارى و بالندگى بلندمدت اقتصاد ملى تامين شود؟ هدف اين كتاب دستيابى به يك چارچوب اقتصاد خرد براى تجزيه و تحليل اينگونه مسائل است و به طور مشخص به اين مسئله مىپردازد كه مصرفكننده مسلمان درآمد محدود خود را چگونه به نيازهاى گوناگونش تخصيص مىدهد و عكسالعمل او در مقابل تغييرات عواملى چون قيمت و درآمد چگونه است؟ اين مسئله مبتنى بر پيشفرضها و اصول رفتارى ويژهاى است كه در بخشهايى از كتاب تبيين گرديدهاند . مطالب اصلى كتاب مشتمل بر پنج فصل است: فصل اول، مفاهيم و كليات بحث، مانند تعريف علم اقتصاد، اقتصاد اسلامى، روش استنباط اقتصاد اسلامى و . . . را توضيح مىدهد . در فصل دوم به منظور آشنايى بيشتر با موضوع تحقيق و پيشينه آن، مهمترين نظريهها و تحليلهاى رفتار مصرف كننده در اقتصاد متعارف و اقتصاد اسلامى ارائه گرديده است . در بررسى اين نظريهها، نظريههاى غربى به دليل ناسازگارى با مبانى اقتصاد اسلامى و عدم برخوردارى از ويژگىهاى مورد نياز نظريههاى علمى، مناسب تشخيص داده نشدهاند . در فصل سوم به منظور اتخاذ اصول موضوعه مناسب براى ارائه يك الگوى تحليلى جامع از رفتار مصرفكننده مسلمان، برخى مبانى فكرى - فلسفى مورد نياز به گونه تطبيقى مورد بررسى قرار گرفته و بر سه اصل اساسى زير تاكيد شده است:
1- هدف نهايى فرد مسلمان قرب به خداست .
2- هدف مصرفكننده مسلمان دستيابى به بيشترين پاداش الهى است .
3- روش فرد مسلمان در دستيابى به اهداف، متكى بر تركيبى از آموزههاى وحيانى و عقلانى است .
در فصل چهارم ضوابط فقهى - اخلاقى تخصيص درآمد به منظور شناخت ارزشهاى رفتارى فرد مسلمان و انتخاب فروض مناسب تجزيه و تحليل، مورد بررسى قرار گرفته و نتايج زير به دست آمده است:
1- در هنجارهاى رفتارى فرد مسلمان، پسانداز راكد (كنز)، زيادهروى در خرجكردن، هدر دادن اموال و صرف درآمد در راههاى حرام (اسراف و تبذير)، از بين بردن اموال (اتلاف) و افراط در تجمل و خوشگذرانى (اتراف) وجود ندارد و درآمد در راههاى مورد رضايتخداوند و به شيوه خداپسندانه صرف مىشود (انفاق در راه خدا .)
2- نيازها و مخارج فرد مسلمان به سه دسته: مخارج مصرفى، مخارج مشاركت اجتماعى و مخارج سرمايهگذارى و سه سطح: ضروريات، كفاف و رفاه و پنج گروه: حفظ دين، حفظ نفس، حفظ عقل، حفظ نسل و حفظ مال تقسيم مىشود .
3- رفتار تخصيص درآمدى فرد مسلمان تحت تاثير عواملى چون ايمان، نياز، درآمد، قيمت كالا، قيمتساير كالاها، سليقه، تبليغات و . . . تعيين مىشود .
4- اعتدال، يك روش فراگير در تمام عرصههاى زندگى فرد مسلمان است و مصرفكننده مسلمان در تنظيم مخارج خود از اعتدال خارج نمىشود .
فصل پنجم به بررسى تحليلى رفتار مصرفكننده مسلمان و استخراج الگوهاى تخصيص درآمد و توابع تقاضا و انگل، در چارچوب فروض پيشگفته اختصاص يافته است . در بخش اول اين فصل، در مرحله نخست، چگونگى تخصيص درآمد بين موارد كلى نيازها (مخارج مصرفى، مخارج مشاركت اجتماعى و مخارج پسانداز) بر مبناى روش اعتدال مورد تجزيه و تحليل قرار گرفته و الگوهاى رفتارى مربوط به آنها به صورت جداگانه و همزمان، به صورت نمودارهاى هندسى و روابط رياضى استخراج گرديده است . در مرحله بعد به اين مسئله پرداخته شده كه مصرفكننده درآمد اختصاص يافته به مخارج مصرفى را چگونه به كالاها و خدمات مورد نياز تخصيص مىدهد . در اين مرحله، از فرآيند بيشينهسازى پاداش الهى استفاده گرديده و با استفاده از توابع پاداش كل و پاداش نهايى و منحنىهاى پاداش يكسان و محدوديتبودجه، اين نتيجه به دست آمده است كه مصرفكننده مسلمان درآمد خود را به گونهاى به كالاها و خدمات گوناگون تخصيص مىدهد كه پاداش نهايى يك واحد پولى كه براى تامين نياز خود تخصيص مىدهد، در خصوص همه موارد با يكديگر و با پاداش نهايى پول در ساير موارد كل نيازها برابر شود .
در بخش دوم اين فصل، برخى كاركردهاى كلان الگوهاى استخراج شده مانند بهبود توزيع درآمد، افزايش كارآيى بازار، افزايش اشتغال، كاهش نوسانات اقتصادى و . . . بررسى شدهاند .
گزارش نشست محققان اقتصاد اسلامى
نشست ماهانه محققان اقتصاد اسلامى به دعوت گروه اقتصاد دانشگاه مفيد، روز دوشنبه 12/9/1380 با شركت جمعى از پژوهشگران و محققان در محل دانشگاه برگزار شد . در اين نشست جناب حجةالاسلام والمسلمين دكتر ناصر الهى در مورد «جهانى شدن و اسلام» سخنرانى كرده و در پايان به سؤالات حاضران پاسخ دادند . آنچه در متن مىآيد چكيده سخنرانى ايشان است .
جهانىشدن از طريق حذف قيد و بندهاى جغرافيايى كه بر روابط اجتماعى و فرهنگى سايه افكنده، به روند سرزمين زدايى از نظامهاى اجتماعى سرعتبخشيده و به صورت يك شعور كل گرا، تجلى كرده است . روند رو به رشد گرايشهاى فراملى و مادون ملى در اين فراگرد، ضرورت وابسته كردن نقاط مرجع فردى و ملى (خويشتن فرد و جامعه ملى) به نقاط مرجع عام و فراملى (نظام بينالمللى جوامع و بشريتبه طور كلى) را آشكار ساخته است .
جداى از اين سؤال اساسى كه آيا جهانىشدن يك فرآيند هميشگى بوده يا با مدرنيته و سرمايهدارى ظهور نموده يا يك فرآيند متاخر است كه با ساير فرآيندهاى اجتماعى نظير فراصنعتى شدن، فرانوگرايى و شالوده شكنى سرمايهدارى همراه بوده است; همگرايى و واگرايى نظامهاى متكثر اجتماعى اصلىترين چالش اين مبحث است كه گفتوگو يا جنگ ميان تمدنها، نمودى تسامحى از اين بحث در عرصه سياسى است .
فلاسفه و متفكرانى همچون ميشل فوكو، توماس كوهن، والراشتاين، مك اينتاير و كارل ماركس كه با تكيه به مفاهيمى نظير اپيستمهها، پارادايمها، صور حيات، سنتها و پايگاه طبقاتى، امكان تفهيم و تفاهم ميان گروهها و افراد مختلف را منتفى اعلام مىكنند و به قياسناپذيرى ارزشها و باورها قائلاند و عقلانيت را امرى وابسته به زمينه و تعيين يافته به صورت تاريخى مىدانند، بىگمان از واگرايى نظامهاى متكثر اجتماعى جانبدارى مىكنند . البته فيلسوفانى چون دريدا و گاتارى كه رهيافتى ريشهاىتر در قبال مسائل نظرى و عملى برگزيدهاند و معنا را امرى فرار و دستنيافتنى تلقى نمودهاند و در نتيجه تفهيم و تفاهم را حتى در زمينه Confext واحد مستحيل دانستهاند، از گردونه اين چالش خارجاند .
بههرحال اگر بگوييم كه فرآيند جهانى شدن به تكثرگرايى خدمت مىكند و با براندازى مرزهاى جغرافيايى، ديوارهاى گرايشهاى فراملى يا مادون ملى را ضخيمتر مىكند، بايد نمود اين تكثرگرايى را در دهكده كوچك بررسى كرده و در مورد پايدارى نظام جامعه جهانى با وجود گرايشهاى متكثر و واگرا، امكان سنجى كرد كه بدون شك دامنه وسيع اين بحث در اين مختصر نمىگنجد .
عناوين مطالب اين بحث عبارتاند از:
1- تعريف و گستره جهانىشدن
2- تعريف همگرايى و واگرايى
3- مبانى نظرى واگرايى
4- مبانى نظرى همگرايى
5- نقد نظريه فوكوياما در زمينه پايان تاريخ
6- نقد نئوليبراليسم در زمينه هژمونى سرمايهدارى
7- دلايل توجيهى هژمونى اسلام
و محورهاى بحثبه شرح زير است:
1- اصل موضوعى (آكسيوم) : عقلانيت جهان شمول و غيرنسبى ولى ذات مراتب تشكيك است و با سطح بلوغ انسانيت، قابل درجهبندى است .
2- فرضيات: فرضيههاى بحث عبارتاند از:
فرآيند جهانى شدن همگراست و به صورت صلحآميز به هژمونى مىانجامد .
هژمونى سرمايهدارى (ليبراليسم و دموكراسى) وضعيت ناپايدارى است و هژمونى اسلام تعادل پايدار است .
در اين بحثبا پذيرفتن آكسيوم فوق نشان داده مىشود كه در كوتاه مدت، جهانى شدن به شكلگيرى نظامهاى متكثر كمك مىنمايد ولى در بلندمدت در اثر تبادل بيرونى و درونى نظرات، ديناميسمى جهت همگرايى ايجاد مىگردد ولى برخلاف آنچه كه فوكوياما ادعا نموده است، دموكراسى نقطه پايان تحول ايدئولوژيكى بشر نيست و با گذر بشريت از عقبه فردگرايى، هژمونى اسلام كه همان هماهنگى با نظام هستى و روىآوردن به دينى فطرى است تحقق خواهد يافت و برخلاف هژمونى سرمايهدارى كه به حاكميتسرمايه و اسارت انسان مىانجامد، در هژمونى اسلام، انسان پيروز مىگردد و در اين حاكميت، انسان طعم شيرين «الاسلام يعلوا و لا يعلى عليه» را تجربه خواهد نمود .
آشنايى با پايگاههاى اينترنتى مراكز اقتصاد اسلامى
در پىناكامىهاى اقتصاد سرمايهدارى و سوسياليستى در كشورهاى جهان سوم، خصوصا كشورهاى اسلامى و بعد از طرح مباحث اقتصاد اسلامى توسط شخصيتهايى از جمله شهيد صدر، شاهد رشد و گسترش مؤسسات اقتصادى و بانكى اسلامى و به تبع توسعه مراكز مطالعاتى و تحقيقاتى اقتصاد اسلامى هستيم كه به پيشرفتها و موفقيتهاى قابل توجهى دستيافتهاند . مجله «اقتصاد اسلامى» بر آن شده است جهت آشنايى مسئولان اجرايى و اقتصادى كشور و نيز محققان و اساتيد با اقتصاد اسلامى، پايگاههاى اينترنتى مراكز علمى ياد شده و سايتهاى آنها را معرفى نمايد .
نوشته زير به معرفى يكى از اين پايگاهها اختصاص دارد كه مطالب آن را معاونت پژوهشى دانشگاه مفيد در اختيار مجله قرار دادهاند .
مؤسسه بانكدارى و بيمه اسلامى، ( llBl ) (1)
براى ورود به سايت اين مؤسسه به آدرس زير وارد شويد: W W W . islamic - banking . com در سمت چپ صفحه اصلى، پيوندهايى را ملاحظه خواهيد نمود . اگر روى پيوند Home Page كليك كنيد صفحهاى بر شما ظاهر خواهد شد كه مختصرى از ماهيت و فعاليتهاى مؤسسه در آن آمده است . براى آشنايى بيشتر با ماهيت مؤسسه، تاريخچه شكلگيرى، اهداف و فعاليتهاى آن روى پيوند theimstitute كليك كنيد . در صفحه ظاهر شده مىخوانيد: هم اكنون مؤسسه مبلغى بالغ بر دويست ميليارد دلار سرمايه مالى را مديريت مىكند . اين مؤسسه نه تنها با اشخاص مسلمان كار مىكند بلكه با مؤسسات بزرگ مالى بينالمللى نيز در ارتباط است . همچنين در اين صفحه مىخوانيد: شروع بانكدارى اسلامى با پرپايى و تاسيس دو مؤسسه دارالمال الاسلامى DMI والبركة صورت گرفت . اداره مركزى دارالمال در ژنو سوئيس و مقر البركة در جده قرار داشت . رياست دارالمال با شاهزاده محمدالفصيل و معاونتش با معظم على بود .
آقاى معظم على در سال 1991 به خاطر توسعهاى كه دارالمال يافته بود، مؤسسه بانكدارى و بيمه اسلامى را در لندن تاسيس كرد . وى هم اكنون رياست اين مؤسسه را بر عهده دارد . اين مؤسسه در ده سال گذشته كمكهاى مالى شايان توجهى را به آموزش و تربيت متخصصان در زمينههاى بانكدارى و بيمه اسلامى اختصاص داده است .
بالغ بر 430 دانشجو در دورههاى آموزش از راه دور اين مؤسسه، جهت آموزش بانكدارى و بيمه اسلامى نامنويسى كردهاند . 120 نفر تاكنون فارغالتحصيل شدهاند . بسيارى از دانشجويان اين دورهها در هنگام نامنويسى از درجه فوقليسانس و دكتراى ديريتبازرگانى برخوردار بودهاند . اين مؤسسه تنها نهادى است كه به طور وسيع به چاپ و انتشار ادبيات بانكدارى اسلامى همت گمارده است و علاوه بر انتشار كتابهاى علمى و كتب راهنما، ماهنامه چشمانداز جديد New Horizon را منتشر مىكند .
اهداف اين مؤسسه عبارت است از: آموزش كارمندان بانكدارى اسلامى; تبليغ بانكدارى و بيمه اسلامى; تبليغ بانكدارى و بيمه اسلامى از طريق كنفرانسها، سمينارها، سخنرانىهاى علمى و آگهىها; كمكرسانى و مشاوره در امور بانكدارى و بيمه; توسعه ابزارهاى تامين مالى اسلامى; سازماندهى دورههاى آموزشى برون مرزى; و تحقيق و پژوهش در موضوعات وابسته به بانكدارى اسلامى و بيمه . و فعاليتهاى مؤسسه به شرح زير است: انتشار ماهنانه چشمانداز جديد; خدمات مشاورهاى; سخنرانى علمى ماهيانه; برنامه آموزشى پيشرفته براى مديران عامل ارشد و ميانه; حمايت و مشاركت در كنفرانسهاى اقتصاد اسلامى; انتشار كتابهايى نظير دايرةالمعارف و دفاتر راهنما در زمينه تامين مالى اسلامى (ماليه اسلامى) ; مشاوره و كمكرسانى به دانشجويانى كه به دنبال برنامههاى تخصصى و مطالعات دكترا در زمينه بانكدارى و ماليه اسلامى هستند; پذيرش عضويت در ردههاى مختلف; ارتقاى سطح تحقيق و توسعه در زمينه ماليه اسلامى; توسعه كمى تكنولوژى اطلاعات به ويژه مرتبط با ماليه; ايجاد بانك اطلاعات اسلامى بر روى CD - Rom و پاسخ دادن به پرسشها و نيازمندىهاى گوناگون در زمينه ماليه اسلامى .
براى اطلاع از كتب منتشر شده توسط مؤسسه مىتوانيد در همان صفحه اصلى، پيوند Publications را كليك كنيد . اين كتابها عبارتاند از:
1- بانكدارى اسلامى و عملكردهاى آن/ظفر احمدخان . اين كتاب راهنماى ساده و مفيد براى بانكداران در سطوح متوسط و پايين مديريت است .
2- گلچين بانكدارى اسلامى/اسماء صديقى . اين مجموعه، اطلاعات ارزشمندى را درباره جنبههاى مختلف بخش تامين مالى اسلامى كه در دو دهه گذشته رشد كرده است، در اختيار مىگذارد .
3- دايرةالمعارف بانكدارى و بيمه اسلامى . اين كتاب مجموعهاى از اطلاعات را در سطح وسيعى از عناوين در بر دارد و همچنين شامل مجموعهاى از بانكهاى اسلامى، مؤسسات مالى تحقيقاتى و آموزشى اسلامى و يك كتابشناسى جامع است .
4- مجموعهاى فشرده از فتاواى شرعى در مورد عملكردهاى بانكهاى اسلامى/يوسف طلال دلورنزو .
5- دفتر راهنماى مؤسسات و بانكهاى اسلامى در سراسر جهان . اين كتاب شامل جزئيات و برخى اطلاعات درباره مؤسسات مالى اسلامى در سراسر جهان است .
6- سيرى در بانكدارى اسلامى/شهزاد شيخ . مجموعه گفتارها و مباحثات كه در طى دو دهه گذشته جزء داغترين بحثها در مورد توسعه بانكدارى اسلامى و ماليه بوده، در اين كتاب جمعآورى شده است .
7- راهنماى بيمه اسلامى (تكافل) سال 2000 ميلادى . اين راهنما از اولين كتب در نوع خود است كه به بيان مفهوم بيمه اسلامى و عملكرد گروههاى بيمهگر اسلامى مىپردازد .
8- برداشت اروپايى از بانكدارى اسلامى/ادى جورج . اين كتاب شامل ديدگاههاى رؤساى برخى از بانكهاى عمده اروپايى و دفاتر حقوقى و حسابدارى و شخصيتهاى علمى اروپا است .
9- مقالاتى در بانكدارى اسلامى/معظم على . اين نوشته به مجموعه مقالات اولين سمينار بانكدارى اسلامى در اسلامآباد پاكستان اختصاص دارد .
10- مسائل حسابدارى در بانكدارى اسلامى/با مقدمه عمر على (مدير عامل دارالمال الاسلامى .) اين كتاب نيازهاى ضرورى اقتصاددانها و بانكدارها و حسابدارها را در زمينه حسابدارى اسلامى برطرف مىكند .
11- بانكدارى اسلامى - يك نگاه كلى/دافانيه بيوك مستر (مشاور مؤسسه بانكدارى و بيمه اسلامى .) اين كتاب يك طيف گسترده از عناوين اقتصادى را پوشش مىدهد .
12- در جستوجوى يك مدل اقتصاد اسلامى/ابنالحسن . اين كتاب مجموعه مقالات ارائه شده در سمينارى است كه به وسيله دانشگاه الازهر در قاهره برگزار شده بود .
13- بانكدارى اسلامى و مسائل و مشكلات آن/معظم على . اين نوشته با شناسايى مسائل و برجستهكردن مشكلات مىتواند پايهاى براى تحقيق قرار گيرد .
14- بانكدارى اسلامى و استراتژىهاى همكارىهاى اقتصادى/معظم على . مجموعه مقالات كنفرانس تداوم بانكدارى اسلامى كه در بادن بادن آلمان برگزار گرديد، در اين كتاب گردآورى شده است .
15- تاملى در بانكدارى اسلامى/معظم على . هدف اين كتاب تحليل صنعتبانكدارى اسلامى و آغازگر بحث گفتوگو درباره آن است .
16- بانكدارى اسلامى و بلوغ آن/معظم على . مقالهاى است كه توسط معظم على در كنفرانس بانكدارى اسلامى لندن ارائه شده است .
در سمت راست صفحه Publication اگر روى New Horizon كليك كنيد، مجله چشمانداز جديد ظاهر مىشود كه عنوان كامل آن به صورت زير است: New Horizon - Global Perspectiveom lslamic Banking اين مجله مقالات علمى را در جنبههاى مختلف بانكدارى و ماليه اسلامى و گزارشهاى وقايع و رخدادهاى بينالمللى را منتشر مىكند، همچنين نتايج مالى بانكهاى اسلامى را به چاپ مىرساند و به صورت ماهيانه منتشر مىشود . در زير صفحه پيوندهاى نحوه اشتراك و دريافت مجله، فهرست مطالب آخرين شماره مجله را مىتوانيد ملاحظه كنيد .
اگر روى پيوند lslamic Banking كليك كنيد، در سمت راست صفحه ظاهر شده مىتوانيد با كليك كردن روى Article of mlonththe چهار مقاله از پژوهشگران برجسته را مشاهده كنيد كه همه آنها مقاله ماه بوده و Full Text هستند .
اگر روى پيوند Takaful در سمت چپ صفحه كليك كنيد، صفحه تكافل براى شما ظاهر مىشود . در اين صفحه خواننده با مفهوم بيمه اسلامى آشنا مىشود . در سمت راست اين صفحه دو پيوند يافت مىشود: يك پيوند مربوط به ليست كمپانىهاى بيمهكننده مىباشد و در پيوند ديگر مىتوانيد مقالات علمى روز مربوط به تكافل را ملاحظه كنيد (براى اين كار روى پيوند كليك كنيد .) تمام اين مقالات Text Full هستند . با كليك كردن روى Shariah Rulings وارد صفحه قوانين شريعت مىشويد . در اين صفحه اگر پيوند Article of themonth را كليك كنيد با دو مقاله جالب درباره ربا و اثرات اقتصادى و اجتماعى آن آشنا خواهيد شد . همه اين مقالات نيز Full Text هستند .
1. The Institateoflslamic Bankingandlnsurance,london, UK .
