وقتى سخن از راه راست است، راه‏هاى غیر مستقیم هم مطرح مى‏شود. اگر شناختى به این «بیراهه»ها پیدا كنیم، «راه» را هم بهتر خواهیم شناخت. فهرستى از راه‏هاى غیر مستقیم از این قرار است:
 راه‏هاى غیر مستقیم‏
 1- راه هوس‏ها، كه هنگام غضب و شهوت و طوفان غرائز پیش مى‏آید.
 2- راه هوس‏هاى دیگران.
 3- راه افراط و تفریطها و یكسونگرى‏ها.
 4- راه وسوسه‏هاى شیطانى و جلوه‏هاى آن.
 5 - راه طاغوت‏ها، كه انسان‏ها را با تهدید و تطمیع، به آن مى‏كشند.
 6- راه دنیاطلبى، كه انسان بخاطر مال و مقام، به فكر راضى كردن   این و آن افتد.
 7- راه‏هاى بدون برهان و منطق و بر اساس موج و جوّ كاذب.
 8 - راهى كه انسان، بى فكر و مشورت و تجربه برگزیده است.
 9- راهى كه روندگان را به هلاكت كشانده است (راه‏مغضوبان وگمراهان)
 10- راه سلیقه‏ها و آراء شخصى و عادت‏هاى نابجا.

 پس راه مستقیم كدام است؟
 راه خدا: «إِنَّ رَبّى عَلَى صَرَ طٍ مُّسْتَقِیمٍ»(316)
 راه انبیاء: «إِنَّكَ عَلَى‏ صِرَطٍ مُّسْتَقِیمٍ»(317)
 راه عبودیت و پرستش: «وَأَنِ اعْبُدُونِى هَذَا صِرَطٌ مُّسْتَقِیمٌ»(318)
 راه رهبران معصوم: امام صادق علیه السلام فرمودند: «واللّه نحنُ الصّراطُ  المُستَقیم»(319)
 راه پیوند وتمسّك به خدا وقانون او: «وَمَنْ یَعْتَصِمْ بِاللَّهِ فَقَدْ هُدِىَ»(320)

 چند تذكّر
 1- راه مستقیم، نسبت به اشخاص، زمان‏ها و شرایط مختلف، گاهى متفاوت مى‏شود. یكجا سكوت است، گاهى فریاد. گاهى بذل مال است، گاهى نثارجان، براى كسى تحصیل است، براى دیگرى كار و... (البته نباید این سخن دستاویز فرار از مسئولیت‏هاى دینى و اجتماعى براى رفاه‏طلبان شود)
 2- آنان كه در صراط مستقیمند و از شرایط و امكانات ویژه‏اى برخوردارند، نباید دیگران را (كه آنها هم در راه خدا، كار دیگرى مى‏كنند) مورد انتقاد و عیبجویى قرار دهند. چرا كه راه‏هاى رسیدن به رضاى خدا بسیار است و درجات اعمال افراد، متفاوت مى‏باشد و چه بسا همه، زیر یك پرچم، با مركب‏هاى مختلف، صراط مستقیم را طى كنند.
 3- بودن در صراط مستقیم، اگر مهمّ است، مهم‏تر از آن، استمرار حركت در راه راست است. زیرا انسان‏ها در معرض لغزش و انحرافند و در حدیثى از على علیه السلام در معناى این آیه، آمده كه یعنى: آینده عمر ما را نیز، راه مستقیم قرار بده.(321)
 4- انسان در عالیترین درجه تكامل (حتى عصمت هم) باید از خداوند، راه مستقیم را بطلبد، زیرا این راه، داراى درجاتى است و مثل نور و علم و حركت، قابل تكامل و افزایش است. قرآن در مورد هدایت افزون‏تر براى هدایت یافتگان، مى‏فرماید: «وَیَزِیدُ اللَّهُ الَّذِینَ اهْتَدَوْاْ هُدىً»(322)
 و در اوّل دعاى مكارم‏الاخلاق هم، امام سجاد علیه السلام از خداوند مى‏طلبد كه ایمان ویقین وخواسته وهدف را به كاملترین و عالیترین نوع و درجه برساند.
 5 - تشخیص صراط مستقیم دشوار است و حركت در آن، همچون عبور از راهى باریك و لغزنده و باریك‏تر از مو و برنده‏تر از شمشیر است. بیشتر مردم، یا در تشخیص آن دچار گمراهى مى‏شوند، یا در پیمودن آن، به انحراف كشیده مى‏شوند. یكى در عقاید، منحرف مى‏شود، دیگرى در عمل، بیراهه مى‏رود. یكى «جبرى» مى‏شود، دیگرى «تفویضى» مى‏گردد، یكى از رهبران معصوم را تا حد خدایى بالا مى‏برد و غلّو مى‏كند،(323) یكى آنان را در حدّ انسان‏هاى عادى و حتى مجنون و ساحر مى‏شمارد.
 یكى زیارت امامان و شهیدان را شرك مى‏داند.(324) دیگرى حتّى به درخت و سیمان، ریسمان مى‏بندد و حاجت مى‏طلبد، یكى در دنیا غرق مى‏شود، دیگرى رهبانیّت برمى‏گزیند. یكى آنقدر خرج مى‏كند كه خود، به فقر گرفتار مى‏شود، دیگرى دچار بخل مى‏گردد. یكى از فرط غیرت، حتّى نام همسرش را نمى‏برد، دیگرى زنش را بى حجاب به خیابان مى‏فرستد.
 اسلام، مردم را به راه راست و صراط مستقیم دعوت مى‏كند، كه راهى میانه و طریق وسط و اعتدال در همه امور است، حتى در مورد عبادت هم، در احادیث، بابى تحت عنوان «الاقتصاد فى‏العباده» (میانه‏روى در عبادت) مطرح است.

 316) هود، آیه 56.
317) زخرف، آیه 43.
318) یس، 62.
319) نورالثقلین، ج 1، ص 17.
320) آل عمران، آیه 101.
321) تفسیر نمونه، به نقل از تفسیر صافى.
322) مریم، آیه 76.
323) مثل آنان كه حضرت عیسى علیه السلام و حضرت على علیه السلام را خدا مى‏دانند.
324) همچون وهابى‏ها.