محيط اجتماعي
اجتماع در لغت، به معناي جمع شدن، دور هم گرد آمدن و به هم پيوستن است.1 هم‏چنين افرادي كه در يك جا جمع شوند، اجتماع مي‏گويند. افراد اين اجتماع مي‏توانند از يكديگر اثر بپذيرند يا بر هم اثر بگذارند.

بنابراين، اجتماع يكي از عوامل بسيار مهم و تأثيرگذار بر كودك و نوجوان است كه شامل فرهنگ، جامعه، دوستان و مطبوعات خواهد شد.

الف ـ فرهنگ
فرهنگ در لغت به معني: دانش، ادب، شناخت، آموزش و پرورش، آثار علمي و ادبي يك قوم يا ملت است.2

فرهنگ يكي از عواملي است كه مي‏تواند كودك و نوجوان را تحت تأثير قرار دهد. به دليل همين تأثيرگذاري، برخي صاحب‏نظران اجتماعي بر اين باورند كه براي از ميان بردن بزه‏كاري‏ها، بايد فرهنگ عمومي جامعه را تقويت كنيم. به ديگر سخن، اگر بخواهيم آمار زندانيان را كاهش دهيم، بايد مؤسسه‏هاي آموزشي و كتاب خانه‏ها را افزايش دهيم. افلاطون بر اين باور است كه «اگر آدمي بداند زندگي خوب چيست، خلاف اخلاق، عمل نمي‏كند».3

افزون بر فرهنگ عمومي، فرهنگ ديني در اجتماع و خانواده نيز بايد مورد توجه ويژه قرار گيرد؛ زيرا جامعه‏اي كه بر مبناي باورهاي مذهبي استوار باشد، مي‏تواند فرزنداني سالم و شايسته را پرورش دهد كه از ناهنجاري‏هاي اجتماعي به دور باشند.

پيامبر گرامي اسلام صلي‏الله‏عليه‏و‏آله‏وسلم با ديدن برخي كودكان فرمود: «واي بر فرزندان آخرالزمان! از روش ناپسند پدرانشان. گفته شد: يا رسول‏اللّه‏! از پدران مشرك؟» ايشان فرمود: «نه، از پدران مؤمن كه واجبات و وظايف ديني را به فرزندان خود نمي‏آموزند و به امور ناچيز مادي براي آنان قناعت مي‏ورزند. پس من از آنان بيزارم و آنان نيز از من بيزارند».4

آري، پدر و مادري كه تنها به خوراك و پوشاك فرزندان خود مي‏انديشند و به فرهنگ ديني آنان بي‏توجه هستند، مورد نفرين پيامبر قرار مي‏گيرند.

ب ـ جامعه
سلامت مردم و حاكميت فرهنگ معنوي بر فضاي عمومي جامعه نيز در مذهبي كردن فرد تأثيرگذار است. به يقين، وقتي كودك و نوجوان واكنش سريع و اشتياق جامعه به صداي مؤذّن را ببيند و آمادگي خانواده پيش از اذان براي برپايي نماز، بارها در برابر چشم او تكرار شود، تأثير فراواني خواهد پذيرفت.

امروزه بيش‏تر مردم هنگام شنيدن صداي اذان هيچ‏گونه واكنشي از خود نشان نمي‏دهند و با بي‏تفاوتي از كنار صداي مؤذّن و مسجد مي‏گذرند. به سبب تأثير اين‏گونه رفتارها و با توجه به اين نكته كه كودكان در دوران الگوپذيري به سر مي‏برند، خداوند در قرآن به مؤمنان دستور داده است:

يا أَيُّهَا الَّذِينَ آمَنُوا، إِذا نُودِيَ لِلصَّلاةِ مِنْ يَوْمِ الْجُمُعَةِ، فَاسْعَوْا إِلي ذِكْرِ اللّه‏ِ وَ ذَرُوا الْبَيْعَ ذلِكُمْ خَيْرٌ لَكُمْ إِنْ كُنْتُمْ تَعْلَمُونَ. (جمعه: 9)

اي كساني كه ايمان آورده‏ايد! هنگامي كه صداي مؤذن براي نماز جمعه بلند شد، براي ذكر خدا بشتابيد و تجارت را رها كنيد؛ كه آن براي شما بهتر است، اگر بدانيد.

در اجتماع، افراد بسياري بر كودكان و نوجوانان تأثير مي‏گذارند. اينان چه پاك باشند يا آلوده و چه با فضيلت باشند يا با رذيلت، فرزندان ما آگاهانه يا ناخودآگاه از آنان تأثير مي‏پذيرند.

علي عليه‏السلام مي‏فرمايد:

وَ اسْكُنِ الْأَمْصَارَ العِظَامَ فَإِنَّهَا جِمَاعُ الْمُسْلِمِينَ، وَ احْذَرْ مَنَازِلَ الْغَفْلَةِ وَ الْجَفَاءِ وَ قِلَّةَ الْأَعْوَانِ عَلَي طَاعَهِ‏اللّه‏ِ.5

در شهرهاي بزرگ ساكن شو؛ زيرا مسلمانان در آن جا گرد هم هستند [كه از آنان مي‏توان راه سعادت و نيكبختي را آموخت] و بپرهيز از جاهايي كه سبب غفلت و فراموشي [از ياد خدا] و ستم ورزيدن [به نيكان] و كاهش همراهان به بندگي خداست.

ج ـ دوستان
هم نشيني بر نفس خو پذير انسان تأثير ويژه‏اي دارد. دو تن كه مدتي را با هم به سر برده باشند، چنان با يكديگر خو مي‏گيرند كه احوال هر يك، حكايت از حال ديگري دارد. براي نمونه، شاگرد بر اثر هم نشيني با استاد، از سيرت و خوي او اثر مي‏پذيرد و هم‏چنين فرزند از پدر.

به قول خواجه عبداللّه‏ انصاري: «دود از آتش چنان نشان ندهد و خاك از باد كه ظاهر از باطن و شاگرد از استاد». هم‏چنين به گفته شيخ اجل سعدي:

گِلي خوشبوي در حمام، روزي

رسيد از دست محبوبي به دستم

بدو گفتم كه مشكي يا عبيري

كه از بوي دلاويز تو مستم

بگفتا من گِلي ناچيز بودم

و ليكن مدتي با گُل نشستم

كمال هم نشين در من اثر كرد

وگرنه من همان خاكم كه هستم

بررسي‏هاي تجربي نشان داده است كه كودكان در بسياري موارد از دوستان تأثير مي‏پذيرند. روشن است كه اگر دوستان كودك يا نوجوان، افرادي دين‏دار و با نماز باشند و به اين امر اهميت دهند، او نيز به سمت نماز گرايش پيدا مي‏كند. در مقابل، چنان‏چه دوستان وي از خانواده‏هاي بي‏نماز باشند، به دليل گرايش آدمي به باطل، او نيز به سمت آن‏ها كشيده خواهد شد.

امام علي عليه‏السلام فرموده است:

قَارِنْ أَهْلَ الْخَيْرِ تَكُنْ مِنْهُمْ، وَ بايِنْ أَهْلَ الشَّرِّ تَبِنْ عَنْهُمْ.6

هم نشين نيكان شو و از آنان باش. از بدان دوري كن و از آنان نباش.

همان‏گونه كه مي‏دانيم، زمينه لغزش‏ها در نوجوانان فراهم است. از اين رو، گاه تلاش شبانه روزي و چندين ساله پدر و مادري كه كوشيده‏اند فرزندي پاك، بي‏آلايش، پرهيزكار و با نماز پرورش دهند، به دليل حضور نوجوان در محيط‏هاي آلوده و تماس او با افراد بي‏بند و بار، به هدر مي‏رود. بنابراين، يك فرد منحرف در ميان كودكان و نوجوانان، مي‏تواند بسياري از آنان را به آلودگي بكشاند. بر اين اساس، رسول خدا صلي‏الله‏عليه‏و‏آله‏وسلم فرموده است:

اَلمَرءُ عَلي دينِ خَليلِه.7

انسان بر دين دوست خود است.

البته مراقبت خانواده در دوران نوجواني از اهميت ويژه‏اي برخوردار است. متأسفانه برخي خانواده‏ها يا از اهميت چنين مراقبت‏هايي غافلند يا به دليل گرفتاري‏هاي گوناگون، توجه چنداني به اين مسايل حياتي نشان نمي‏دهند. برخي خانواده‏ها نيز به دليل اطمينان بيش از اندازه به فرزندان نوجوان خود، گمان مي‏كنند كه فرزندانشان ويژگي خاصي دارند. اين خوش‏بيني ناشي از ناآگاهي ايشان است؛ زيرا انسان هر اندازه پاك و وارسته باشد، هم چنان در معرض لغزش و خطاست به ويژه در دوران نوجواني كه تجربه كافي ندارد.

در مقابل اينان، خانواده‏هايي قرار دارند كه نسبت به فرزندان خود بسيار بدبين هستند. مراقبت شديد چنين خانواده‏هايي، حساسيت منفي فرزندانشان را برمي‏انگيزاند و آنان را به لجاجت مي‏كشاند. نوجوان در اين دوران، خواهان محبت‏ورزي ديگران و محبت كردن به اطرافيان است. دوستان شايسته، اين نياز عاطفي او را برآورده مي‏سازند و با رهايي وي از تنهايي، زمينه ساز رشد عاطفي و اجتماعي او مي‏شوند. بنابراين، محروم كردن فرزند از دوستي با هم سالان، روشي ناپسند و خطر آفرين است. سرانجام آن‏كه، پدر و مادر بايد با دقت و حساسيتي ويژه از دور بر ارتباط فرزندان خود با دوستانشان نظارت داشته باشند، ولي از زياده روي در اين زمينه خودداري كنند.

د ـ مطبوعات
سلامت محيط يك جامعه به مطبوعات آن بستگي دارد؛ زيرا بسياري از افراد جامعه به خواندن نشريات دل‏بستگي فراواني دارند. به يقين، اگر جرايدي كه همه روزه منتشر مي‏شوند، محتوايي سالم و اسلامي داشته باشند، منبع تغذيه روحي و معنوي مناسبي براي آن اجتماع خواهند بود و مي‏توانند در جذب فرزندان يك مملكت به معنويات به ويژه نماز، تأثير بگذارند.

پی نوشت :
1. فرهنگ عميد، ج 1، ص 84.
2. همان، ج 2، ص 1537.
3. كليات فلسفه، ص 10.
4. مستدرك الوسائل، ج 2، ص 625.
5. نهج البلاغه، نامه 69.
6. همان، نامه 31.
7. بحارالانوار، ج 74، ص 192.