در همین حال این رهبران باید موازنه قدرت را از استعمارگران و گروه های سیاسی و اقتصادی که آشکارا با آنان همکاری می کردند به سوی خود سوق می دادند و این سیاست را باید با ظرافتی خاص به اجراء درمی آوردند که آشوب و بی ثباتی مداوم در جامعه رخ ندهد زیرا در غیر این صورت موقعیت ممتاز خود آنان به خطر می افتاد. به همین دلیل، سازمان های ملت گرا در سال های میان دو جنگ اول و دوم جهانی بیشترین نیروی خود را صرف رهبری و آموزش مردم سرزمین های خود به سوی کسب استقلال سیاسی کردند و عمداً بحث اصلاحات اجتماعی و اقتصادی را به دلایل بسیار آشکار مبهم گذاشتند، زیرا اجراء چنان اصلاحاتی نهایتاً و از میان رفتن منابعی می انجامید که نفوذ سیاسی و اجتماعی رهبران ملت گرا از آنها نشئت می گرفت. بنابراین توجه مردم این سرزمین ها عمدتاً بر اشغال بیگانه و استعمار و جنبش صهیونیسم متمرکز شد و حداقل به طور موقت از مناقشات اقتصادی اجتماعی داخلی خود منحرف گشت.

اگرچه به دلیل نوپائی نظام سرمایه داری در خاورمیانه غربی رهبران ملت گرا هنوز ویژگی های اساس بورژوازی ملی را که خواهان استقلال کامل سیاسی و اقتصادی باشد کسب نکرده بودند (Gordon ۱۹۷۳:۱۹۲ ۲۰۳)، ولی بی توجه به مسائل اقتصادی نیز نبودند، و حتی برخی از این رهبران می کوشیدند اتحاد سرمایه داری اروپائی با بازرگانان واردکننده کالا (بورژوازی کمپرادور) نظیر عبود پاشا در مصر را که بر اقتصاد سرزمین آنها حاکم بود از میان بردارند (نگاه به: Vitalis ۱۹۹۰:۲۹۱ ۳۱۵)، و مؤسسات ملی و به ویژه صنایع جدید ایجاد کنند. در واقع راهبرد آنان برای توسعه اقتصادی سریع اتخاذگونه ای از سیاست جایگزینی واردات از طریق تولید کالاهای ساده ای بود که وارد کشور می شد.

چون اقتصاد مصر در میان اقتصاد سرزمین های عربی خاورمیانه از همه صنعتی تر و به همین دلیل ملت گرائی اقتصادی نیز در آنجا پیشرفته تر بود، تاکنون مطالعات فراوانی در مورد مبارزه اقتصادی مصر در برابر امپریالیسم بریتانیا در دوران بین دو جنگ جهانی انجام شده است. بنابراین در این مقاله به مصر نمی پردازیم و در عوض نقش ملت گرائی را در توسعه اقتصادی سوریه و نقش ویژه دمشق و گسترش مؤسسات ملی و صنایع جدید را بررسی می کنیم. چرا که دمشق نه تنها به عنوان مهمترین مرکز اقتصادی سوریه بلکه به عنوان مرکز جنبش استقلال طلبی و ملت گرائی و در عین حال جنبش پان عربیسم نیز از اهمیت فراوانی برخوردار بوده است.

● پیدایش پان عربیسم

با شکست پان اسلامیسم در دوران حکومت عبدالحمید دوم سلطان عثمانی و به قدرت رسیدن ترک های جوان در ۱۹۰۸ روابط اعراب و ترک ها وخامت بیشتری یافت. اعمال زور توسط نظامیان ترک نوعی از ملت گرائی را در سرزمین های عربی تحت سطه عثمانی پدید آورد که در ابتدا به شکل پان عربیسم یا ملت گرائی عربی ظهور کرد (برای تحلیلی از پان عربیسم و ملت گرائی نگاه کنید به عبدالله زاده ۱۳۷۴: ۸۲۷ ۸۲۱).

نخستین طغیان پان عربی از حجاز آغاز گشت ولی سوریه و به ویژه دمشق به مرکز جنبش پان عربیسم مبدل شد و برای نخستین بار ایده امت عرب (الامهٔالعربیه) در آنجا مطرح گشت. جنبش پان عربیسم آن دوران، برخلاف جنبش های پان عربی امروز، جنبشی غیرمذهبی بود و رهبران آن در مدارس نوع غربی یا مدارس غیرمذهبی ترک های جوان در قسطنطنیه آموزش دیده بودند. هدف این جنبش در ابتدا مبارزه با حکومت عثمانی بود که بخش بزرگی از سرزمین های خاورمیانه عربی را زیر سلطه داشت، ولی پس از جنگ جهانی اول و برقراری نظام قیمومت در این سرزمین ها رهبران جنبش مبارزه با سلطه اروپائیان را سرلوحه فعالیت خود قرار دادند. در همین دوران است که مشاهده می کنیم روشنفکران و نویسندگان پان عرب و ملت گرا به حمایت از پان عربیسم در مقابل پان اسلامیسم برمی خیزند.

احمد لطفی السید سردبیر روزنامه الجریده ارگان حزب مردم (حزب الامهٔ) و از پیروان، عبده، پان اسلامیسم را یک پدیده امپریالیستی و اختراع انگلیسی ها برای برانگیختن احساسات اروپائیان در برابر جنبش ملت گرائی مصر قلمداد می کند (Hourani ۱۹۸۳:۱۷۶). سُطح الحُصری نویسنده ملت گرای سوری و به شدت ضدایرانی، که در واقع به عنوان یک ترک در یک خانواده ترک تبار پرورش یافته و به سختی توانسته بود زبان عربی را بیاموزد، پان اسلامیسم را به عنوان مفهومی از علقهٔ برادری می پذیرفت ولی محتوای سیاسی آن را رد می کرد (Landau ۱۹۹۰:۲۱۴). حصری یک نسل از مردانی را پرورش داد که خشونت را تجویز می کردند. یکی از دست پروردگان او سامی شرکت بود که به خاطر سخنرانی اش با عنوان صنعت مرگ (صناعهٔالموت) شهرت یافت. او در این سخنرانی خشونت جمعی و جنگ را به عنوان روشی برای رسیدن اعراب به آرزوهایشان توجیه کرد. این سخنرانی در مدارس سرزمین های عربی، به ویژه در مدارس عراق، به طور گسترده توزیع شد. شوکت می گفت که ”خشونت زمینی است که در آن بذر حقیقت جوانه می زند“. او حتی معتقد بود که تمام کتاب های تاریخ که اعراب را بی اعتبار می کند باید سوزانده شوند از جمله مقدمه این خلدون (El khalil ۱۹۸۹:۱۷۷).

رشید رضا از بانیان انجمن نیمه سری موسوم به جمعیّهٔالجمیعه العربیهٔ در نشریه با نفوذ قاهرقاهره المنار، که سردبیری اش را بر عهده داشت، بر جدائی اعراب از ترک ها اصرار می ورزید (Hourani ۱۹۸۸۳:۳۰۳). مع هذا، حتی قبل از ناکامی جنبش پان عربیسم در جلوگیری از تأسیس دولت اسرائیل در فلسطین در ۱۹۴۸، برخی از رهبران این جنبش به حمایت از ملت گرائی به مفهوم اروپائی اش که از اواخر قرن نوزدهم وارد خاورمیانه شده بود برخاسته بودند. استدلال آنها این بود که پیروزی پان عربیسم در نهایت منجر به سهیم شدن مردم سرزمین های فقیر در ثروت های سرزمین های غنی خواهد شد.

● آغاز تأسیس دولت های ملی

با شروع جنگ جهانی اول بریتانیا امیدوار بود که عثمانی بی طرف باقی بماند ولی این امیدواری دوامی نیافت و در پنجم نوامبر ۱۹۱۴ عثمانی وارد جنگ شد. نُه روز بعد، یعنی در چهاردهم نوامبر سلطان عثمانی در برابر نیروهای متفقین اعلام جهاد داد و احتمالاً چنین می پنداشت که با این ترفند بریتانیا را که با داشتن شبه قاره هند، بزرگترین ارتش مسلمان جهان را در اختیار داشت به زانو درخواهد آورد. اما چنین نشد و هیچ تمردی در ارتش خاورمیانه بریتانیا رخ نداد. دولت بریتانیا که بیش از سایر دولت های اروپائی ها با جهان اسلام آشنا بود می دانست که اگر بتواند انجام مناسک حج و زیارت شهرهای مقدس مکه و مدینه را برای مسلمانان بدون وقفه و بدون نظارت عثمانی ها تأمین کند، رضایت مسلمانان سرزمین های زیرسلطه دولت های متحد را جلب خواهد کرد.

برای اجراء این سیاست لازم بود فردی را پیدا کنند که دارای مشروعیت و اقتدار مذهبی سیاسی لازم در شهرهای مقدس باشد و بتواند در برابر عثمانی ها به پا خیزد و جهاد مذهبی آنان را نامشروع اعلام کند. در این شرایط بود که شریف حسین که عثمانی ها او را به عنوان شریف و امیر مکه منصوب کرده بودند ناگهان در مورد توجه دولت بریتانیا قرار گرفت (Brown ۱۹۸۴:۱۱۲).

بریتانیائی ها شریف حسین را مردی جاه طلب و خواهان قدرت می دانستند که شدیداً مخالف عثمانی ها بود، از این رو، در ۱۹۱۵ پیامی برای او فرستادند بدین مضمون که دولت بریتانیا با تأسیس یک دولت مستقل عربی که بخش های بزرگی از عراق و سوریه، اردن و بخش هائی از شبه جزیره عربستان را دربربگیرد موافق است به شرط آنکه دولت جدید التأسیس از حمایت بریتانیا بهره مند شوند. از طرف دیگر، دولت بریتانیا با آگاهی از منافع سنتی متحد خود یعنی فرانسه در کرانه شرقی مدیترانه، عمدتاً نوار ساحلی سوریه و لبنان را از محدوده وعده داده شده به شریف حسین بیرون نگه داشت و علاوه بر آن تأکید کرد که به منظور تأمین منافع بریتانیا در جنوب عراق، این بخش نیز باید با ترتیب ویژه ای اداره شود. شریف حسین درباره شیوه اداره جنوب عراق اعتراضی نداشت، ولی با هرگونه پیشنهادی مبنی بر واگذاری بخش ساحلی سوریه به فرانسه مخالف بود. او تنها با این موضوع موافقت کرد که بررسی این مسئله به پایان جنگ موکول شود. در ژوئن ۱۹۱۶ شورش در سرزمین های عربی شروع شد بدون آن مسئله نوار ساحلی سوریه حل شده باشد (Warner ۱۹۷۶:۱۱ ۱۲).

اندکی قبل از آغاز این شورش، یعنی در مه ۱۹۱۶ بریتانیا معاهده سری آسیای صغیر معروف به قرارداد سایکس پیکو را با فرانسه امضاء کرده بود به موجب آن تمام سوریه و لبنان را از محدودهٔ وعده داده شده به شریف حسین بیرون نگه داشت و علاوه بر آن تأکید کرد که به منظور تأمین منافع بریتانیا در جنوب عراق، این بخش نیز باید با ترتیب ویژه ای اداره شود. شریف حسین درباره شیوه اداره جنوب عراق اعتراضی نداشت، ولی با هرگونه پیشنهادی مبنی بر واگذاری بخش ساحلی سوریه به فرانسه مخالف بود. او تنها با این موضوع موافقت کرد که بررسی این مسئله به پایان جنگ موکول شود. در ژوئن ۱۹۱۶ شورش در سرزمین های عربی شروع شد بدون آن مسئله نوار ساحلی سوریه حل شده باشد (Warner ۱۹۷۶: ۱۱ ۱۲).

اندکی قبل از آغاز این شورش، یعنی در مه ۱۹۱۶ بریتانیا معاهده سری آسیای صغیر معروف به قرارداد سایکس پیکو را با فرانسه امضاء کرده بود به موجب آن تمام سوریه و شمال عراق جزء منطقه نفوذ فرانسه شناخته می شد. از دیدگاه بریتانیا تناقضی بین این قرارداد و آنچه که به شریف حسین قول داده شده بود وجود نداشت، زیرا کنترل مستقیم فرانسه فقط بر بخش ساحلی در نظر گرفته شده بود ولی وقتی حکومت بلشویکی روسیه پس از انقلاب اکتبر ۱۹۱۷ متن قرارداد سایکس پیکو را منتشر ساخت. حقایق به گونه ای دیگر برای اعراب آشکار شد. فرانسویان به تمام سوریه چشم دوخته بودند و پس از موافقتی که در دسامبر ۱۹۱۸ با بریتانیا به عمل آوردند و طی آن شمال عراق و فلسطین را (که به موجب قرارداد سایکس پیکو باید منطقه بین المللی اعلام می شد) جزء منطقه نفوذ بریتانیا به رسمیت شناختند، دیگر مانعی نمی دیدند که از ادعای خود بر سراسر سوریه چشم پوشی کنند. ولی دولت بریتانیا قبل از گرفتن این امتیاز از فرانسه، در اکتبر ۱۹۱۸ فیصل، فرزند سوم شریف حسین را به رهبری دولت موقت عربی در دمشق گمارده بود که این امر از نظر فرانسویان تلاش ”انگلیسی های خائن“ برای جلوگیری از تأمین حقوق فرانسه در آن سرزمین محسوب می شد (Warner ۱۹۷۹:۱۲).

با وجود این، بریتانیا که خواهان متزلزل شدن موقعیت خود در عراق نبود و به دلایلی که به خاورمیانه مربوط نمی شد درصدد دلجوئی از فرانسه برآمد و سرانجام پس از گفت وگوهای طولانی در کنفرانس سن رِمو در آوریل ۱۹۲۰ موافقت کرد که سوریه و لبنان براساس نظام قیمومیت جامعه ملل به فرانسه، و عراق و فلسطین و بریتانیا واگذار شود. در پی این توافق، بریتانیا از حمایت حکومت فیصل در دمشق دست برداشت و تقریباً سه ماه بعد ارتش فرانسه سوریه را اشغال و او را از آنجا بیرون کرد (Brown ۱۹۸۴:۱۲۱).

در سقوط فیصل، که بعداً بریتانیا او را به پادشاهی (۱۹۳۳ ۱۹۲۱) دولت تازه تأسیس عراق گماشت، علاوه بر عامل خارجی، عامل داخلی نی زدخیل بود. در واقع، ملت گرایان عرب ساکن هلال خصیب (اردن، سوریه، عراق، فلسطین، لبنان) که غالباً مسیحی بودند از حکومت فیصل و خاندان شریف حسین حمایت نکردند. زیرا بیم داشتند که این خاندان به خاطر داشتن روابط گسترده با کشورهای نیرومند مانند بریتانیا و برخورداری از حمایت آنها، بر جنبش استقلال طلبی آنها مسلط شود و در واقع آنچه را که متعلق به آنها است و از نظر تاریخی بر مبارزات خاندان شریف حسین تقدم دارد و به نام خود مصادره کند. بدین ترتیب، با برچیده شدن بساط هاشمی در سوریه و استقرار نظام قیمومت فرانسوایان، ملت گرایان سوری مبارزه خود را برای کسب استقلال نه با شوریه و استقرار نظام قیمومت فرانسویان، ملت گرایان سوری مبارزه خود را برای کسب استقلال نه با شیوه های سیاسی بلکه از طریق فعالیت های اقتصادی آغاز کردند.

● جنبش ملت گرائی و توسعه اقتصادی

در سال های پایانی دهه ۱۹۲۰، رهبری استقلال طلبی در سوریه در یک سازمان سیاسی به نام بلوک ملی (الکتلهٔالوطنیهٔ) ادغام شده بود. مقر این سازمان در دمشق بود و در دیگر مراکز شهری مانند حلب، حماهٔ و حمص نیز شعبه های فعالی دایر کرده بود. در هر شهر اعضاء بلوک ملی را عمدتاً دو طبقه شهرنشین و به هم گره خورده تشکیل می دادند: مالکان و زمین داران و جناحی از بورژوازی تجاری که به تجارت محلی و منطقه ای و صنایع کوچک مشغول بود.

فعالیت اقتصادی این جمع چندان به منافع امپریالیستی خارج یمتکی و در معرض تهدید آن نبود ولی رهبران بلوک در اتخاذ یک خط مشی واحد با هم اختلاف داشتند. برخی معتقد بودند که با پیوستن به اتحاد سرمایه گذاری فرانسه و اقلیت سرمایه دار داخلی که با غرب در داد و ستد بود و نظام بانکی کشور را در دست داشت می توان به تدریج راه خروج فرانسویان از سوریه را هموار کرد. در مقابل، عده ای دیگر از این رهبران تلاش می کردند این اتحاد را از میان ببرند. با وجود اختلاف نظر در بلوک ملی، ائتلافی را که از امپریالیسم فرانسه جانبداری می کرد، درهم شکنند. آنان برای اجراء نیت خود تأسیس صنایع جدید را برگزیده بودند.

مع هذا، همان عواملی که در دوران قیومیت فرانسه سبب انقراض و نابودی بسیاری از صنایع دستی سنتی شد، موجب کُندی رشد صنعت جدید و در نهایت کُندی توسعه کامل بورژوازی ملی صنعتی، دست کم قبل از جنگ جهانی دوم، نیز گردید.

این عوامل عبارت بود از:

۱) تقسیم استان های عربی امپراتوری عثمانی

۲) ایجاد مرزهای ملی

۳) نظام پولی تحمیلی که ارزش برابری لیره سوریه را به فرانک بی ثبات فرانسه دوخته بود

۴) تمرکز سرمایه مالی فرانسوی در بانکداری، حمل ونقل، و خدمات عمومی که واردات مصنوعات فرانسوی به سوریه و صدور موادخام مورد نیاز صنعت فرانسه را آسان کرده بود

۵) اثر مخرب کسادی جهانی.

البته عوامل دیگری نیز مرتبط با عوامل یادشده، این وضع را تشدید کرده بود. از جمله بی ثباتی فراگیر سیاسی در نخستین سال های قیمومت که سبب گرایش ثروتمندان به سرمایه گذاری در طرح های کوتاه مدت، زمین و ساختمان سازی شد، و مشکلات گرفتن وام از بانک های اروپائی و اخذ نرخ های سرسام آور بهره توسط بانک های داخلی مجموعاً از انباشت سرمایه داخلی جلوگیری کرد (Khoury ۱۹۸۶:۲۶۳).

توسعه صنعت جدید در سوریه (گرچه به سبب شورش بزرگ ۱۹۲۷ ۱۹۲۵ به تأخیر افتاد) مرهون دو بار افزایش تعرفه گمرکی در ۱۹۲۴ و ۱۹۲۶ بود که حقوق گمرکی را از ۱۱ درصد به ۲۵ درصد برای کشورهای عضو جامعه ملل و به ۵۰ درصد برای کشورهای غیرعضو افزایش داد. این تغییرات که در ۱۹۲۴ شامل معافیت دستگاه های صنعتی از حقوق گمرکی و پس از ۱۹۲۸ کاهش حقوق گمرکی واردات مواد خام موردنیاز صنایع داخلی نیز می شد، کمک کرد تا شرایطی برای رشد صنعتی به وجود آید. از سوی دیگر نیز عواملی مانند نیروی کار اضافی، که به واسطه از میان رفتن صنایع دستی سنتی و مهاجرت کارگران به شهرها در دوران کسادی پدید آمده بود، و ارزان بودن موادخام داخلی به این رشد صنعتی کمک کرد (Hakim ۱۹۳۶:۱۳۰f).

به طور کلی، صنعت داخلی سوریه حول محور صنایع کاربر نظیر سیمان، موادغذائی، سیگارسازی، نخ ریسی و نساجی متمرکز بود و تا حدودی می توانست در برابر رقابت محصولات مشابه خارجی مقاومت کند. تعدادی از این صنایع، به ویژه صنعت تولید ابریشم و صنعت کشت توتون بسیار پیشتر از استقرار نظام قیمومت توانسته بودند. سرمایه فرانسوی جذب کنند. صنایع دیگر مانند صنعت کشت پنبه و پنبه پاک کنی در دوران نظام قیمومت با سرمایه گذاری مختلط فرانسوی و سوری اداره می شد. از سوی دیگر، بسیاری از صنایع جدید مانند تولید سیمان موادغذائی، و چرم سازی تقریباً به طور عمده با سرمایه داخلی تأسیس شد و در بسیاری از آنها ملاکان، زمین داران و تجار مسلمان منابع اصلی سرمایه گذاری بودند. و تعدادی از اعضاء بلوک ملی در راه اندازی این صنایع دست داشتند.

باید خاطرنشان کرد که پیدایش بلوک ملی و نخستین صنایع جدید با سرمایه سوری، هر دو در ۱۹۲۸ روی دادند. فخری بارودی (فخری انبارودی) سیاستمدار محبوب دمشق از فعال ترین رهبرانی بود که از لزوم ایجاد اقتصاد ملی مستقل و فارغ از تسلط اجنبی حمایت می کرد. او از اینکه طبقات متوسط و ثروتمند سوریه پول خود را صرف خرید کالاهای خارجی به ویژه اشیاء تجملی، می کردند به شدت آزرده بود. بارودی با سرودن شعرهای فکاهی در نشریه المضحک المبکی چاپ دمشق به مبارزه با رفتار طبقات ثروتمند پرداخت.

یکی از کارهای جدی بارودی جمع آوری اعانه ملی موسوم به طرح فرانک بود که در ۱۹۳۲ شروع شد. در این طرح از مردم خواسته شده بود که ماهانه یک فرانک فرانسه (پنج قروش سوری) برای حمایت از برنامه های آموزشی کشور مانند تأسیس مدرس شبانه برای آموزش بزرگسالان توسعه مدارس ابتدائی در روستاها، و ایجاد مراکز تفریحی برای جوانان شهری پرداخت کنند این طرح تا ۱۹۳۶، که به علت حسادت اطرافیان متوقف شد، از موفقیت بسیار و اقبال عمومی برخوردار بود. ولی ظاهراً اعانه های جمع آوری شده فقط صرف تغذیه مالی اداره تبلیغات و انتشارات بارودی شده بود که بعدها اداره ملی پژوهش و اطلاعات عرب نامیده شد. به گفته بارودی، این اداره تلاش خود را وقف دستیابی به یک رستاخیز ملی عربی، تبلیغاتی درون و برون مرزی، و پژوهش های علمی کرده بود (صدقی ۱۹۷۴:۹۸).

اداره ملی پژوهش اطلاعات عرب در ۱۹۳۴ افتتاح شد و تا شروع جنگ جهانی دوم فعالیت داشت. این اداره گذشته از پژوهش و تبلیغات منظم و نشر اطلاعات، نیت دیگری را نیز برآورده می ساخت، و آن هدایت نارضایتی نسل جدید و فزاینده ملت گرایان افراطی عرب به مجاری مسالمت آمیز بود. بارودی می دانست که کمیته مشورتی این اداره مملو از رهبران این نسل جدید، افرادی مانند سلیمان العاصرانی، نظام القدسی، فرید زین الدین، فؤاد خلیل مفرج، واصف کمال، شوکت عباس و منیرالرئیس بود که بسیاری از آنان در اروپا تحصیل کرده بودند بنابراین او عده ای از روشنفکران این نسل جدید را در بخش پژوهشی اداره مذکور به کار گرفت. اداره ملی پژوهش و اطلاعات عرب یکی از چند وسیله ای بود که با آن بلوک ملی می توانست نیروهای افراطی نوظهور دههٔ ۱۹۳۰ را از تضعیف رهبری سیاسی بلوک باز دارد.

دوست نزدیک بارودی، لطفی حفّار، تنها بازرگان دمشقی و از اعضاء رهبری بلوک ملی بود که بیش از همه از ملت گرائی اقتصادی سوریه حمایت می کرد. او در یک خانواده بازرگان پارچه در محله شاغور متولد شده و نزد معلمانی از محفل شیخ طاهر جزایری (۱۹۲۰ ۱۸۵۱) (درباره شیخ طاهر جزایری نگاه کنید به: Hourani ۱۹۸۳:۲۲۲)، از عالمان دینی اصلاح طلب و از اهل بیت عالم مشهور امیرعبدالقدیر، تحصیل علم کرده بود. حفار با الهام گرفتن از معلمان خود و با تنی چند از رهبران ملت گرای بعدی یک انجمن مخفی موسوم به جمعیهٔالنهضهٔالعربیه را در ۱۹۰۶ پایه گذاری کرد که از نخستین احزاب ملت گرای سوری پیش از جنگ جهانی اول محسوب می شود. تحصیلات علوم قرآنی، حفار را برای تصدی شغلی در تشکیلات اداری عثمانی حائز شرایط نمی کرد، ولی این تحصیلات تسلط او را به زبان عربی ممکن ساخت و خیلی زود به عنوان یک خطیب و مرجع در ادبیات کلاسیک عرب شهرت یافت. سبک نوشتن حفّار، او را در مقام تحسین برانگیزترین نویسندگان روزگار خویش جای داد (فارِس ۱۹۵۰: ۱۹ ۱۸).

حفّار علاقه شدیدی به مطالعه تاریخ و عظمت گذشته تجارت در دنیای اسلام داشت و چند مقاله درباره آن نوشت. موضوعی که او را در تاریخ گذشته جهان اسلام و عرب بسیار تحت تأثیر قرار داده بود سهولت جریان دادوستد در منطقه بود که هیچ مرز سیاسی یا گمرکی مانع آن نبود؛ امری که امروز جامعه اروپا و بسیاری دیگر از مناطق جهان برای تحقق بخشیدن به آن تلاش می کنند. به هر حال، با آنکه گذشته به او درس هائی آموخت، موضوعی که بیش از همه حفّار را برمی انگیخت الگوی صنعتی شدن به شیوه آلمانی بود که برنامه ریزی و سرمایه گذاری ولتی همراه با بخش خصوصی آن کشور را با سرعتی بسیار توسعه داد. حفّار به این نتیجه رسیده بود که اگر سوری ها بتوانند فنون تازه صنعتی را کسب کنند، خواهند توانست بسیاری از کالاهای ساخته شده وارداتی را تولید کنند. او معتقد بود که فرا گرفتن این دانش فنی با تأسیس مدارس مهندسی و صنعتی و اعزام منظم هیئت های فنی به آلمان و دیگر کشورهای اروپائی میسر خواهد شد (الحفّار ۱۹۵۴: ۳۷ ۱۵).

یکی از طرح های حفّار، لوله کشی آب در دمشق برای مصارف شهری و صنعتی، و آزاد ساختن رود بَرَدی و دیگر شهرهای کوچک برای آبیاری باغ های اطراف شهر بود. در ۱۹۲۰ او به مصر سفر کرد و از نزدیک با نظام آبرسانی شهرهای آن کشور و تشکیل بانک مصر که یک مجتمع فعال مالی و صنعتی بود آشنا شد، و در آنجا به اهمیت شرکت سهامی در بازرگانی جدید پی برد (الحفّار ۱۹۵۴: ۵۳ ۴۶). در امپراتوری عثمانی، به دلیل مشکل کسب اجازه سلطنتی، تأسیس شرکت های سهامی میسر نبود (Batatu ۱۹۷۸:۲۲۶).

در ۱۹۲۲ حفار پیشنهاد تأسیس یک شرکت سهامی را داد که فعالیت آن در زمینه ایجاد شبکه آبرسانی به دمشق و تأمین آب از چشمه پرآب و زلال عین الفیجه، در کوهپایه های شمال غربی دمشق بود. همکاران محافظه کار او در اتاق بازرگانی دمشق از طرح حفار برای تشکیل یک شرکت سهامی حمایت نمی کردند ولی هنگامی که مطلع شدند یک شرکت فرانسوی برای کسب امتیاز طرح مشابهی تلاش می کند و به حفار نیز پیشنهاد ده هزار لیره سوری برای کنار کشیدن طرحش داده است، با تمام قوا به پشتیبانی او آمدند. آنان فرماندار ایالت دمشق را زیر فشار گذاشتند و او هم به نوبه خود کمیسر عالی فرانسه در سوریه را راضی کرد که امتیاز طرح را به حفار بدهد. بدین ترتیب شرکت عین الفیجه تأسیس شد و سهامداران اصلی آن اعضاء اتاق و ملاکانی بودند که آباره ها از زمین های آنان عبور می کرد. تا سال ۱۹۳۲ ساختمان آباره ها تکمیل و آب آشامیدنی وارد دمشق شد. اگرچه این طرح حفار موفقیت بی نظیری بود ولی او را زیر بدهی بزرگی فرو برد، و او مجبور شد تا قبل از شروع سوددهی طرح برای امرار معاش به صورت نیمه وقت به عنوان بازرس لوله های آب در شهرداری دمشق کار کند. طرح حفّار نه تنها برای شهروندان دمشق مفید، بلکه برای مردانی که با زمین و سرمایه خود منابع و مهارت ها را برای اجراء آن بسیج کردند، غرورآفرین بود و بلوک ملی نیز توانست همزمان با تکمیل آن اعتبار زیادی کسب کند (الحفّار ۱۹۵۴: ۹۴ ۸۹).

نخستین طرح بزرگ صنعتی که پس از شورش بزرگ (۱۹۲۷ ۱۹۲۵) در دمشق به دست ملت گرایان به اجراء درآمد، طرح تولید سیمان بود. در ژانویه ۱۹۳۰ تعدادی از ملاکان و بازرگانان عضو بلوک ملی به رهبری فارس خوری، حقوقدان ملت گرا، شرکت ملی سیمان را به صورت شرکت سهامی تأسیس کردند. کارخانه سیمان در منطقه ای به نام دومار در شمال غربی دمشق و نزدیک عین الفیجه در ۱۹۳۴ شروع به کار کرد و توانست پس از دو سال قیمت سیمان خود را به یک چهارم قیمت سیمان وارداتی، به تُنی یک لیرهٔ طلا تنزل دهد (Hakim ۱۹۳۶:۱۵۷).

صنعت موفق دیگری که توسط ملت گرایان تأسیس شد، صنعت موادغذائی بود. ناحیه دمشق محل تولید بهترین میوه و به ویژه زردآلو بود، و سوریه رتبه سوم تولید این میوه را در جهان داشت. سالیان متمادی، بخش عمده تولید زردآلو با روش های ابتدائی به صورت رُب درمی آمد و صادر می شد، ولی ملت گرااین موفق شدند آن را به یک صنعت نو مبدل کنند.

تعدادی از بزرگترین باغ های میوه، در میان فضای سبزی که دمشق را حلقه وار دربرگرفته و غوطه نامیده می شود، متعلق به خاندان قُوَتُلی بود. شُکری قُوَتّلی، یکی از رهبران ملت گرای تندرو، پس از پنج سال تبعید سیاسی در حجاز در ۱۹۳۱ به دمشق بازگشت و بیشتر نیرو و وقت خود را صرف تولید میوه و سبزی و فرآورده های کشاورزی و تبدیل آن به یک صنعت جدید کرد. به ویژه آنکه قیمت میوه به سرعت افزایش یافته و این امر مایه تشویق قُوَتُلی شده بود. او در فوریه ۱۹۳۲، فقط چند ماه پیش از آنکه عضو بلوک ملی شود، شرکت کنسروسازی سوریه را تأسیس کرد و سهام آن را در دمشق به بانک مصر و در فلسطین به بانک تازه تأسیس عرب فروخت تا یک مؤسسه خالص عربی باقی بماند. تا اواخر دهه ۱۹۳۰ تولیدات کارخانه کنسروسازی قُوَتُلی به صورت فلّه یا بسته بندی شده به فلسطین، مصر، و اروپا صادر می شد و این موفقیت، او را به سلطان زردآلو مشهور ساخت، و در محافل میهن پرست هدیه کردن سهام شرکت کنسروسازی به نوعروسان و نوزادان باب شد.

پس از ۱۹۲۸ صنایع تازه به تدریج در دمشق، حلب و دیگر شهرهای سوریه تأسیس شد. تعدادی از این صنایع در میان سال های کسادی (۱۹۳۴ ۱۹۳۰) ایجاد شد، و علت آن سقوط دستمزدها در نتیجه بیکاری شدید و از میان رفتن بسیاری از صنایع دستی و محدودیت امکان ماجرت کارگران بود ولی تا شروع جنگ جهانی دوم میزان صنعتی شدن سوریه هنوز قابل ملاحظه نبود. در واقع، سوریه در طول دههٔ ۱۹۳۰ کماکان مجبور بود که به واردکردن کالاهای ساخته شده موردنیاز از خارج ادامه دهد. بسیاری از صنایع جدید که پیش از جنگ جهانی دوم رشد کرد، از نوع صنایع سبک مانند کنسرو و آردسازی بود که سبب بهبود کمی و کیفی محصولات کشاورزی شد. صنایع دیگر مانند تولید سیمان، صنایع جایگزین واردات بود به طور کلی تعداد و ظرفیت این صنایع و شمار کارگرانی که در آنجا کار می کردند نسبتاً پائین بود، و این صنایع نمی توانست با سرعت کارگران بیکار را جذب کند.

مع هذا در دهه ۱۹۳۰ بورژوازی صنعتی سوریه در حال شکل گیری بود، ولی هنوز دشوار بود که میان صاحبان صنایع، بازرگانان، وام دهندگان پول، و زمین داران مرزهای دقیقی ترسیم کرد، زیرا این افراد یا خاندان ها غالباً در بیش از یکی از این مشاغل فعالیت داشتند. برای مثال، خاندان قُوَتّلی در وهله اول زمین دار و بازرگان بودند و در وهله بعد یک کارخانه دار محسوب می شدند کارخانه کنسروسازی آنان بدین علت موفقیت یافت که هم موادخام در اختیار داشتند و هم از مناسبات لازم در بازار بهره مند بودند.

ملت گرائی اقتصادی را کسانی حمایت می کردند که خود در توسعه صنایع تازه و ایجاد بازارهای ملی دخالت داشتند چون نخستین صاحبان صنایع نیز عضو اتحادیه ملی در دمشق، حلب و دیگر شهرها بودند. عقاید ملت گرائی اقتصادی به تدریج در برنامه بلوک ملی داخل شد. تا نیمه دههٔ ۱۹۳۰، بلوک ملی با توسل به ملت گرائی تلاش خود را صرف از میان بردن اتحاد سرمایه داری فرانسه و بورژوازی کمپرادور محلی کرد، ولی همان گونه که صنعت نتوانست در دهه ۱۹۳۰ گام های بزرگ بردارد، بلوک ملی هم موفق نشد دستاوردهای کلان سیاسی داشته باشد. هر دو باید منتظر شرایط ویژه جنگ جهانی دوم می ماندند تا پیروزی های مهمی را کسب کنند. بدین منظور بخش صنعت باید برخی وابستگی ها را در جهت رشد صنعتی از میان می بُرد و بلوک ملی باید سلطه فرانسه بر اداره امور کشور را تضعیف می کرد.

با وجود موانعی که صنعت سوریه در سال های میان دو جنگ با آنها روبه رو بود، ملت گرائی منافع اقتصادی بلوک ملی و قشرهائی را که بلوک ملی نماینده آن بود تأمین می کرد. ولی در همین شرایط با گسترش مناسبات سرمایه داری، آگاهی و تضادهای طبقاتی به تدریج پدیدار شد ولی بلوک ملی توانست با معطوف کردن توجه طبقه کارگر به اشغال سوریه توسط فرانسه، مبارزه طبقاتی را به مبارزه با استعمار تبدیل کند.

ملت گرائی اقتصادی با ملت گرائی سیاسی که بلوک ملی نماینده آن بود به خوبی در هم آمیخته بود، و ظهور یک هویت ملی سوری را نوید می داد و همین امر سبب شده بود که رهبران بلوک ملی در برابر فشار فزاینده نیروهای افراطی پان عرب در دههٔ ۱۹۳۰ قرار گیرند، زیرا همان طور که پان اسلامیست ها پان عربیست ها را دشمن جنبش خود می دانستند، پان عرب ها نیز با ملت گرایان و کسانی که خواهان ایجاد یک هویت ملی در سوریه بودند، دشمنی می ورزیدند.

عوامل دیگری نیز در ظهور و رشد هویت ملی سوری دخیل بود از جمله تقسیمات ۱۹۲۰ و تحمیل مرزهای سیاسی و ایجاد موانع گمرکی پیرامون سوریه و لبنان که به شکل گیری سرزمینی کشور کمک کرد. نحوه فرمانروائی خشن فرانسه و سرانجام توسعه بازار و سمایه داری ملی روند مشابهی را می توان در عراق و فلسطین مشاهده کرد. هنگامی که بلوک ملی خواستار حمایت بیشتر فرانسه از صنعت سوریه شد، سازمان های ملت گرا در عراق و فلسطین نیز تقاضاهای مشابهی از بریتانیا کردند. به رغم تشویق پان عرب ها برای اتحاد سیاسی و اقتصادی سرزمین های عربی، توسعه اقتصادهای کوچک ملی جاذبه این اتحاد را تضعیف می کرد.

زنده ترین نمونه تنش فزاینده میان پان عربیسم و ملت گرائی سوری مسئله فلسطین بود. برای اقتصاد سوریه، بازار فلسطین اهمیت بسیاری داشت، و به سبب موقع جغرافیائی اش اهمیت آن به ویژه برای دمشق بسیار زیاد بود. فلسطین بیش از سایر کشورها از سوریه کالا وارد می کرد، و کارگران سوری شاغل در فلسطین به طور منظم برای خانواده های خود در سوریه پول می فرستادند. کالاهای سوری مانند سیمان، انواع کنسروها و منسوجات عمدتاً به بازار عربی در فلسطین صادر می شد و این کالاها در آنجا فروش خوبی داشت. علت استقبال از کالاهای سوری در فلسطین هم ضعف ساختاری صنایع فلسطین بود و هم تحریک کالاهای اسرائیلی بود. ولی د رحالی که صاحبان صنایع سوریه از تحریم کالاهای اسرائیلی توسط اعراب در فلسطین سود می بردند در ضمن تلاش می کردند تا از رخنه کالاهای اسرائیلی به بازار سوریه نیز جلوگیری کنند، و برخی از صاحبان صنایع سوریه مایل بودند در بخش یهودی نشین نیز بازارهائی پیدا کنند.

هیچ یک از رهبران ملت گرای سوریه به اندازه شُکری قُوَتّلی در محافل ملت گرای فلسطین احترام نداشت. تعهد او به آزادسازی فلسطین از قید استثمار صهیونیستی و حکومت بریتانیا انکارناپذیر بود، ولی در اکتبر ۱۹۳۵، شش ماه پیش از شروع شورش در فلسطین، قُوَتّلی از آنجا بازدید کرد تا امکان افتتاح شعبه هائی از شرکت کنسروسازی و یافتن مشتریان یهودی را بررسی کند. ولی شورش فلسطینی ها طرح های قُوَتّلی را با مشکل روبه رو ساخت. مع هذا، حتی سرسخت ترین پان عرب در بلوک ملی اجازه نمی داد که اصل همبستگی عربی در توسعه منافع مادی مداخله کند. در واقع، برسی های محتاطانه قُوَتّلی در ۱۹۳۵ حاکی از دوسوگرائی و دودلی بلوک ملی نسبت به شورش فلسطینی ها (۱۳۳۹ ۱۳۳۶) بود، و به قول فیلیپ خوری، محقق تاریخ و سیاست سوریه، ملت گرایان سوری دچار وفاداری متناقض نسبت به منافع اقتصادی سوریه و همبستگی عربی با مسئله فلسطین بودند (Khoury ۱۹۸۵:۳۲۴ ۳۴۸).

هنگامی که شورش فلسطینی ها در آوریل ۱۹۳۶ آغاز شد، برخی از صاحبان عمده صنایع دمشق و بازرگانانی که با فلسطین دادوستد داشتند به بلوک ملی توصیه کردند برای پایان دادن به شورش، رهبران فلسطینی را زیر فشار بگذارد. عامل اقتصادی به طور قابل ملاحظه ای در عدم تمایل محافل ملت گرای دمشق برای حمایت کامل از فلسطین دخیل بود. در وهلهٔ اول، اعتصاب و شورش فلسطینی ها در اواخر اعتصاب عمومی فلج کنندهٔ سوری ها که به اقتصاد سوریه به شدت آسیب رسانده بود، روی داد. اعتصاب فلسطینی ها با ایجاد مانع بر سر راه صادرات ارزشمند سوریه به فلسطین و در نتیجه تحمیل خسارت سنگین بر بازرگانان دمشقی، خطر جدی محسوب می شد. ناتوانی تجار فلسطینی در پرداخت صورتحساب ها به صادرکنندگان سوری، به علت شورش، اوضاع را وخیم تر کرده بود. از آن گذشته، همزمان با شورش فلسطینی ها و کاهش صادرات سوریه به آن سرزمین، در داخل کشور نیز برداشت محصولات کشاورزی به طور غیرعادی نقصان یافت و ارزش لیره سوری هم پس از یک دهه ثبات نسبی تقلیل پیدا کرد، و شاخص هزینه زندگی در ۱۹۳۶ سی تا چهل درصد افزایش یافت و تا پائیز ۱۹۳۷ دو برابر شد (Khoury ۱۹۴۳:۹۱). البته عدم دسترسی به بازار فلسطین علت اصلی پریشانی اوضاع اقتصادی سوریه نبود ولی قطعاً به وخامت آن کمک می کرد. از طرفی نیز باید این حقیقت را بیان کرد که پس از فراگیر شدن اعتصاب و شورش در سراسر فلسطین، سوری ها فعالیت شدیدی به جانبداری از فلسطینی ها آغاز کردند ولی این فعالیت در واقع احساسات متضاد را در سوریه آشکار ساخت. گرایش طبیعی مردم سوریه مبنی بر کمک به فلسطینی ها با منافع عینی اقتصادی سیاسی نخبگان بازاری و صنعتی سوریه در تضاد بود.

سرمایه گذاری در سوریه در دوران نظام قیمومت بیش از هر زمان دیگری بود، ولی سال های طولانی بی ثباتی سیاسی و اقتصادی سبب شده بود که سرمایه گذاری های غالباً در بخش هائی صورت گیرد که بیشترین سود را تضمین کند و از امنیت بیشتری برخوردار باشد. بنابراین حجم بیشتری از سرمایه گذاری ها به ویژه سرمایه خارجی، در بخش های زیربنائی، عمدتاً در حمل ونقل برای تسهیل ورود کالاهای خارجی و صدور موادخام به خارج از سوریه، در صنایعی که به استخراج و تولید موادخام اختصاص داشت، مانند قیر، کتان و ابریشم و در ایجاد تسهیلات پرسود شهری مانند اتوبوس برقی در شهرها و برق، در بانکداری و بیمه انجام گرفته بود.

در سال های دهه ۱۹۳۰ جز تعداد اندکی کارخانه دار که توانستند سربلند کنند، دیگر گروه های فعال در اقتصاد سوریه که با موفقیت موقعیت خود را در سال های میان دو جنگ حفظ کردند عمدتاً عبارت بودند از یک گروه سوداگران مسیحی و یهودی سوری که در واردات و صادرات کالا با اروپا، و در بانکداری داخلی فعالیت می کردند؛ و ملاکان و زمین دارانی که با دریافت اجاره از زمین های زراعی و اجازه مستغلات شهری در خارج زندگی می کردند. البته قبلاً اشاره شد که منافع مادی این گروه ها به هم گره خورده بود و مرزبندی دقیقی میان آنها وجود نداشت. در این میان فرانسویان که مانند دیگر گروه های دست نشانده استعمار مخالف نیروهای ملت گرای سوری بودند، ابتدا از طریق اصلاحات ارضی و افزایش مالیات عزم شکستن کمر طبقه زمین دار ملت گرا را داشتند، ولی سرانجام این نیت خود را به دو دلیل کنار گذاشتند، یکی به علت عدم کفایت منابع مالی برای انجام آن، و دیگری از روی اجبار، بدین معنا که متوجه شدند هیچ جانشینی برای این طبقه در نقش سنتی اش به عنوان میانجی حکومت و جامعه وجود ندارد. تا ۱۹۳۶ طبقه زمین دار که مشاغل اداری را به عهده داشتند، ۵/۱۵ درصد جمعیت کل سوریه را تشکیل می دادند و ۵۷ درصد درآمد ملی از آن این طبقه بود (Farra ۱۹۵۰:۵۱,۱۳۷,۱۳۹,۱۶۸).

اما شروع جنگ جهانی دوم تغییر قابل ملاحظه ای در موقعیت گروه های عمده اقتصادی سوریه به وجود آورد. چشمگیرترین تغییر از دست رفتن قدرت اقتصادی طبقه ملاکان و زمین داران بود. زیرا متفقین اقداماتی برای کنترل تولید غلات و گندم انجام دادند و قیمت این محصولات را به طور مصنوعی پائین نگه داشتند. در این میان ملاکانی که نتوانستند از زیر این مقررات فرار کنند، یا به سرعت تولیدات کشاورزی خود را تغییر دهند، متحمل خسارات زیادی شدند. جنگ جهانی دوم سبب کمبود واردات خارجی نیز شد، و صنایعی که متکی به واردات بود آسیب دیدند. ولی در مقابل صنایعی که در زمینه تبدیل موادخام داخلی و کالاهای نیمه ساخته فعالیت می کردند از این وضع سود بردند. کارخانه دارانی که کاملاً به ورود موادخام خارجی متکی نبودند یا کسانی که نتوانستند تقاضای داخلی برای کالاهای ساخته شده را که قبلاً از خارج وارد می شد اجابت کنند، سود سرشاری بردند. در میان صنایع سوریه، صنعت پارچه بافی در دوران جنگ بیش از سایر صنایع موفق بود. در همان دوران، گروهی از بازرگانان، که بسیاری از آنان متعلق به طبقه ملاکان و زمین داران نبودند، توانستند با افزایش زمین زیرکشت به ویژه در منطقه جزیره سود فراوانی نصیب خود کنند. این امر به آنها اجازه می داد که عرضه موادغذائی کمیاب و موادخام موردنیاز صنایع نو را افزایش دهند.

در تحلیل نهائی باید گفت که توسعه اقتصادی زمان جنگ سرانجام نمود سیاسی یافت. بورژوازی صنعتی نوپا متشکل از بازرگانان و زمین داران، مبارزه ای سیاسی را در برابر گروه های زمین دار و سوداگر محافظه کار آغاز کرد. این امر موجب مشخص شدن بیشتر مواضع در داخل بلوک ملی شد. آن گروه از رهبران ملت گرا در دمشق که در زمان استقلال سوریه در رده های بالای سیاسی قرار گرفتند، کسانی بودند که با خود کارخانه دار یا دولتمردانی بودند که نمایندگی منافع صاحبان صنایع در حکومت را داشتند و با طبقه کارخانه دار نوپا مناسباتی برقرار کرده بودند. حتی پیش از آنکه فرانسوی ها سوریه را در ۱۹۴۶ ترک کنند شُکری قُوَتّلی که از ۱۹۴۳ به ریاست جمهوری برگزیده شده بود از مقام خود استفاده کرده و از منافع کارخانه داران با نفوذ در رشته صنعت نساجی و بازرگانان دمشق به ازاء حمایت آنان از جنبش استقلال کامل از فرانسه، پشتیبانی به عمل آورده بود. بدین ترتیب، ملت گرائی سوری که موجب پیدایش صنایع و طبقه سرمایه دار جدید و رشد اقتصادی در سوریه شده بود، جاذبه پان عربیسم را در محل تولدش در دمشق به شدت کاهش داد. پان عرب ها برای ادامه جنبش خود کرسی پان عربیسم را به حلب، که همواره رقیبی برای دمشق محسوب می شد، منتقل کردند. در دهه های ۱۹۵۰ و ۱۹۶۰ دمشق دوباره با مرکز پان عربیسم مبدل شد، ولی با ظهور نخبگان جدید و رشد بعث گرائی، پان عربیسم بار دیگر به محاق فراموشی سپرده شد. ولی هنوز احساس ”عرب بودن“ باقی است، احساسی که از زمان ورود اعراب به صحنه تاریخ وجود داشته است، احساسی که نسل های عرب یکی پس از دیگری نزدیک به ۱۵۰۰ سال است که به همدیگر منتقل کرده اند. اما در نسل حاضر، این احساس باید با همه پدیده هائی که مطرود می دانست یعنی افزایش وفاداری به دولت های عربی جداگانه، (نزدیک به ۲۰ دولت با پرچم و سرود ملی خاص خود)، با همگرائی اسلامی، با حاکمیت سرمایه داری، با دموکراسی و سرانجام با جهانی شدن کنار بیاید.

       

            محمود عبدالله زاده   


            فصلنامه اقتصاد سیاسی