گوشه ‏اى از راه‏هاى نزدیك شدن به اخلاص در نیّت و عمل ، از این قرار است :
 1- توجّه به ارزش‏ها
 كسانى كه جنس خود را ارزان مى‏فروشند. یا جنس را نمى‏شناسند كه آهن است یا طلا، ابریشم است یا پنبه. یا مشترى را نمى‏شناسند، یا قیمت بازار را نمى‏دانند و از نرخ رایج، بى خبرند.
 قرآن، براى آنكه انسان، خود و اعمالش را بیهوده تباه نسازد. در هر سه زمینه راهنمایى كرده است:
 امّا «جنس»: قرآن، انسان را خلیفه خدا و عصاره خلقت و هدف آفرینش مى‏داند كه ارزش والایى دارد.
 امّا «مشترى»: خود خداوند است(258) كه اعمال شایسته انسان را مى‏خرد و بر خریداران دیگر، از چند جهت امتیاز دارد:
 الف) گران مى‏خرد. (به بهاى بهشت)
 ب) كارهاى اندك را هم مى‏پذیرد. «فَمَن یَعْمَلْ مِثْقَالَ ذَرَّةٍ خَیْراً یَرَهُ»(259)
 ج) براى نیّت‏هاى خیر هم پاداش مى‏دهد.
 د) كارهاى فاسد وزشت را مى‏پوشاند وخوبى‏ها را نمودار مى‏كند. «یَا مَنْ اَظْهَر الجمیلَ و سَتَر القَبیحَ»
 امّا «نرخ»: قیمت انسان، بهشت و رضوان الهى است و هر كه خود را به كمتر از این بفروشد ضرر كرده و به تعبیر قرآن، گنهكاران خود را باخته و ضرر كرده‏اند. «خسروا انفسهم»
 و قرآن بارها از كسانى كه در مسیر گمراهى‏اند، با تعبیر «فَمارَبِحَتْ تِجارَتُهُم» یاد كرده، یعنى تجارت‏شان، سود نبخشیده است.
 امام على علیه السلام هم مى‏فرماید: «لبِئسَ الْمَتْجَرُ اَنْ تَرَى الدّنیا لِنَفْسِكَ ثَمَناً»(260)
 چه بد تجارتى است، اینكه «دنیا» را نرخ و قیمت خودت بدانى...!
 آرى، اگر انسان به قیمت خویش آگاه باشد، حاضر نیست براى غیر خدا كار كند.
 2- فكر در آفرینش‏
 تفكّر بیشتر در آفرینش، شناخت ما را به عظمت و قدرت خدا مى‏افزاید و در نتیجه، كارها را براى او انجام مى‏دهیم و به اخلاص نزدیك‏تر مى‏شویم.
 3- توجّه به صفات خدا
 اوصاف خداى متعال را دانستن و آنها را زمزمه كردن و در ذهن، زنده نگاه داشتن، سبب توجّه به او و قطع نظر از غیر او مى‏گردد و انسان را كم كم خدایى مى‏كند، مثلاً دقت و توجّه به اسامى و اوصاف خدا در دعاى «جوشن كبیر» مفید است.
 
 4- توجّه به نعمت‏ها
 شناخت نعمت‏هاى خداوند و توجّه به آنها، انسان را شیفته خدا مى‏سازد و دل را خانه عشق الهى مى‏سازد «وَالَّذینَ آمنوا اَشَدُّ حُبّاً لِلّه» و از همین رو، در دعاهاى اسلامى و مناجات معصومین، به بیان و یاد این نعمت‏ها پرداخته شده است. از جمله در عاى «ابوحمزه ثمالى»، امام سجّاد علیه السلام به یكایك نعمت‏ها اشاره مى‏كند:
 خدایا! كوچكى بودم كه بزرگم كردى‏
 ذلیلى بودم كه عزّتم بخشیدى‏
 جاهلى بودم كه آگاهم كردى‏
 گرسنه‏اى بودم كه سیرم ساختى‏
 برهنه‏اى بودم كه مرا پوشانیدى‏
 گمراهى بودم كه هدایتم نمودى‏
 فقیر بودم، بى نیازم كردى‏
 بیمار بودم، شفایم بخشیدى‏
 گناه كردم، پوشاندى‏
 و... نعمت‏هاى فراوان دیگر. امام حسین علیه السلام هم در دعاى عرفه به ذكر نعمت‏هاى حق مى‏پردازد تا از این راه، عشق الهى در دل زنده شود و انسان عاشق خدا، جز براى او و رضاى خداوند، كار نكند وبه اخلاص نزدیك شود.

 5 - توجّه به سود قطعى‏
 آنان كه براى دنیا و غیر خدا تلاش مى‏كنند، شاید به مقصود برسند و شاید هم نرسند. ولى كسانى كه براى خدا و آخرت كار مى‏كنند، سود و نتیجه كارشان قطعى است.
 قرآن مى‏فرماید: «وَمَنْ أَرَادَ الْأَخِرَةَ وَسَعَى‏ لَهَا سَعْیَهَا وَهُوَ مُؤْمِنٌ فَأُوْلَئِكَ كَانَ سَعْیُهُم مَّشْكُوراً»(261)
 هر كس در پى آخرت باشد و تلاش خود را براى آن قرار دهد در حالى كه با ایمان باشد، چنین كسانى از تلاششان قدردانى مى‏شود و به پاداش و آرزوى خود مى‏رسند.
 پس تلاش و عبادت براى خدا، به یقین نتیجه بخش است.

 6- توجّه به بى ارزشى دنیا
 كسانى هدف‏هاى دنیوى و غیر الهى دارند كه دنیا در نظرشان بیش از آنچه كه باید، ارزش دارد. در صورتى كه براى افراد بصیر، دنیا در مقابل آخرت و مردم در برابر خدا، چندان ارزشى ندارد كه براى آن كار كنند. تعبیراتى در قرآن است كه بى ارزشى و فریبندگى و جلوه‏هاى زودگذر و غرور آفرینى دنیا را به یاد مى‏آورد و از دنیا، به عنوان‏هایى همچون: «مَتاعُ الغُرور»، «لَعِبٌ و لَهوٌ»، «زَهْرة الْحیاةِ الدُّنیا» و «مَتاعُ الدُّنیا قَلیلٌ» یاد مى‏كند. این گونه تعبیرات، از كسى است كه آفریدگار هستى است و به ماهیّت دنیا بهتر از دیگران واقف است. كسى مى‏تواند به اخلاص دست یابد كه فریفته و مفتون دنیا و علاقمند به آن نباشد.

 7- توجّه به ناتوانى مخلوقات‏
 قدرت مطلق از آن خداست و همه كارها به دست اوست. بنابراین كسى غیر از خدا شایسته آن نیست كه مورد توجّه قرار گیرد و عبادت‏ها براى جلب نظر غیر خدا انجام شود.
 به تعبیر قرآن، معبودهاى باطل، حتّى از آفریدن یك مگس ناتوانند.(262) و نیز در ناتوانى بشر مى‏گوید: اگر روزى آب‏ها خشك شود و زمین را هر چه حفر كنید به آن نرسید، كیست كه براى شما آب گوارا آورد؟(263) و اگر خدا شب را براى شما همیشگى بسازد، كیست كه برایتان نور و روشنایى آورد؟ یا اگر روز را براى شما همیشگى كند، كیست كه برایتان شب آرام بخش آورد؟(264)
 حتّى شریكانى كه براى خدا قرار داده شده، نه در دنیا و نه در آخرت. كارى از آنان ساخته نیست و كسانى كه غیر خدا را پرستیده‏اند، در قیامت به حسرت گرفتار خواهند شد، چرا كه به راضى ساختن كسانى پرداخته‏اند كه ناتوان و بى تأثیر بوده‏اند.
 بعلاوه، راضى ساختن خداى یكتایى كه «سریع الرضا» است، بسى آسان‏تر از راضى ساختن خدایان متعدّد و معبودهاى بیشمار است و هر كس غیر از خداى یكتا را در نظر داشته باشد، گرفتار دشوارى‏هاى بسیار است.

 8 - عبرت از دیگران‏
 بسیارى از آنان كه توجّه به غیر خدا كردند و در پى معبودهاى پوشالى بودند، به سرنوشت شوم و دردناكى گرفتار شدند كه توجّه به سرگذشت عبرت‏آموز آنان، مى‏تواند انسان را به اخلاص برساند و بى اعتبارى غیر خدا را روشن مى‏سازد.
 پسر نوح، كه از خداوند روى‏گردان شد وتكیه به‏كوه كرد كه با رفتن بر فراز آن، از موج و طوفان رها شود، ولى در كام امواج، غرق شد.
 قارون كه به دعوت حقّ حضرت موسى بى اعتنایى كرد و به ثروت‏هاى كلان خود مغرور شد، ولى زمین او را در كام خود كشید و هیچكس از هوادارانش نتوانستند او را یارى كنند: «فَمَا كَانَ لَهُ مِن فِئَةٍ یَنصُرُونَهُ»(265)
 ثروتمندان و باغداران مرفّه بسیارى، همه آنچه را جمع كرده بودند، گذاشتند و رفتند و از آن همه اندوخته‏ها، كمكى به آنان نرسید: «كَم تَرَكُوا مِن جَنّاتٍ وَ عُیون وَزُرُوعٍ وَمَقَامٍ كَرِیمٍ»(266) چه بسا باغ‏ها و چشمه‏ها و مزرعه‏ها و جایگاه‏هاى عالى را گذاشتند و رفتند.
 چه بسیار ریاكارانى كه مدّتى فریبكارانه، خود را مخلص و پرهیزكار نشان دادند، ولى خدا، ماهیّت آنان را آشكار ساخت و رسوا شدند: «وَ اللَّهُ مُخْرِجٌ مَّا كُنْتُمْ تَكْتُمُونَ»(267) آنچه را پنهان مى‏كردید، خدا آشكار مى‏كند.
 آنان كه با ریا و تظاهر، مى‏خواهند كلاه سر مردم بگذارند و خدا را فریب دهند، مكر الهى دامن‏گیرشان مى‏شود و دستشان رو مى‏گردد. نمونه‏هاى فراوانى از چنین افراد را مى‏شناسیم. سرگذشت آنان نیز عبرت‏آموز است، تا انسان اخلاص داشته باشد و از ریا وفریب، بپرهیزد.

 9- توجّه به سرانجام ریا كار در آخرت‏
 آنچه تاكنون گفته شد، بیشتر عواقب و نكات مربوط به دنیا بود. سیماى شرم آور و رسوایى بزرگِ ریاكاران در قیامت، بسیار دشوارتر و عبرت انگیزتر است. قرآن، دوزخ و ویل جهنم را براى نمازگزاران ریاكارى مى‏داند كه نسبت به نماز، سهل انگارى مى‏كنند.(268)
 در حدیث است كه در قیامت، ریاكار را با چهار نام، صدا مى‏زنند: كافر، فاجر، غادر، خاسر.
 كافر، از آن رو كه از جهت عقیده، خدا را نادیده گرفته است.
 فاجر، از آن جهت كه كار براى غیر خدا، خروج از مرز عبودیت و بندگى و هدف آفرینش است.
 غادر، به آن سبب كه با این خصلت، حیله گرى كرده است.
 خاسر، چرا كه از نظر نتیجه، عمرى را از دست داده و چیزى به كف نیاورده است.
 سپس به او مى‏گویند: اعمالت تباه گشت و پاداشى در كار نیست، امروز، مزد خود را از كسانى دریافت كن كه براى رضاى آنان كار مى‏كردى.(269)
 پس، توجّه به حسرت ریاكاران در روز قیامت، انسان را به مرز اخلاص نزدیك مى‏كند.

 258) اشاره به آیه: ان الله اشترى من المؤمنین اموالهم و انفسهم.
259) زلزال، آیه 7.
260) نهج البلاغه، خطبه 32.
261) اسراء، آیه 18.
262) حج، آیه 73.
263) ملك، آیه 30.
264) قصص، آیه 71 و 72.
265) قصص، آیه 81.
266) دخان، آیه 26.
267) بقره، آیه 72.
268) ماعون، آیه 5 و 6.
269) سفینةالبحارج 1، ص 499.