کهن ترین و شاخص‌ترین بنای استان خراسان شمالی مسجد جامع جاجرم است که در مجموعه بافت قدیمی این شهرستان واقع شده است.
جاجرم بخاطر آثار متعدد تاریخی و باستانی یکی از مناطق ارزشمند و شایان توجه باستانشناسی در استان خراسان شمالی است. این منطقه باستانی دارای آثارمهمی همچون محوطه تاریخی تپه پهلوان، تپه حیدران و... با قدمت هفت هزار سال و نیز بناهای باارزشی نظیر مسجد جامع جاجرم است.
این بنا در داخل شهر جاجرم و در جنوب شرقی تپه ی قلعه (نارین قلعه) واقع است. مسجد جامع جاجرم از نوع مساجد شبستانی است و پلان آن، «ابتدایی ترین سبک مسجدهای چهار ایوانی» [۱۴] را القا می‌کند. ورودی بنا در ضلع شمالی آن واقع است و به یک صحن کوچک با ابعاد ۵ / ۷ ضربدر ۵ / ۷ متر محدود می‌شود. شبستان های مسجد در دو ضلع شرقی و غربی این صحن قرار دارند. جهت صحن، شمالی - جنوبی است و ضلع جنوبی آن از طریق یک ورودی بزرگ و رفیع به فضای گنبدخانه منتهی می‌شود. محراب مسجد با ارتفاع ۲۳۵ سانتیمتر و عمق ۸۵ سانتیمتر در ضلع جنوبی گنبدخانه‌است. دایره ی گنبد این بنا با کمک تکنیک ترمبه زنی اجرا شده‌است. رأس این ترمبه ها به شکل ترکش های خورشیدی و پایین آنها به شکل لوزی های منظم و ذوزنقه هایی است که اضلاع پایین آنها بر روی پایه ی ترمبه استوار است. داخل گنبد به شکل نیم کاسه ی ساده ای است که مرکز آن به یک ستاره ی ۲۴ پر، که به طور برجسته کار شده مزین است.[۱۵] فضای شبستان به وسیله ی طاق و تویزه پوشش یافته‌است. در پشت دیوار شرقی شبستان ضلع شرقی، یک فضای الحاقی اضافه شده که بیشتر در زمستان ها از آن استفاده می شود. این مسجد کوچک فاقد عناصری چون ایوان رفیع و مناره‌است و در مجموع نمای بیرونی آن فاقد تزیینات بوده و به استثنای سه عدد کاشی که بر پیشانی ایوان جنوبی جای دارد، قسمت عمده ی تزیینات را باید در گنبد خانه جستجو کرد. در این قسمت می‌توان از «تزیینات گچبری... ترمبه ها، لچکی ها و کاربندی زیر گنبد نام برد.»[۱۶] «مصالح بنا کلاً سنگ، ملاط گچ، اندود کاهگل و گچ است که به طور حتم در اصل تزییناتی از کاشی نیز داشته‌است...».[۱۷]
سبک معماری اجرا شده در این مسجد بسیار ساده و ابتدایی به نظر می رسد. همچنین کوچک بودن ابعاد مسجد نیزاین بنا را در نگاه اول حقیر جلوه می دهد. با این حال پلان آن از نوع ابتدایی ترین سبک مساجد چهار ایوانی اما «در مقام مقایسه با مساجدی نظیر مسجد جامع فهرج سبک تکامل یافته تری را نشان می دهد... و با استناد به معماری موجود و اجرای قوس ها و دهانه ها و ابعاد آنها (احتمالاً) به قرن چهارم یا پنجم هجری تعلق دارد و در عداد یکی از ارزنده ترین آثار مذهبی به شمار می آید.» [۱۸] مؤلف مطلع الشمس کتیبه ی کاشی های موجود در بنا را چنین توصیف کرده‌است: «بالای این صفه که کتیبه ی مقصوره‌است سه آجر کاشی نصب شده در روی یک آجر سبز که دو ثلث آن شکسته، نوشته شده‌است: «توکلت» و در یک طرف «علی الله». در یک طرف و فی‌مابین صورتی شبیه به (مجمر) آویخته شده و با خط سیاهی است و در گوشه ی دیگر آجر نوشته‌است «خدای بر آن بنده مسلمان» و زیر این عبارت «در کار» و زیر آن «بر عشر معروف» و زیر آن، «دهه ی محرم سنه» پایین تر از آن «تقبل الله منه». در آجر کاشی وسط با خط جلی برجسته لفظ «یا احد» نوشته شده‌است. دربالای آجر سبز دیگر «لااله الا الله محمد رسول الله» و در زیر: سوره ی فاتحة الکتاب، بعد از آن سوره توحید و در زیر «بتاریخ بیستم ماه سنه ی سبع و سبعین». بعد از «سبع و سبعین» کلمه ی لا یقرا [ناخوانا] که ظن قریب به یقین «خمسمائه» بوده و به نظر می رسد، در یک طرف طول آجر نیز نوشته شده‌است. (ان الدین عند الله الاسلام) و در طرف دیگر (شهد الله انه لا اله الا هو و الملائکة و اولوا العلم قائما بالقسط). این آجرها را از محل دیگر به اینجا آورده و نصب کرده اند. حالا آن محل خارج از مسجد بوده یا داخل الله اعلم...».[۱۹] در حال حاضر کتیبه ی کاشی های ایوان جنوبی، آسیب دیده و کلمه ی «خمسمائه» از بین رفته‌است. در گزارش هیأت بررسی و شناسایی آثار و بناهای تاریخ خراسان درباره ی کتیبه های دیگر این بنا چنین آمده‌است: «... به گفته ی چند ریش سفید، کاشی دیگری در این مسجد وجود داشته که اشعاری بر آن نوشته شده بود و حاکی از تعمیرات بنا بوده‌است و این مطالب از زبان آن هاست: توفیق ز حضرت واحد شد درویش علی، ساعی این مسجد شد تاریخ طلب نمودم از پیر خرد گفتا ز غنچه ه ساقط شد» [۲۰] ماده تاریخ درج شده در بیت دوم، یعنی «غنج»، برابر است با ۱۰۳۴ که در این سال تعمیراتی در بنا انجام شده‌است. احتمالاً در نمای ایوان جنوبی مسجد کاشی هایی وجود داشته که تاریخ احداث آن را نشان می داده‌است و بعدها از بین رفته اند. سه کاشی کنونی نیز در تعمیرات بعدی به گونه ای نامأنوس جایگزین آنها شده اند. این کاشی ها، که اعتماد السلطنه نیز شرح مبسوطی از آنها ارائه داده‌است، از لحاظ تکنیک ساخت و رنگ لعاب با کاشی‌هایی که زمانی در دورن مقبره ی علی بن مهزیار قرار داشته اند قابل مقایسه هستند. (این کاشی‌ها در اواخر دوران قاجاریه به مقبره ی «بش قارداش» در شش کیلومتری جنوب بجنورد منتقل شده اند. و در حال حاضر در گنجینه ی هنرهای اسلامی تهران نگهداری می شوند). بنابراین تاریخ مذکور در این کاشی ها (۵۷۷ ه) به زمان ساخت بنا ارتباطی ندارد.
«ابوالحسن علی بن مهزیار از اعاظم اصحاب ائمه ی اطهار است. اصلاً از تخمه ی عجم و مردم ایران به شمار می آید. پدرش، مهزیار، کیش ترسا داشته و در بلده ی دورق می نشسته از توابع ملک اهواز. او را توفیق الهی نصیب افتاده و به شرف اسلام فایز گشت. بعضی گفته اند پسرش علی نیز به اصغر سن و حداثت عمر مسلمان شد و به حق اهل بیت (ع) معرفت به هم رسانید...» [۲۱] علی بن مهزیار از سوی امام رضا (ع) و امام جواد (ع) مقام نمایندگی و وکالت در نواحی جاجرم را داشته و تألیفات و کتب متعدد از وی بر جای مانده‌است.[۲۲]
مقبره ی علی بن مهزیار در دو کیلومتری شرق جاجرم و در میان قبرستان شهر قرار دارد. گویا در گذشته علاوه بر این بنا چند بقعه تاریخی دیگر نیز در این محل وجود داشته که امروزه اثری از آنها بر جای نمانده‌است.[۲۳] بنا دارای پلان مربع و عبارت است از یک اتاق که در ارتفاع چهار و نیم متری به وسیله ی چهار ترمبه ی عمیق و چهار طاقنمای تزیینی به هشت ضلعی تبدیل شده و گنبد بنا بر روی آن استوار شده‌است. در هر ضلع و در فواصل بین ترمبه ها پنجره ای برای تأمین نور فضای داخل تعبیه شده‌است. ورودی بنا در ضلع شمالی آن قرار گرفته و در بالای آن تزیینات مقرنس کاری به چشم می خورد. اتاق مقبره در پشت این ورودی واقع است. به طور کلی فرم بنا به شکل چهار طاقی است که چشمه ی طاق های شرقی و غربی آن مسدود شده‌است. صنیع الدوله در توصیف قبر موجود در داخل این بقعه آورده‌است: «شکل قبری که سه ذرع طول و یک ذرع و سه چارک عرض دارد و در بقعه موجود است و در بالای قبر آجرهای کاشی سبز ممتاز نصب کرده اند و آیات شریفه ی قرآنی به خط ثلث با گل و بوته بر روی آجرها برجسته رسم شده، اما چون افغان‌ها این آجرها را خراب کرده و در ثانی رسم نموده اند از ترتیب افتاده و آیات مبارکات خوانده نمی‌شود.» [۲۴] همچنین کلنل ییت، که گویا از آخرین افرادی بوده که کاشی‌ها را در این بنا دیده‌است، در توصیف این کاشی‌ها آورده‌است: «... در این بنا نوشته ای که روی آن نام این شخص ذکر شده باشد وجود نداشت. در این جا تنها نکته ی جالب برای ما این بود که این قبر تا ارتفاع دو متر و ده سانتیمتر و یا دو متر و چهل سانتیمتری از کاشی های آبی رنگی، که آیه های قرآن با خطوط درشتی روی آنها نقش شده بود، پوشیده بود. این کاشی ها ۴۵ تا ۶۰ سانتیمتر عرض داشتند و خیلی خوب ساخته شده بودند. به نظر می آمد که این کاشی ها را از بنای دیگری برداشته و در این جا نصب کرده باشند؛ زیرا بیشتر آنها به طور وارونه و یا غیر منظم کار گذاشته شده بودند. به طور کلی بر روی این کاشی ها نتوانستیم تاریخی پیدا کنیم.» [۲۵] قابل ذکر است که سرانجام یار محمد خان شادلو، ایلخانی بجنورد(۱۲۵۴ - ۱۳۲۲ ه‌ق)، به هنگام ساخت مقبره اش در «بش قارداش» این کاشی ها را از محل خارج و در داخل مقبره ی خود نصب نمود. در سال ۱۳۱۶ رئیس معارف بجنورد آنها را به اداره ی معارف و اوقاف خراسان تحویل داد.[۲۶] و در حال حاضر در «گنجینه ی هنرهای اسلامی» تهران با شماره ی ثبت ۳۲۷۸ نگهداری می شوند. این کاشی ها با رنگ فیروزه ای تیره و دارای خطوط ثلث با رنگ سیاه هستند. این خطوط شامل آیه ی شریفه ی ۱۸ از سوره ی آل عمران و آیات ۲۵۵ و ۲۵۶ سوره ی مبارکه ی بقره هستند. این مقبره در سال ۱۳۵۷ یک بار مرمت شده‌است و در سال ۱۳۷۱ نمای بیرونی آن با استفاده از آجر سفال بازسازی شده‌است. همچنین گنبد بنا در سال ۱۳۷۸ با ایزوگام پوشش یافته و فضای داخلی بنا نیز در سال ۱۳۷۹ گچ اندود شده‌است.
چنانکه اشاره شد فرم کلی بنا عبارت است از یک فضای مربع که گنبد بر روی آن تعبیه شده‌است این سبک با سبک اجرا شده در مقابر منفرد عصر مغول قابل مقایسه‌است. گویا در زمان بازدید هیأت بررسی و شناسایی آثار و بناهای تاریخی خراسان، در اطراف بنا خرده آجرهای لعابدار و فیروزه ای رنگ و کاشی های آبی و قطعات گچبری هایی وجود داشته که به نظر سرپرست هیأت با توجه به رنگ آجرها، نوع گچبری ها و همچنین فرم گنبد، ساخت اولیه ی این مقبره به قرن هفتم تا دوره ی تیموری مربوط می‌شود.[۲۷]
گروهی از محققان بر این باورند که این مقبره بن علی بن مهزیار تعلق ندارد؛ زیرا او در شهر اهواز مدفون است [۲۸] رضا احمدی بجنوردی، محقق تاریخ جاجرم، در مقاله ای ضمن تلاش برای اثبات تعلق این مقبره به علی بن مهزیار اهوازی، علت پیش آمدن این تردید را چنین بیان داشته‌است: «تشابه اسمی بین علی بن مهزیار و علی بن ابراهیم بن مهزیار و نیز ذکر برخی از احادیث با کلمه ی قال ابن مهزیار باعث به اشتباه افتادن بعضی از علمای رجال شده و هر دو نفر را یکی دانسته اند. اهالی جاجرم، که چندین سال قبل جهت تعمیر بنای آرامگاه خواجه مهزیار نبش قبر کرده بودند، اولاً جنازه ی وی را سالم یافته و از آن روز اعتقاد کاملی پیدا کرده و نذورات فراوان می کنند؛ ثانیاً سنگ قبری کشف کرده اند. که نوشت شده «هذا مرقد ماهزیار» و قسمتی از سنگ هم خوانده نمی‌شود. چنین به نظر می رسد که آرامگاه جاجرم مربوط به علی بن مهزیار و بقعه ی موجود در اهواز مربوط به علی بن ابراهیم بن مهزیار باشد.» [۲۹]
حمام قدیمی جاجرم نیز یکی از بناهای دوره صفوی است که در بافت فرسودة شهری و به فاصله نزدیکی در پای دامنه جنوبی تپه نارین قلعه و در شمال مسجد جمعه جاجرم واقع شده‌است.این حمام به صورت نیمه زیر زمینی ساخته شده و از بخشهای مختلف شامل رختکن یا سربینه، گرمخانه، خزینه، آب انبار و قسمتهای بیرونی شامل گلخن و منبع آب گرم تشکیل شده‌است. در بخشهایی از کف گرمخانه نقوش زیبای اسلیمی و ختایی بر سنگ نقش شده که در نوع خود منحصربه‌فرد است.
مسجد جامع جاجرم
تاریخ بنای مسجد جامع جاجرم
مقبره علی بن مهزیار
تاریخ بنای مقبره علی بن مهزیار
هویت مقبره علی بن مهزیار
حمام قدیمی جاجرم
نوشته شده در : پنج شنبه 2 مهر 1394 ساعت :11:24 PM | توسط :هادی نظرات (0)
