اشعار عاشورایی از شعرای بزرگ
اشعار عاشورایی از شعرای بزرگ
(كـسائي مَرْوزي ،سیف فرغانی،سنائی غزنوی،خواجوی کرمانی،حافظ،صائب تبریزی)
به ظن قريب به يقين ابـوالحـسـن مـجـدالدّيـن كـسائي مَرْوزي متولّد 341 ه. ق، يعني سالياني چند پس از اتمام دوران تقيه و در عصر ديالمه، نخستين شاعر فارسي زبان شيعي باشد كه سوگسروده او در مراثي حضرت سيّد الشّهدا و اصحاب ظهر عاشورا به صورت شعر مكتوب به ثبت رسيده است و از اين روي او را آغازگر اين حركت در شعر فارسي مي دانند. هر چند اين شعر کسايي از پختگي و ساختارمندي و غناي مفهومي مقبولي برخوردار نيست اما به نوبه خود به خاطر بحث همين اولين بودن درخور توجه و تحسين است. به ابياتي از مرثيه او دقت کنيد :
باد صبا درآمد فردوس گشت، صحرا
آراست بوستان را، نيسان به فرش ديبا
دست از جهان بشويم، عزّ و شرف نجويم
مدح و غزل نگويم، مقتل كنم تقاضا
ميراث مصطفي را، فرزند مرتضي را
مقتول كربلا را، تازه كنم تولاّ
آن ميرِ سر بريده، در خاك خوابُنيده
از آب ناچشيده، گشته اسير غوغا
تخمِ جهانِ بي بر، اين ست و زين فزون تر
كهتر، عدوي مهتر! نادان عدوي دانا
بر مقتل، اي كسائي ! برهان همي نمايي
گر هم برين بپايي، بي خار گشت خرما
تا زنده اي چنين كن، دلهاي ما حزين كن
پيوسته آفرين كن بر اهل بيت زهرا
سنايي غزنوي
پـس از كـسـايـي مـروزي (مـتـولّد 341 ه. ق)بايد از حكيم سنائي غزنوي شاعر عارف وپرآوازه شـيـعـي سـده پنجم و ششم نام برد، كه به اين مهم همّت گماشته و ده ها بيت ازکتاب معروف خود يعني همان حـديـقـة الحـقـيقه و شريعة الطريقه را سوگسروده هايي در
رثاي حضرت امام حسين پرداخته است :
پسر مرتضي، امير حسين كه چنويي نبود، در كونين
اصل و فرعش، همه وفا و صفا عفو و خشمش، همه سكون و رضا
حبَّذا كربلا و آن تعظيم كز بهشت آورد به خلق، نسيم
و آن تنِ سر بريده در گل و خاك و آن عزيزان به تيغ، دلها چاك
و آن چنان ظالمان بد كردار كرده بر ظلم خويشتن، اصرار
(حديقه الحديقه سنائي غزنوي، به تصحيح مدرّس رضوي، ص 266.)
مولانا جلال الدین محمد بلخی نیز در جاهای مختلفی از مثنوی معنوی و نیز دیوان شمس به حادثۀ کربلا و شهادت امام حسین اشاره کرده است که در اینجا غزل معروف کجایید ای شهیدان خدایی از دیوان غزلیات شمس را ذکر میکنیم:
کجایید ای شهیدان خدایی بلاجویان دشت کربلایی
کجایید ای سبک روحان عاشق پرنده‌تر ز مرغان هوایی
کجایید ای شهان آسمانی بدانسته فلک را درگشایی
کجایید ای ز جان و جا رهیده کسی مر عقل را گوید کجایی
کجایید ای در زندان شکسته بداده وام داران را رهایی
کجایید ای در مخزن گشاده کجایید ای نوای بی‌نوایی
در آن بحرید کاین عالم کف او است زمانی بیش دارید آشنایی
کف دریاست صورت‌های عالم ز کف بگذر اگر اهل صفایی
دلم کف کرد کاین نقش سخن شد بهل نقش و به دل رو گر ز مایی
برآ ای شمس تبریزی ز مشرق که اصل اصل اصل هر ضیایی
سيف فرغاني
اي قوم ! درين عزا، بگرييد بر كشته كربلا بگرييد
با اين دلِ مرده، خنده تا كي ؟ امروز، درين عزا بگرييد
فرزند رسول را، بكشتند از بهر خداي،را بگرييد
از خون جگر، سرشك سازيد بهر دل مصطفي، بگرييد
وَز معدنِ دل به اشكِ چون دُر بر گوهر مرتضي، بگرييد
با نعمت عافيت به صد چشم بر اهل چنين بلا بگرييد
دلخسته ماتم حسينيد اي خسته دلان ! هلا بگرييد
در ماتم او، خَمُش مباشيد يا نعره زنيد، يا بگرييد
تا روح ـ كه متَّصل به جسم است از تن نشود جدا ـ بگرييد
در گريه، سخنْ نكو نيايد من مي گويم، شما بگرييد
بر جور و جفاي آن جماعت يک دم زسر صفا بگرييد
اشك از پي چيست ؟ تا بريزيد چشم از پي چيست ؟ تا بگرييد
در گريه، به صد زبان بناليد در پرده، به صد نوا بگرييد
نسيان گنه صواب نبود کرديد بسي خطا بگرييد
تا شسته شود كدورت دل يكدم نرسد صفا، بگرييد
وز بهر نزول غيث رحمت چون ابر ؛ گه دعا بگرييد.
ديوان سيف فرغاني، تصحيح و کوشش دكتر ذبيح اللّه صفا، تهران 1341 , ج 1، ص 177-176
کمال الدين محمود خواجوي کرماني
از غزلسرايان بنام سده هـشـتـم است، او معاصر الجايتو محمد خدابنده و پسرش ابو سعيد بهادر است. او آثـار فـخـيـمـي در اغـلب قـالب هـاي شـعـري، خـصـوصـاً غزل دارد و مثنوي روضة الانوارش كه به اقتفاي حكيم نظامي گنجوي سروده شده در ميان ساير مـثـنـوي هـايش وجاهت خاصّ به خود را دارد. در شـيعي بودن خواجوي كرماني ترديدي نيست و قصايدي كه در مناقب اهل بيت عليهم السلام سـروده، شـاهـد صـادقـي بر اين مدّعا است. وي در پايان اين گونه قصايد، با شفيع قـرار دادن ذوات مـقـدّس مـعـصـومـيـن (ع) و سـوگـندي كه به حرمت آنان ياد مي كند، اجابت خواسته هايش را از درگاه خداوند خواستار مي گردد. وفات او را 753 ذکر کرده اند. او در غزلي که درباره امام حسين سروده اين گونه مي گويد :
آن گوش وار عرش که گردون جوهري
با دامني پر از گوهرش بود مشتري
درويش ملک بخش و جهاندار خرقه پوش
خسرو نشان صوفي و سلطان حيدري
در صورتش مبين و در سيرتش مبين
انوار ايزدي و صفات پيمبري
در بحر شرع لولوي شهوار و همچو بحر
در خويش غرقه گشته ؛ ز پاکيزه گوهري
اقرار کرد حر يزيدش به بندگي
خط باز داده روح امينش به چاکري
لب خشک و ديده تر شده از تشنگي هلاک
وانگه طفيل خاک درش خشکي و تري
از کربلا بدو همه کرب و بلا رسيد
آري همين نتيجه دهد ملک پروري
ديوان خواجوي کرماني؛به اهتمام احمد سهيلي خوانساري صفحه 131
ابن يمين فريودي
سال وفات او را 769 مي دانند. او را پس از حكيم انوري، بزرگترين شاعر قـطـعـه سـراي پـارسـي زبان مي دانند او در زمينه هاي پندآموزي، اخلاقي و اجتماعي داراي آثار منظوم ارزنده اي است. او هم عصر و همزمان با اميران حکومت سربه داران است و مداح ايشان , ابن يمين در ميان تمام شعرا به اين خصوصيت ممتاز است که مداحي هاي او از حکومت برخلاف مدايح شاعران ديگر نيست و مداحي هاي وي به دلايلي که برکيشمريم جايز دانسته اند , 1 آنکه سلاطين و حکام سربه داران همگي شيعه بودند و 2 آنکه ايشان موفق شده بودن ريشه حکومت رعب آور مغولها و لشگر قدرتمندشان را در هم بکوبند و طومارشان را به هم بپيچند 3 اينکه سلاطين سربه داران اهتمام خاصه به گسترش شيعه گري داشتند. او شيعه اثني عشري بوده و در جاي جاي ديوانش آثار ارادت به خاندان رسول الله پيداست او در سروده اي در ماتم سيد الشهدا مي گويد :
شنيدم ز گفتار كارآگهان بزرگان گيتي، كِهان و مهان
كه پيغمبر پاكِ والا نَسب محمّد، سرِ سَروران عرب
چنين گفت روزي به اصحاب خود به خاصان درگاه و احباب خود
كه چون روز محشر، درآيد همي خلايق، سوي محشر آيد همي
منادي بر آيد به هفت آسمان كه : اي اهل محشر! كران تا كران
زن و مرد، چشمان به هم برنهيد دل از رنج گيتي به هم درنهيد
كه : خاتون محشر، گذر مي كند ز آب مژه، خاكْ تر مي كند
يكي گفت كاي پاكِ بي كين و خشم زنان از كه پوشند باري دو چشم ؟
جوابش چنين داد، داراي دين ـ كه بر جان پاكش، هزار آفرين !
كه : فردا كه چون بگذرد فاطمه ز غم، جيب جان بر دَرَد فاطمه
ندارد كسي طاقت ديدنش ز بس گريه و سوز و ناليدن
به يك دوش او بر، يكي پيرهن به زهر آبِ آلوده، بهر حسن
ز خون حسينش، به دوش دگر فرو هشته، آغشته دستار سر
بدين سان رود خسته، تا پاي عرش بنالد به درگاه داراي عرش
بگويد كه : خون دو والا گهر ازين ظالمان، هم تو خواهي مگر
ستم، كس نديده ست از ين بيشتر بدِه داد من ! چون تويي دادگر
كند ياد، سوگند يزدان چنان به دوزخ كنم بندشان جاودان
چه بد طالع، آن ظالم زشتخوي كه خصمان شوندش، شفيعان اوي
اَلا اي خردمند پاكيزه راي به نفرين ايشان، زبان برگشاي
وز آن، تو ز يزدان جان آفرين بيابي جزايش،بهشت برين
جز اين، پند منيوش اگر مؤ مني بدين راه رو، گرنه تر دامني
ديوان ابن يمين؛به اهتمام حسين علي باستاني راد, چاپ 1344 صفحه 590-589
سلمان ساوجي
از بزرگ ترين شعراي سده هشتم هجري اسـت كه معاصر و همعر خواجو و حافظ است. وي در رديف بزرگترين قصيده سرايان درجه اوي زبان فارسي است اورا شيعه اثني عشري گفته اند. او در مرثيت شهداي كربلا نيز قـصـيده شيوايي دارد. ابيات برگزيده اي از اين قصيده سي و پنج بيتي را با هم مرور مي كنيم سال وفات او را 778 ذکر کرده اند :
خاك، خونْ آغشته لبْ تشنگان كربلاست
آخر اي چشم بلابين ! جوي خونبارت، كجاست ؟
جز به چشم و چهره، مسپَر خاك اين ره كآن همه
نرگس چشم و گل رخسار آل مصطفي ست
اي دل بي صبر من ! آرام گير اينجا، دمي
كاندرين جا منزل آرامِ جان مرتضي ست
اي كه زوّار ملايك را، جنابت مقصدست
وي كه مجموع خلايق را، ضميرت پيشوا است
در حقِ باب شما آمد: عَلي بابُها
هر كجا فصلي درين باب ست، در باب شماست
هر كس از باطل، به جايي التجايي مي كند
ز آن ميان، ما را جناب آل حيدر مُلتَجي ست
كوري چشم مخالف، من حسيني مذهبم
راه حق اين است و، نتوانم نهفتن راه راست
اي چو دريا خشكْ لب ! لب تشنگان رحمتيم
آب رويي دِه به ما كآب همه عالم، تو راست
جوهر آب فرات از خون پاكان گشت لعل
اين زمان، آن آب خونين همچنان در چشم ماست
يا امامَ المتَّقين ! ما مفلسان طاعتيم
يك قبولت، صد چو ما را تا ابد برگ و نوا است
يا امامَ المسلمين ! از ما عنايت وامگير
خود تو مي داني كه سلمان بنده آل عباست
نسبت من با شما اكنون، درين ابيات نيست
مصطفي فرمود: سلمان هم ز اهل بيت ماست
ديوان سلمان ساوجي؛به اهتمام منصور مشفق,چاپ 1336 صفحه 423-426
خواجه شمس الدين محمد حافظ
که حضرتش بي نياز از معرفي ماست ؛ وفات او را 791 گفته اند ؛ برخي معتقدند که او در غزلي که با مطلع "زان يار دلنوازم شکريست با شکايت" در نهايت مهارت و زيبايي غزلي عاشورايي گفته است ؛ آنجا که سروده سرها بريده بيني بي جرم و بي جنايت مرادش سر مبارک امام است و گوشه چشمي به حادثه کربلا داشته است.
محتشم کاشاني
سال وفات وي را 996 مي دانند را بايد قافله سالار كاروان شعر عـاشـورا دانـسـت، زيرا مرثيه دوازده بندي باز اين چه شورش است وي با تاثير شگرفي كه بر شاعران چهار سـده اخـيـر داشـتـه، مـوجـبـات غـنـاي كـمـّي و كـيـفـي شـعر عاشورا را فراهم ساخته و به دليل اقبال بي سابقه از اين اثر فاخر و ماندگار، نام محتشم و تركيب بـنـد عـاشـورايـي او بـا فـرهنگ عاشورا گره خورده است. بهترين توصيف تنها ميتواند بازخواني ترکيب بند معروف او باشد که ما به جهت طولاني بودن اين ترکيب بند تنها به ذکر ابيات اول هر بند بسنده مي کنيم.
1-
باز اين چه شورش ست كه در خلق عالم ست ؟
باز اين چه نوحه و چه عزا و چه ماتم ست ؟
صائب تبريزي
يکي از دو چهره شاخص سبک هندي ست , او بيشتر به تک بيتهايش در اذهان شعري مردم زنده است اما غزليات بسيار حائز توجه اي دارد. سال وفات وي را 1081 ثبت کرده اند. او در يکي از قصايدش درباره امام حسين و حادثه عاشورا سروده است :
چون آسمان كند كمر كينه، استوار كشتي نوح، بشكند از موجه بِحار
لعل حسين را كند از مهر، خشكْ لب تيغ يزيد را كند از كينه، آبدا
خون شفق، ز پنجه خورشيد مي چكد از بس گلوي تشنه لبان را دهد فشار
پور ابوتراب، جگرگوشه رسول طفلي كه بود گيسوي پيغمبرش، مهار
لعل لبي كه، بوسه گه جبرييل بود بي آب شد ز سنگدلي هاي روزگار
عيسي در آسمان چهارم، گرفت گوش پيچيد بس كه نوحه درين نيلگون حصار
نتوان سپهر را به سرْ انگشت برگرفت چون نيزه بر گرفت سرِ آن بزرگوار؟
در ماتم تو، چرخ به سر كاه ريخته ست اين نيست كهكشان كه ز گردون شد آشكار
! چون خاك كربلا نشود سجده گاه عرش ؟ خون حسين ريخت بر آن خاك مشكبار
صائب ! از ين نواي جگر سوز لب ببند كز استماع آن، جگر سنگ شد فِكار
منبع:سازمان تبليغات اسلامي
http://old.ido.ir
درباره وبلاگ
آمار وبلاگ
كد روزشمار محرم
كد پخش حرمين مطهر
مَنْ كُنْتُ مَوْلاهُ،فَهذاعَلِىٌّ مَوْلاهُ
در محضر اولياءالله
اقتصاد مقاومتی و اسلامی
آخرين مطالب
نويسنده
دومین سوگواره عاشورایی راسخون
