بهره وری یكی از مفاهیم مهم در اقتصاد به شمار می آید كه رابطه بین استفاده از عوامل تولید و محصول تولید شده را نشان می دهد. در زبان فارسی واژه بهره وری معادل productivity تعریف شده است. از سوی سازمان های بین المللی برای بهره وری تعاریف مختلفی مطرح شده است، مثلاً سازمان بین المللی كار (ILO) بهره وری را این گونه بیان می كند: «محصولات مختلف با ادغام ۴عامل اصلی تولید می شود، این ۴عامل عبارتند از: زمین، سرمایه، كار و سازمان دهی. رابطه بازدهی تولید با یكی از این عوامل مشخص كننده، میزان بهره وری آن عامل است.» آژانس بهره وری اروپا (EPA) بهره وری را درجه استفاده مؤثر از هر یك از عوامل تولید می داند. سازمان همكاری اقتصادی و توسعه (OECD) بهره وری را این گونه تعریف می كند: «بهره وری مساوی، نسبت ستانده به یكی از عوامل تولید است. عوامل تولید ممكن است سرمایه، كار، مواد خام، انرژی و مواد دیگر باشد.» به طور كلی بهره وری را می توان تركیبی از كارایی و اثربخشی دانست. كارایی به مفهوم صحیح انجام دادن كار است وبا استفاده مفید از منابع ارتباط دارد، یعنی این كه از حداقل نهاده ها، حداكثر محصول برداشت شود. اثربخشی به مفهوم كار صحیح است. یعنی ممكن است با مصرف كمتر نهاده ها محصول بیشتری تولید كرد ولی این محصول كیفیت مطلوب مورد نظر مصرف كننده را نداشته باشد. در این حالت كارایی واقع شده، اما چون محصول فاقد كیفیت لازم است، از این رو اثربخش نبوده و نمی تواند رضایت مصرف كننده را جلب كند. به این ترتیب تحقق كارایی و اثربخشی هر كدام به تنهایی موجب افزایش بهره وری نخواهد شد. به بیان دیگر در مقوله بهره وری، اولاً كاری كه انجام می شود باید كار دست و مفیدی باشد، ثانیاً این كار به بهترین نحو انجام شود. در این صورت با تحقق این دو شرط می توان اطمینان حاصل كرد بهره وری محقق شده است.

با افزایش بهره وری در فرایند تولید، می توان با استفاده سطح معینی از نهاده ها به تولید بیشتری دست یافت. از نهاده های مهم تولید، عامل نیروی كار و عامل سرمایه هستند، به همین دلیل دو مفهوم بهره وری نیروی كار و بهره وری سرمایه در حقیقت استفاده بهینه از عوامل نیروی كار و سرمایه را نشان می دهد. همچنین بهره وری كل عوامل (TFP) استفاده بهینه از تركیب عوامل مذكور را نشان می دهد. رشد بهره وری كل عوامل، علاوه بر رشد كمی نهاده های تولید، یكی از منابع مهم تأمین كننده رشد اقتصادی در سطح كلان است و در واقع به نوعی مدیریت استفاده از منابع تولید را نشان می دهد.

● شاخص های بهره وری

بهره وری در مفهوم كلی به معنای نسبت ستاده ها به داده هاست. به بیان دیگر بهره وری به معنی متوسط تولید به ازای هر واحد از كل نهاده هاست، به طوری كه اگر متوسط تولید به ازای هر واحد از نهاده ها افزایش یابد، به مفهوم افزایش بهره وری و عكس آن به معنای كاهش بهره وری است. با توجه به نوع نهاده ای كه در فرایند تولید به كار می رود می توان انواع شاخص های بهره وری را تعریف كرد.

به طور كلی، شاخص های بهره وری به ۲دسته شاخص های بهره وری جزیی و شاخص های بهره وری كل عوامل تولید تقسیم می شوند. در شاخص های بهره وری جزیی ارتباط ستاده با یك نهاده مورد توجه است، در حالی كه در شاخص های بهره وری كل عوامل تولید، ارتباط ستاده با كل نهاده ها مورد بررسی قرار می گیرد.

● شاخص های جزیی بهره وری عوامل تولید

این شاخص ها از تقسیم ارزش افزوده بر یك مقدار نهاده معین به دست می آید و به منظور خارج ساختن تورم لازم است ارزش افزوده به قیمت ثابت سال پایه مورد استفاده قرار گیرد. شاخص های بهره وری جزیی به طور عمده به شرح زیر هستند.

● شاخص بهره وری نیروی كار

برای اندازه گیری بهره وری نیروی كار در سطح یك بخش از اقتصاد، می توان از نسبت ارزش افزوده به تعداد شاغلان استفاده كرد. در صورتی كه علاوه بر اطلاع از تعداد شاغلان، اطلاعات در مورد ساعات كار انجام شده یا ساعات كار پرداخت شده نیز موجود باشد، می توان در مخرج كسر شاخص به جای تعداد شاغلان از هر یك از اطلاعات مذكور به عنوان مثال نفر ساعت كار مصرف شده استفاده كرد و در نتیجه بهره وری نیروی كار با دقت بیشتری به دست می آید.

تغییرات بهره وری نیروی كار به دلایل مختلفی نظیر تغییر سطح كیفی نیروی كار به واسطه آموزش، كسب تجربه و تخصص در كار، تغییر شرایط كار، مهارت در مدیریت و... است. شناسایی علت یا علل تغییر بهره وری نیروی كار از اهمیت خاصی برخوردار است، زیرا از این طریق می توان روند تغییر بهره وری نیروی كار را در جهت دلخواه تغییر داد.

● شاخص بهره وری سرمایه

برای اندازه گیری بهره وری سرمایه در یك بخش از اقتصاد، از نسبت ارزش افزوده به موجودی سرمایه در آن بخش استفاده می شود. معمولاً در محاسبه این شاخص ابتدا ارزش افزوده و ارزش موجودی سرمایه ثابت، از قیمت های جاری به قیمت های ثابت سال پایه تبدیل و سپس از تقسیم ارزش افزوده بر موجودی سرمایه، بهره وری سرمایه به قیمت ثابت حاصل می شود. مشكل عمده ای كه بعضی از كشورهای در حال توسعه در این خصوص دارند، فقدان آمار مربوط به موجودی سرمایه است و معمولاً مؤسسات تحقیقاتی از طریق تعریف های خاص و به كارگیری مدل های مختلف آن را محاسبه می كنند. روشی كه سازمان های منطقه ای و بین المللی توصیه می كنند روش PIM است. با استفاده از این روش می توان ارزش موجودی سرمایه ثابت را محاسبه و سپس با استفاده از آن شاخص های بهره وری سرمایه را محاسبه كرد. موجودی سرمایه در مفهوم عام آن شامل مجموع سرمایه گذاری های انجام شده در یك دوره منهای استهلاك سرمایه گذاری های انجام شده در آن دوره است. روش PIM برای محاسبه موجودی سرمایه روش پیشنهادی سازمان ملل متحد است. این روش ویژه كشورهایی است كه به طور نسبی دارای امكانات آماری بهتر و پیشرفته تر هستند. روش مزبور بر این اصل استوار است كه استهلاك یك كالای سرمایه ای مشخص باید به گونه ای محاسبه شود كه جمع ارزش حال استهلاك سالیانه برای سال های عمر مفید كالاهای سرمایه ای برابر با ارزش خرید كالاهای سرمایه ای باشد. برای اعمال روش PIM باید ابتدا تشكیل سرمایه ثابت ناخالص در یك دوره نسبتاً طولانی را بر حسب انواع كالاهای سرمایه ای تفكیك كرد. بدیهی است هر قدر تفكیك كالاهای سرمایه ای تفصیلی تر و برآورد عمر مفید كالاها واقع بینانه تر باشد، برآورد استهلاك دقیق تر خواهد بود.

تغییرات بهره وری سرمایه می تواند به دلایل مختلفی نظیر: پیشرفت فنی، تغییر میزان اشتغال نیروی كار و همچنین پیشرفت فنی از طریق معرفی ماشین آلات جدید و با كارایی بالاتر و... صورت گیرد.

● شاخص بهره وری كل عوامل (TFP)

شاخص بهره وری كل عوامل (نیروی كار و سرمایه به صورت توأم) به مفهوم نسبت ستاده به داده ها است و درواقع بیانگر متوسط تولید به ازای هر واحد از كل منابع تولیداست. شاخص مزبور بیانگر برآیند تحولات بهره وری نیروی كار و سرمایه است. رشد تولید ناخالص داخلی در سطح ملی و یا ارزش افزوده در هریك از بخشهای اقتصادی از طریق دومنبع انجام می گیرد:

۱) افزایش نهاده ها (نیروی كار و سرمایه)

۲) بهبود ساختارها (ماشین آلات و تجهیزات، بهبود كیفیت نیروی كار و مدیریت و...)

شایان ذكر است در موقعیت كنونی به دلیل رقابت فشرده ای كه بین كشورها برای كسب سهم بیشتر از تجارت جهانی وجوددارد، آنها سعی می كنند رشد تولید ناخالص داخلی یا ارزش افزوده بخشها را حتی الامكان از طریق بهبود ساختارها تأمین كنند. به بیان دیگر، به جای اینكه تعداد نیروی انسانی را افزایش دهند تلاش می كنند با اجرای برنامه های آموزشی كوتاه مدت تخصصی، سطح مهارت شاغلان را افزایش دهند یا اینكه به جای ایجاد ظرفیت های جدید، سعی می كنند ظرفیت های موجود را به آخرین فناوری های نوین مجهز كنند و به این ترتیب محصولاتی با كیفیت بهتر تولید كرده و توان رقابت پذیری خود را افزایش دهند.

● نقش بهره وری در رشد اقتصادی برخی كشورها

در دو دهه گذشته تعدادی از كشورهای آسیای جنوب شرقی و اقیانوسیه از رشداقتصادی چشمگیری برخوردار بوده اند. بررسی های به عمل آمده نشان می دهد این كشورها سهم قابل توجهی از رشد اقتصادی خود را نه از طریق سرمایه گذاری های جدید، بلكه از طریق بهبود ساختارهای مدیریتی، نیروی انسانی، تجهیزات و ماشین آلات به دست آورده اند.

● مالزی

در مالزی در مقام یك كشور درحال توسعه موفق، بهره وری سهم قابل توجهی در تأمین رشد اقتصادی داشته است. به طوری كه سهم بهره وری كل عوامل (TFP) در تأمین رشد اقتصادی در برنامه اول مالزی (۹۰ ۱۹۸۱) به طور متوسط ۱۳ درصد، در برنامه دوم (۲۰۰۰ ۱۹۹۱) حدود

۲۵ /۵ درصد و در برنامه جامع سوم (۲۰۱۰ ۲۰۰۱) پیش بینی می شود،

۴۲ /۵ درصد باشد. سهم نیروی كار در سه دوره یادشده مزبور به ترتیب ۳۶ /۱ ، ۲۴ /۳ و ۲۰ /۹ درصد و سهم سرمایه ۵۰ /۹ ، ۵۰ /۲ و ۳۶ /۶ درصد پیش بینی شده است.

چشم انداز توسعه اقتصادی مالزی برمبنای اقتصاد دانش محوری تعریف و بر توفیق حركت براساس بهره وری تأكید شده است. درجهت حركت در این مسیر، كیفیت نیروی انسانی در نقش نیروی محركه مطرح شده است.

آموزش، توانایی، دانش اندوزی، ایجاد انگیزه لازم و... همه در این زمینه نقش تعیین كننده دارند.

همچنین تغییرات در سیستم ها و فرآیندها، توسعه سیستم های مدیریتی، پرورش متخصصان در زمینه بهره وری و كیفیت در بخشهای مختلف، تقویت روابط و همكاری های بین المللی در زمینه ارتقای بهره وری و گزارش پیشرفت و مشكلات ارتقای بهره وری از مهمترین ابزارهای حركت بهره وری در مالزی به شمار می آید.

● ژاپن

حركت بهره وری در ژاپن در سال ۱۹۹۵ و همزمان با تأسیس مركز بهره وری در این كشور آغاز شد. هنگام آغاز حركت بهره وری در این كشور سه اصل در مسیر حركت بهره وری مدنظر قرارگرفت. این اصول عبارتند از:

الف) انتقال كارگران مازاد به سایر بخشها برای كنترل سطح بیكاری در پایین ترین حد ممكن و درنهایت افزایش اشتغال ناشی از رشد بهره وری.

ب) مطالعه و بحث و مذاكره روشهای عملی بهبود بهره وری توسط مدیریت و كارگران

ج) توزیع نتایج حاصل از بهبود بهره وری

بررسی ها نشان می دهد بهره وری مهمترین منبع رشد اقتصادی دراین كشور است به طوری كه میانگین رشد بهره وری كل عوامل تولید در دوره۲۰۰۰ ۱۹۸۰ ۱ /۷۸، درصد و سهم آن از رشد اقتصادی در دوره ۲۰۰۱ ۱۹۸۰ ۶۸ /۵، درصد است. (جدول ۱)

در این كشور تحقیق و توسعه و آموزش نیروی انسانی مهمترین منبع رشد بهره وری بیان می شود و با وجودی كه سهم هزینه تحقیق و توسعه از تولید ناخالص داخلی اندك بوده (۲ /۸۵ درصد در سال ۱۹۹۳ و ۳ /۳۵ درصد در سال ۲۰۰۲) ولی تأثیر بسیارزیادی بر رشد بهره وری داشته است. (جدول ۲)

● سنگاپور

اقتصاد سنگاپور از تاریخ ۱۹۶۵ تاكنون عملكرد چشمگیری داشته است. این كشور رشد بهره وری كل عوامل تولید یعنی TFP را منبع عمده توانایی رقابت و رشد اقتصادی برای آینده می داند.

در این كشور پنج عامل اصلی، تعیین كننده رشد TFP به شمار می روند:

۱) آموزش ضمن خدمت نیروی كار یعنی توسعه نیروی انسانی

۲) بازسازی(۱) اقتصادی، برای قادر ساختن انتقال منابع به بخشهایی با بهره وری بالاتر

۳) ساختار سرمایه ای اقتصاد این كشور كه بهره وری بالقوه داده های سرمایه ای را تحت تأثیر قرارمی دهد.

۴ـ پیشرفت فنی كه منعكس كننده ابتكار، استفاده از تكنولوژی، رفتارهای كاری و سایر پیشرفتهای كیفی، در زمان است.

۵) افزایش تقاضا كه افزایش ظرفیت استفاده از منابع را به دنبال دارد.

در این كشور آموزش ضمن خدمت و پیشرفت فنی تأثیر مثبتی در رشد بهره وری داشته اند كه به علت بهبود سیستم آموزشی و بالارفتن كیفیت نیروی كار، سرمایه و تكنولوژی صورت گرفته است. همچنین تأثیر عامل سرمایه در رشد بهره وری كل عوامل تولید در مقایسه با سایر عوامل دراین كشور كمتر بوده است.

حركت ملی بهره وری در سنگاپور از ۱۹۸۱ در آستانه «اقتصاد سرمایه داری» آغاز شد. این حركت با برنامه توسعه اقتصادی دولت برای دهه ۸۰ كه برای ساختار سازی مجدد اقتصاد درجهت تمركز سرمایه، مهارت بیشتر و ارزش افزوده بالاتر تولید صنعتی و خدمات بود، تكمیل شد. همچنین حركت بهره وری برای برقراری فضای آماده برای تغییر، معرفی، توسعه و پخش روشهای ارتقای بهره وری و نیز برای بسط همكاری بین نیروی كار و مدیریت، به منظور نیل به بهره وری بالاتر به وجود آمد.

حركت بهره وری برای دوره ۲۰۰۰ ۱۹۹۵ ابعاد جدیدی پیدا كرده است. با وارد شدن سنگاپور در گروه كشورهای پیشرفته در ،۱۹۹۶ ستاده بالاتر در مقابل هر داده و یا TFP بالاتر موردنیاز بوده است.

شایان ذكر است، درحال حاضر اقتصاد این كشور از مرحله اتكا به عوامل كار و سرمایه فراتر رفته و به مرحله ابتكار رسیده است. یعنی دیگر نمی توان به افزایش كار و سرمایه در مقام منابع اصلی رشد و اقتصاد و توانایی رقابت، متكی بود، بلكه بهترین استفاده از منابع كار و سرمایه موردلزوم است. بنابراین تأكید اصلی در جهت ابتكار و كیفیت است و ابتكار و كیفیت، در نقش پایه حركت بهره وری، تغییر و استمرار را دربردارد.

       
   
            مأخذ: نشریه روند   


            روزنامه ایران