خدایا تنها ترا مى‏پرستیم و تنها از تو یارى مى‏جوئیم.
 «ایّاك نعبد» یعنى فقط بنده تو هستیم نه بنده دیگران. این جمله دو بُعد دارد: یكى اثباتِ بندگى براى او و دیگرى نفى بندگى براى غیر او. آرى مكتب كامل در كنار ایمان به خدا، كفر به طاغوت دارد و كسانى كه به خدا ایمان دارند، امّا سلطه طاغوت‏ها را پذیرفته‏اند نیمه مسلمان هستند و شاید نامسلمان! ایمان به خدا منهاى كفر به طاغوت، یعنى مسلمان اسیر! براى رهایى از قرارگرفتن در مدار شرك باید به مركز وحدت و قدرت پناهنده شد و لذا نمازگزار در نماز تنها خود را نمى‏بیند كه به فكر خود باشد، بلكه گویا به نمایندگى از تمام موحّدان سخن مى‏گوید كه: خدایا! من به تنهایى قابل و لایق نیستم تا عبادتى شایسته داشته باشم و لذا در میان جمعِ مسلمین آمده‏ام و ما همگى تو را عبادت و بندگى مى‏كنیم. نه فقط من كه همه ما از تو استمداد مى‏جوئیم. بنابراین نماز باید در اصل به جماعت خوانده شود و نماز فرادى‏ در مرحله بعدى قرار دارد.
 آیات قبلى به ما توحید نظرى و شناخت صحیح از خداوند داد و این آیه توحید عبادى وعملى را مطرح مى‏كند كه نه فقط خدا را به یگانگى بشناس، بلكه در عمل نیز تنها یگانه را عبادت كن و یگانه‏پرست باش. چرا خداىِ رحمن و رحیم و ربّ و مالك را رهاكنى و به سراغ بندگى دیگران بروى؟ فقط بنده خدا باش نه بنده شرق و غرب، نه بنده زر و زور و نه بنده طاغوت‏ها. حتّى حق بندگى و اطاعتِ از صالحان را ندارى، مگر آنكه خداوند به تو اجازه یا دستور دهد. چنانكه در مورد پیامبرش مى‏فرماید: «مَنْ یُطِعِ الرَّسُولَ فَقَدْ اَطاعَ اللَّهَ»(210) هركس از رسول پیروى كند خدا را اطاعت كرده است. چنانكه اگر اطاعت از پدر و مادر مى‏كنیم، چون او به ما دستور داده است و در حقیقت اطاعت از خدا مى‏كنیم.
 انسان باید به حكم عقل تنها بندگى خدا را بپذیرد، زیرا ما انسان‏ها عاشق كمال هستیم و نیازمند رشد و تربیت، و خداوند نیز جامع تمام كمالات و ربّ تمام آفرینش است. اگر به مهر و محبّت نیازمندیم او رحمن و رحیم است و اگر از آینده دور نگرانیم او صاحب اختیار و مالك آن روز است، پس چرا به سوى دیگران برویم و از آنها مدد بخواهیم؟
 «ایّاك نَعبد» یعنى با مردم هستم، اما به غیر تو دل نبسته‏ام. نه از اجتماع مسلمین كناره مى‏گیرم كه خلق تو را فراموش كنم و نه در جامعه ذوب مى‏شوم كه تو خالق را رها كنم. بلكه مى‏دانم مسیر به سوى خالق از میان خلق مى‏گذرد.
 «ایّاك نَستعین» یعنى گرچه از اسباب و وسائلى كه تو در آفرینش قرار داده‏اى استفاده مى‏كنیم، اما مى‏دانیم اثر وكارآیى هر وسیله وسببى بدست توست. تو سبب ساز و سبب سوزى. هم چیزى را سبب قرار مى‏دهى و هم مى‏توانى اثر آنرا بگیرى. اراده تو حاكم بر همه قوانین است وطبیعت محكوم اراده توست.
 «ایّاك نَعبد» یعنى تنها تو شایسته پرستشى و ما نه از روى ترس و طمع، بلكه از روى عشق و محبّت تو را عبادت مى‏كنیم. كدام محبوب از تو به ما نزدیكتر و به ما مهربان‏تر؟
 «ایّاك نَعبد و ایّاك نَستعین» یعنى نه جبر و نه تفویض. چون مى‏گوییم «نَعْبُدُ» پس داراى اختیار هستیم و چون مى‏گوییم «نستعین» پس نیازمندیم و همه امور در اختیار ما نیست.
 «ایّاك نَعبُد و ایّاك نَستَعین» یعنى نماز را به جماعت مى‏خوانیم و با مسلمانان در یك صف، برادر و برابر و همدل و هماهنگ هستیم.
 «ایّاك نَعبُد» یعنى خدایا من تو را بر خود حاضر و ناظر مى‏بینم و لذا مى‏گویم: «ایّاك» و بنده‏اى كه خود را در محضر خداى تعالى ببیند زودتر بهره مى‏گیرد.
 از ابتداى سوره حمد بطور غیابى با خدا سخن مى‏گفتیم، اما در اینجا به حضور و خطاب مى‏رسیم. اوّل با صفات خدا آشنا مى‏شویم اما كم‏كم به خودش مى‏رسیم. و نه فقط یكبار بلكه چون گفتگو با محبوب شیرین است، كلمه «ایّاك» را تكرار مى‏كنیم.
 خدایا! گرچه عبادت از ماست، امّا در عبات كردن هم نیازمند كمك تو هستیم: «وَ ما كُنَّا لِنَهْتَدِىَ لَوْلا اَنْ هَدنَا اللَّهُ»(211) اگر هدایت الهى نبود ما هدایت نمى‏یافتیم.
 گرچه تنها از او استعانت مى‏جوئیم، امّا استمداد از غیر او اگر با رضایت او باشد اشكال ندارد. چنانكه انسان از استعداد و نیرو و فكر خود كمك مى‏گیرد و این منافاتى با توحید ندارد. خداوند خود به ما دستور مى‏دهد: «تَعاوَنُوا» زیرا زندگى بدون تعاون و یارى امكان ندارد. حضرت على‏علیه السلام به كسى كه دعا مى‏كرد: خدایا! مرا محتاج مردم نكن، فرمود: این حرف صحیح نیست، بلكه بگو: خدایا! مرا محتاج افراد بد نكن، زیرا زندگى بدون همكارى و همیارى ممكن نیست.
 كسى كه صادقانه بگوید: «ایّاك نَعبُد» دیگر روح تكبر و غرور و خودخواهى ندارد و در برابر دستورات الهى خاضع و مطیع است. مى‏داند كه چون خداوند بیشترین لطف را بر او كرده، باید بهترین تذلّل را به درگاهش بیاورد. همچون عبد مطلق در برابر مولاى مطلق بایستد و خاضعانه بگوید: من بنده‏ام و تو مولایى. من كسى جز تو را ندارم، امّا تو غیر مرا فراوان دارى. تو به عبادتِ من نیاز ندارى، بلكه من سراپا محتاج لطف و كرم تو هستم و باید همواره از تو مدد بجویم.

210) سوره نساء، آیه 80.
211) سوره اعراف، آیه 43.