توبه در زبان عربی به معنی بازگشت است و در اصطلاحات اسلامی به معنی بازگشت از گناه به سوی خدا.^[۱]

توبه نصوح

توبه نصوح توبه ای است خالص و بی هیچ عیب و نقص.^[۲] توبه نصوح مساوی با ترک همه ی گناهان و انجام تمام واجبات و جبران تمام سیئاتی که شخص مرتکب شده است. زیرا منظور شارع دین اصلاح انسان ها است نه سخت گیری و شدت عمل.^[۳] نصوح مردی بود با هیئت و قیافه‌ی زنانه. او در حمام‌های زنان به کار مشغول بود و بخصوص دختر شاه را دلاکی می‌کرد و کسی هم به جنسیت حقیقی او پی نبرده بود. او سالیان متمادی بر این کار بود…{{پانویس}}

مراتب توبه

توبه سه مرتبه دارد: توبه عام و خاص و اخص. توبه عام ترک گناه است و خاص آن، توبه از ترک اولی است و اخصّ، توبه از توجه غیر از خداست.^[۴]

مهلت توبه

مرتضی مطهری در جواب به این سؤال که "تا چه زمان می توان توبه کرد؟" با اشاره به حدیث «انینُ الْمُذْنِبینَ احَبُّ الَىَّ مِنْ تَسْبیحِ الْمُسَبِّحین.» چنین پاسخ می دهد: خداى تبارک و تعالى، این رحمت مطلقه و کامله فرمود: ناله گنهکاران در نزد من محبوبتر است از تسبیح تسبیح کنندگان. بروید به درگاه خداى خودتان ناله کنید. فکر کنید تا گناهان به یادتان بیاید. به کسى نگویید؛ اقرار به گناه پیش دیگران گناه است، ولى در دل خودتان گناهانتان را در نظر بگیرید. انسان تا در این دنیا هست و رشته حیاتش باقى است و تا وقتى که مرگ مستقیماً به او روى نیاورده است، مهلت براى توبه کردن دارد. تنها در وقتى که انسان در چنگال مرگ گرفتار است و هیچ امیدى به نجات ندارد، توبه مورد قبول واقع نمى شود. قبل از آن ساعات و لحظات آخر که در تعبیرات حدیثى «ساعت معاینه» نامیده شده است (یعنى لحظه‌اى که انسان مرگ را و جهان دیگر را معاینه مى کند و به چشم مى بیند؛ در عین اینکه هنوز زنده است) توبه انسان قبول است ولى در آن لحظات توبه مقبول نیست. همچنان که در عالم آخرت هم توبه معنى ندارد. نه انسان در آنجا حال توبه پیدا مى کند و نه فرضاً اگر بخواهد توبه کند- که قطعاً توبه واقعى نخواهد بود و فقط یک عمل ظاهرى است- توبه او پذیرفته است.^{[۵] [۶]}

آیات توبه

در قرآن کریم در آیات متعددی به توبه و توبه پذیر بودن خداوند متعال اشاره شده است، که از جمله ی این موارد با موارد زیر اشاره کرد:

آل عمران 89، القصص 67، تحریم 8، نساء 17، طه 82، نساء 18، آل عمران 135، نور47 تا 52،

چند حدیث

• روایت است شخصی نزد علی بن ابی طالب رفت حضرت از او پرسید:آیا معنای استغفار را می دانی سپس چنین بیان فرمود که:اول آن پشیمانی از اعمال گذشته است و دوم، عزم هرگز به گناه بر نگشتن. و سوم آ ن که حق خلق را به ایشان اداء نمایی تا به هنگام دیدارخدا(کنایه از عالم دیگر) هیچ پیامد بدیبر تو نباشد. و چهارم آن که همت گماری بر جبران هر واجبی که ضایع ساخته ای و حق آن را اداء نمایی. پنجم آن که ملتزم شوی گوشتی را که از حرام(بر بدنت) روییده، به اندوه آبش کنیتا پوست به استخوان بچسبد و گوشتی تازه بین آن ها بوجود آید. و ششم آن که بدن را درد اطاعت بچشانی همان گونه که حلاوت معصیت را به آن چشانیدی در این وقت است که می گویی استغفرالله.^[۷] مطهری در مجموعه سخنرانی های خود (تحت عنوان توبه) با اشاره به حدیثی با مضمون مشابه این حدیث، دو شرط اول ذکر شده در آن را ارکان توبه (شروط لازم توبه) و دو شرط بعدی را شروط قبول توبه (شروط کافی توبه) و دو شرط آخر را شروط کمال توبه می داند. ^[۸]
• از پیامبر اسلام روایت است که فرمود: توبه در نهایت خلوص آنست که باطن انسان همانند ظاهرش باشد و برتر.^[۹]
• او گفت: چنانست که بنده از گناه توبه کند چنان که هرگز بدان بازنگردد.^[۱۰]

پانویس

مکارم شیرازی, ناصر و جمعی از نویسندگان. تفسیر نمونه. ج. 7. دارالکتب الاسلامیه, 1374. ص 77-78سوره انفال، مقدمه

مکارم شیرازی, ناصر و جمعی از نویسندگان. تفسیر نمونه. ج. 6. دارالکتب الاسلامیه, 1374. ص 74-75سوره اعراف، مقدمه

مکارم شیرازی, ناصر و جمعی از نویسندگان. تفسیر نمونه. ج. 5. دارالکتب الاسلامیه, 1374. ص 143-144سوره انعام، مقدمه

مکارم شیرازی, ناصر و جمعی از نویسندگان. تفسیر نمونه. ج. 4. دارالکتب الاسلامیه, 1374. ص 241سوره مائده، مقدمه

و جمعی از نویسندگان. تفسیر نمونه. ج. 3. دارالکتب الاسلامیه, 1374. ص 273-275سوره نساء، مقدمه

2. سورهٔ  نساء	مائده
   شمارهٔ کتابت: ۴ جزء : ۴ ۵ ۶ نزول شمارهٔ نزول: ۹۲ محل نزول: مدینه اطلاعات آماری تعداد آیات: ۱۷۶ تعداد کلمات: ۳۶۸۷ تعداد حروف: ۱۶۷۸۰

   سورهٔ نساء سورهٔ چهارم قرآن است، ۱۷۶ آیه است، و سوره‌ای مدنی است. سوره نسا از نظر ترتیب نزول، بعد از سورهٔ ممتحنه قرار دارد و دومین سورهٔ طولانی قرآن پس از بقره است. این سوره به دلیل بحث‌های فراوان آن در مورد احکام و حقوق زنان «نساء» نامگذاری شده‌است. بخشی از احکامی که در این سوره آمده است به این شرحند:^[۱]

   1. دستورهای نگهداری از یتیمان،
   2. قوانین ارث،
   3. قوانین ازدواج،
   4. قوانین مربوط به خانواده،
   5. حقوق و وظایف افراد جامعه در قبال یکدیگر،
   6. حکومت اسلامی.

مباحث دیگری نیز در زمینهٔ دعوت به ایمان، بیان سرگذشت گذشتگان، معرفی دشمنان، و اهمیت هجرت در این سوره آمده‌اند.^[۲]

منابع

1.  
3. مکارم شیرازی, ناصر و جمعی از نویسندگان. تفسیر نمونه. ج. 3. دارالکتب الاسلامیه, 1374. ص 273-275سوره نساء، مقدمه
4.  

پیوند به بیرون

• متن سوره به همراه ترجمهٔ فارسی
• سوره آل عمران
• فضیلت و خواص سوره ی آل عمران

علت نام‌گذاری

بقره به معنی گاو ماده‌است. دلیل نام‌گذاری این سوره به این نام، این است که در آیات ۶۷ تا ۷۳ این سوره داستان فرمان خدا به بنی‌اسرائیل مبنی بر کشتن و ذبح کردن گاو، بیان شده‌است.^[۳]

نامهای دیگر سوره

فسطاط القرآن، سنام القرآن، با سوره آل عمران تواماً.

محتویات سوره

این سوره از نظر اصول اعتقادی اسلام و بسیاری از مسائل عملی (عبادی، اجتماعی، سیاسی و اقتصادی) جامعیت دارد.^[۴] در این سوره:

1. بحث‌هائی پیرامون توحید و شناسائی خدا مخصوصا از طریق مطالعه اسرار آفرینش آمده‌است.
2. بحث‌هائی در زمینه معاد و زندگی پس از مرگ، مخصوصا مثال‌های حسی آن مانند داستان ابراهیم و زنده شدن مرغ‌ها و داستان عزیر.
3. بحث‌هائی در زمینه اعجاز قرآن و اهمیت این کتاب آسمانی.
4. بحث‌هائی پیرامون داستان آدم و حوا و توبهٔ آن‌ها
5. بحث‌هائی پیرامون رزم و ماهیت نبرد در اسلام
6. بحث‌هائی بسیار مفصل درباره یهود و منافقان و موضع گیری‌های خاص آنها در برابر اسلام و قرآن.
7. بحث‌هائی در زمینه تاریخ پیامبران بزرگ مخصوصا ابراهیم و موسی.
8. بحث‌هائی در زمینه احکام مختلف اسلامی از جمله: نماز، روزه، حج، تغییر قبله، ازدواج و طلاق، احکام تجارت، احکام ربا، بحث‌هایی در زمینه انفاق در راه خدا، مسائل قصاص، تحریم قمار و شراب و قسمتی از گوشت‌های حرام و احکام وصیت و مانند آن.

همچنین آیات آیه الکرسی در این سوره قرار دارد.

آیه آمن الرسول

به دو آیه انتهایی سوره بقره می‌گویند. این دو آیه عبارتند از:

آمَنَ الرَّسُولُ بِمَا أُنزِلَ إِلَیْهِ مِن رَّبِّهِ وَالْمُؤْمِنُونَ کُلٌّ آمَنَ بِاللّهِ وَمَلآئِکَتِهِ وَکُتُبِهِ وَرُسُلِهِ لاَ نُفَرِّقُ بَیْنَ أَحَدٍ مِّن رُّسُلِهِ وَقَالُواْ سَمِعْنَا وَأَطَعْنَا غُفْرَانَکَ رَبَّنَا وَإِلَیْکَ الْمَصِیرُ لاَ یُکَلِّفُ اللّهُ نَفْسًا إِلاَّ وُسْعَهَا لَهَا مَا کَسَبَتْ وَعَلَیْهَا مَا اکْتَسَبَتْ رَبَّنَا لاَ تُؤَاخِذْنَا إِن نَّسِینَا أَوْ أَخْطَأْنَا رَبَّنَا وَلاَ تَحْمِلْ عَلَیْنَا إِصْرًا کَمَا حَمَلْتَهُ عَلَی الَّذِینَ مِن قَبْلِنَا رَبَّنَا وَلاَ تُحَمِّلْنَا مَا لاَ طَاقَةَ لَنَا بِهِ وَاعْفُ عَنَّا وَاغْفِرْ لَنَا وَارْحَمْنَآ أَنتَ مَوْلاَنَا فَانصُرْنَا عَلَی الْقَوْمِ الْکَافِرِینَ.

ترجمه مکارم شیرازی:پیامبر، به آنچه از سوی پروردگارش بر او نازل شده، ایمان آورده است. (و او، به تمام سخنان خود، کاملاً مومن می‌باشد). و همه مؤ منان (نیز)، به خدا و فرشتگان او و کتابها و فرستادگانش، ایمان آورده‌اند، (و می‌گویند:) ما در میان هیچ یک از پیامبران او، فرق نمی‌گذاریم (و به همه ایمان داریم). و (مؤ منان) گفتند: «ما شنیدیم و اطاعت کردیم. پروردگارا! (انتظار) آمرزش تو را (داریم)، و بازگشت (ما) به سوی توست.» خداوند هیچ کس را، جز به اندازه توانایی اش، تکلیف نمی‌کند. (انسان،) هر کار (نیکی) را انجام دهد، برای خود انجام داده، و هر کار (بدی) کند، به زیان خود کرده است. (مومنان می‌گویند:) پروردگارا! اگر ما فراموش یا خطا کردیم، ما را مؤ اخذه مکن! پروردگارا! تکلیف سنگینی بر ما قرار مده، آن چنان که (به خاطر گناه و طغیان،) بر کسانی که پیش از ما بودند، قرار دادی! پروردگارا! آنچه طاقت تحمل آن را نداریم، بر ما مقرر مدار! و آثار گناه را از ما بشوی! ما را ببخش و در رحمت خود قرار ده! تو مولا و سرپرست مایی، پس ‍ ما را بر جمعیت کافران، پیروز گردان!

ترجمه فولادوند:پیامبر (خدا) بدانچه از جانب پروردگارش بر او نازل شده است ایمان آورده است، و مؤمنان همگی به خدا و فرشتگان و کتابها و فرستادگانش ایمان آورده‌اند (و گفتند:) (میان هیچ یک از فرستادگانش فرق نمی‌گذاریم) و گفتند: (شنیدیم و گردن نهادیم، پروردگارا، آمرزش تو را (خواستاریم) و فرجام به سوی تو است.)خداوند هیچ کس را جز به قدر توانایی‌اش تکلیف نمی‌کند. آنچه (از خوبی) به دست آورده به سود او، و آنچه (از بدی) به دست آورده به زیان اوست. پروردگارا، اگر فراموش کردیم یا به خطا رفتیم بر ما مگیر، پروردگارا، هیچ بار گرانی بر (دوش) ما مگذار؛ همچنانکه بر (دوش) کسانی که پیش از ما بودند نهادی. پروردگارا، و آنچه تاب آن نداریم بر ما تحمیل مکن؛ و از ما درگذر؛ و ما را ببخشای و بر ما رحمت آور؛ سرور ما تویی؛ پس ما را بر گروه کافران پیروز کن.

ترجمه خرمشاهی:پیامبر به آنچه از سوی پروردگارش بر او نازل شده است، ایمان آورده است و مؤمنان هم، همگی به خداوند و فرشتگانش و کتابهایش و پیامبرانش ایمان آورده‌اند [و می‌گویند] بین هیچ‌یک از پیامبران او فرق نمی‌گذاریم، و می‌گویند شنیدیم و اطاعت کردیم، پروردگارا آمرزش تو را خواهانیم و بازگشت به سوی توست. خداوند هیچ‌کس را جز به اندازه توانش تکلیف نمی‌کند، هرکس هر چه نیکی کند به سود او و هرچه بدی کند به زیان اوست، خدایا اگر [فرمانی را] فراموش یا خطایی کردیم بر ما مگیر، پروردگارا بار گرانی بر عهده ما مگذار، چنانکه بر عهده پیشینیان ما گذارده‌ای، پروردگارا آنچه تاب و توان آن را نداریم بر دوش ما مگذار، ما را ببخش و بیامرز و بر ما رحمت‌آور، تو مولای مایی، ما را بر خدا نشناسان پیروز گردان.^[۵]

منابع

۱.سوره حمد: زیرا با کلمهٔ حمد شروع می‌شود و پیام اصلی و اولین آیهٔ آن دربارهٔ حمد یعنی پرستش خداست.

۲.فاتحه: از ریشهٔ فتح آمده و به معنای آغازگر و گشاینده‌است و به آن «فاتحة الکتاب» نیز می‌گویند.^[۲]

۳.سبع من المثانی: چون این سوره از ۷ آیه تشکیل شده و در هر نماز واجب و مستحب دو بار خوانده می‌شود آنراً سبع المثانی نیز می‌خوانند.

۴.امّ‌الکتاب یا امّ‌القرآن: یعنی (مادر کتاب خدا) یا (مادر قرآن) این دو نامگذاری بدین جهت است که اوّلاً قرآن با این سوره شروع می‌شود و آغاز هر چیز را امّ آن می‌نامند. ثانیاً زیرا آن را اصل و عصارهٔ قرآن می‌دانند.

۵.کَنز: این سوره را با گنج مقایسه کرده‌اند. یا اینکه گنج قرآن است.

تفسیر سوره حمد

 

﴿بِسْمِ اللَّهِ الرَّحْمَٰنِ الرَّحِيمِ﴾

شروع می‌کنم با نام آن کسی که ادراکات از درک ذاتش حیرانند. آن‌که دردها و کاستی‌های آفریدگان را بیش از خودشان ادراک کرده، و خلایق با نزدیکی و توجه به او نقص‌ها و دردهایشان به بهترین و کامل‌ترین حالت برطرف می‌شود. یاری کننده‌ای که رحمتش بدون قید و شرط، دائمی است.

﴿الْحَمْدُ لِلَّهِ رَبِّ الْعَالَمِينَ﴾ پرستش برای پروردگار جهانیان است وبس

همه تحیرها و شگفتی‌های لذت انگیز انسان از زیبایی‌ها، بزرگی و موزونی خلقت به ذاتی منتهی می‌شود که ادراکات از درک آن به نهایت تحیر خود رسیده، از ادراک تهی می‌شوند، ایجاد کننده و کمال بخشنده به تمامی آنچه که اسباب کسب علم و معرفت‌اند.

﴿الرَّحْمَٰنِ الرَّحِيمِ﴾ بخشندهٔ بخشایشگر است

کسی که قیامت را جهت تکامل بشر آفرید و اوست درک کننده دردها و نقص‌های آدمی بیش از خودشان، که به بهترین و کامل‌ترین حالت آن را بر طرف می‌کند؛ و آن از رحمت بی‌قید و شرط و دائمی حضرتش ناشی می‌شود.

﴿مَالِكِ يَوْمِ الدِّينِ﴾ روز زندگی از برای اوست

اوست قانون گذار و تعییین کنندهٔ حدود و سرنوشت انسان، در آن مقطع از زمان که تمامی اسرار نهان و نتیجهٔ اعمالش نمایان شده و بر حسب آنچه که باور داشتند از اعتقادات و دانسته‌ها، شرایط جسمی و روحی، اقتصادی و فرهنگی و... همچنین آنچه که می‌توانستند بدانند یا بشنوند، برای ایشان تصمیم‌گیری شده و میانشان قضاوت خواهد شد.

﴿إِيَّاكَ نَعْبُدُ وَإِيَّاكَ نَسْتَعِينُ﴾ تنها دربند توییم و از تو مدد می‌جوییم

خدایا من فقط و فقط در بند توأم و به غیر تو مرا دلبستگی و وابستگی نیست و فقط از تو استعانت می‌جویم.

﴿اهْدِنَا الصِّرَاطَ الْمُسْتَقِيمَ﴾ راهنماییمان کن به راه شکیبایی

پروردگارا، مارا برای وصال خود همراهی کن تا در وصال تو تمامیت وجودیمان شکوفا شود.

﴿صِرَاطَ الَّذِينَ أَنْعَمْتَ عَلَيْهِمْ غَيْرِ الْمَغْضُوبِ عَلَيْهِمْ وَلَا الضَّالِّينَ﴾ راه کسانی که به آنان ثروت (دارایی) داده‌ای و نه کسانی که بر آنان خشم گرفتی و نه گمراهان

راه کسانی که با گوارایی و آسانی به وصال تو رسیده‌اند. نه کسانی که با پیروی از هواهای نفسانی خود، راه را برای خود سخت و دشوار کرده‌اند و نه در تاریکی فرورفتگان (گمراهان).^[۳]

متن سوره حمد

بسم الله الرحمن الرحیم ﴿۱﴾

الْحَمْدُ اللّهِ رب العلَمِینَ ﴿۲﴾

الرَحمنِ الرَحیمِ ﴿۳﴾

مَالِکِ یَوْمِ الدِینِ ﴿۴﴾

إِیَّاکَ نَعْبُدُ وإِیَّاکَ نَسْتَعِینُ ﴿۵﴾

اهدِنَا الصِراطَ المُستَقِیمَ ﴿۶﴾

صِرَاطَ الَّذِینَ أَنعَمتَ عَلَیهِمْ غَیرِ المَغضُوبِ عَلَیهِمْ وَلاَ الضَّلِّینَ ﴿۷﴾

حواشی سوره

• از محمد پیامبر اسلام نقل شده‌است که: «بازخوانی فاتحه پادزهر نیش کژدم است».^[۴]
• از محمد پیامبر اسلام نقل شده که: «سورهٔ حمد باارزشترین ودیعه در گنجینه‌های عرش الهی است».^{[نیازمند منبع]}

گوش دادن

محمد ایوب

عبدالرحمن السدیس

شهریار پرهیزگار

منابع

به نام خداوند بخشنده مهربان

بگو: پناه مى‏برم به پروردگار مردم، (1)

به مالك و حاكم مردم، (2)

به (خدا و) معبود مردم، (3)

از شر وسوسه‏گر پنهانكار، (4)

كه در درون سينه انسانها وسوسه مى‏كند، (5)

خواه از جن باشد يا از انسان! (6)