معاني لغوي و اصطلاحي تعزيه :
معناي لغوي : تعزيه در لغت به معناي سوگواري ، برپاي داشتن يادبود عزيزان از دست رفته ، تسليت ، امركردن به صبر و پرسيدن از خويشان مرده است .
معناي اصطلاحي : تعزيه در اصطلاح به گونهاي از نمايش مذهبي منزوم گفته ميشود كه در آن عدهاي اهل ذوق و كار آشنا در مناسبتهاي مذهبي به صورت غالب ، در جريان سوگواريهاي ماه محرم براي باشكوهتر نشان دادن آن مراسم و يا به نيت آمرزيده شدن مردگان ، آرزوي بهره مندي از شفاعت اولياي خدا به روز رستاخيز و ... با رعايت آداب و رسوم و تمهيدهايي خاص و نيز بهره گيري از ابزارها و نواها و گاه نقوش زنده برخي از موضوعات مذهبي و تاريخي مربوط به اهل بيت بويژه واقعه كربلا را پيش چشم بينندگان باز آفرينند
ادامه در ادامه مطلب
تاريخچه :
تاريخ پيدايش تعزيه به صورت دقيق پيدا نيست برخي با باور به ايراني بودن اين نمايش آييني ، پاگيري آن را به ايران پيش از اسلام به پيشينه سه هزار سال سوگواري بر مرگ پهلوان مظلوم ايران سياوش ( سوگ سياوش ) نسبت داده و اين آيين را مايه و زمينهساز شكلگيري آن دانستهاند ، و برخي ديگر با استناد به گزارشهايي پيدايي آن را مشخصاً از ايران بعد از اسلام و مستقيماً از ماجراي كربلا و شهادت امام حسين ( ع ) و يارانش ميداند .
حوادث دردناك جانسوز كربلا و شهادت امام حسين ( ع ) و اتفاقاتي كه براي خانواده و ياران ايشان در روز عاشورا افتاده موجب عزاداريهاي دسته جمعي و ابداع نوعي نمايش آييني و مذهبي شد كه تعزيه نام دارد . در واقع بسياري تعزيه را تئاتر مذهبي شيعيان دانستند از طرفي تعزيه در يك تبيين ، تحليل و تفسير نمايشي گونه " درام تراژديك " محصول ميشود نخستين تعزيه ها در دوران كريم خان زند دز شيراز بوده است و دوران اوج هنر شبيه خواني يا تعزيه نيز در دوره قاجار بوده است شعر و موسيقي ، نحوه اجرا و تنوع مضامين از اركان اساسي تعزيه ايراني است .
انواع تعزيه :
تعزيه از درون سوگواريهاي مذهبي بر آمد و خود نيز جزئي از سوگواري بشمار ميرفت اما رفته رفته با پيمودن مسير تكاملي ، تنوع هايي نيز از نظر ترتيب ، شكل و مضمون در آن پديد آمد چنانكه گاه از تعزيه هايي چون تعزيه انتقادي ، اخلاقي ، شادي آور و ... نام ميبرند . روي هم رفته انواع تعزيه را ميتوان در سه دسته كلي برشمرد .
تعزيه دوره :
عبارت است از به نمايش درآوردن چندين دستگاه تعزيه به گونه هماهنگ توسط چندين گروه تعزيه خوان در يك محل يا محلهاي مختلف چنانكه از نظر زماني با تاريخ وقوع حوادث متاقبت داشته باشد .
تعزيه زنانه :
نمايش تعزيهاي است كه روزگاري به وسيله زنان و براي تماشاگران زن ، معمولاً در دنباله مجلس روزهخواني اجرا ميشد .گويند اين نوع تعزيه با حمايت و همت قمرالسلطنه دختر فتحعلي شاه و بعدها عزت الدوله خواهر ناصرالدين شاه در منزل نامبردگان پا گرفت و چون جنبه خصوصي و اشرافي داشت تنها به صورت كاري تفنني به جاي ماند و عموميت و توسعه اي نيافت .
تعزيه مضحك :
تعزيه اي است شاد با مايه هاي سرشاز از طنز ، كنايه ، لعن و نفرين ؛ به خمير مايه ي آن تمسخر دين ستيزان و كساني است كه پيامبران و امامان و خاندان آنها ستم و بي ادبی كرده اند .
تعزيه نامه :
تعزيه نامه عبارت است از متني كه تعزيه گردان براي اجراي تعزيه گرد آورده يا مي نگارد و پيش از آغاز تعزيه ميان شيبه خوانها پخش ميكند گاهي به تعزيه نامه نسخه نيز ميگويند .
ماندگاري برخي از تعزيه ها تا اندازه اي زيادي مرهون نمايش دوستي و ذوق ادبي برخي كارگزاران خارجي در ايران است . تني چند از اين كارگزاران از سر علاقه نسخه هايي از مجالس مختلف تعزيه را گردآوري و در برخي از موارد به زبانهايي نيز ترجمه كرده ا ند كه از جمله آنها ميتوان به مجموعه ي خوچكو ، مجوعه پلي ، مجموعه چرولي ، مجموعه ليتين و ... اشاره كرد .
شعر و موسيقي در تعزيه :
يكي از اجزاي اصلي تعزيه شعر يا نظم است كه اصل و اساس گفتگو در تعزيه را تشكيل ميدهد ، در واقع تعزيه بدون شعر و نظم مفهوم ندارد . در عهد صفوي براي كساني كه در مدح و رساي امامان و شهيدان كربلا شعر ميسرودند افتخاري بس بزرگ پديد ميآمد . انگيزهي پيدايش و محرك عمدهي ايجاد اين فضا سرودههاي شعراي بزرگي چون محتشم كاشاني بود هفت بند محتشم كاشاني كه از شاهكارهاي مرثيه سرايي اين دوره و دوره بعد از اوست يكي از بهترين اشعار سروده شده در رساي شهيدان كربلاست .
علاوه بر شعر در تعزيه از عنصر موسيقي هم به صورت سازي و هم به صورت آوازي استفاده ميشود از سازهاي مورد استفاده در تعزيه ميتوان به ني ، طبل ، نقاره ، دهل ، قره ني ، سازهاي دهني كوچك يا كرنا اشاره كرد . علت اين امر آن است كه استفاده از آلات موسيقي در اغلب جنگهاي دوران باستان ايران نيز مرسوم بوده است . استاد ابوالحسن صبا تعزيه را "اپرانزاژيك " برميشمارد و معتقد است كه اين تعزيه بود كه موسيقي ايراني را حفظ كرده است .
ابزار و آلات تعزيه :
از نظر ابزار آلات مورد استفاده در تعزيه ميتوان به شمشير ، سپر ، كلاه خود ، چادر و ... اشاره كرد كه بعضي از آنها مانند شاخه ي درخت نشان از درخت داشته و نمادين هستند . در تعـزيه ها
لباسهاي اشقياء سرخ رنگ و فاخر لباس ائمه ( ع ) ساده و سبز رنگ است ، اهل حرم با روبند و لباس مشكي و رنگ لباس رهگذرها ، قاصد و درويش معمولاً به رنگ زرد است . همچنين در تعزيه استفاده از حيواناتي نظير كبوتر خونين بال ، اسب ، شتر ، شير و آهو ( تعزيه امام رضا ) مرسوم است .
منابع و مأخذ تعزيه :
مضامين تعزيه ها با الهام پذيري از مأخذ ، منابع و مايه هاي گسترده ، بسيار گوناگون و متنوع است. بعضي از تعزيه ها از اساطير و مذهبي يا ملي مايه گرفتها ند مانند تعزيه بلقيس و حضرت سليمان و تعزيه روز عزل يا تعزيه هابيل و قايبل و ... برخي ديگر از حوادث تاريخي اسلام نشعت گرفته اند مانند تعزيه پيامبر ( ص ) ، تعزيه امام حسين ، تعزيه حضرت علي ( ع ) و تعزيه امام رضا ( ع ) و ... بعضي ديگر تعزيه ها ريشه در ادبيات منظوم و قصه ها و افسانه هاي ايراني دارند مانند درويش بياباني كه بيانگر گوشه اي از زندگي حضرت موسي در كوه طور است .
نظر خاورشناسان پيرامون تعزيه :
گوشه هايي از هنر شبيه خواني و تعزيه ايراني در سفرنامه اروپايياني كه به ايران سفر كردهاند منعكس شده است به عنوان مثال تاورنيه در سفرنامه خود تعزيه ا ي كه در سال 1046 شمسي در حضور شاه صفي دوم در اصفهان شاهد آن بوده است را شرح ميدهد . همچنين " ويليام فرانكلين " در كتاب خود با عنوان " مشاهدات سفر از بنگال به ايران " بازيها و تعزيه هايي را كه در محرم 1166 شمسي عهد زنديه شاهد آن بوده است را ذكر ميكند .
خانم " كارلا سرنا " در كتاب خود با نام مردم و ديدنيهاي ايران " به سال 1877 م " مي نويسد اجراي تعزيه ها نمايش هاي قرون وسطي را به خاطر مي آورند و شبيه نمايش هايي است كه در همين ايام در برخي از ايلات جنوبي فرانسه و نزديك ناپل و به خصوص در بيروت در صحنه مي آورند و مردم كشورهاي مختلف اروپايي براي تماشاي آن هجوم ميبردند .
" پرفسور چلكوفسكي " استاد هنر دانشگاه نيويورك ورئيس بخش شهر شناسي و تعزيه شناس برجسته در مصاحبه اي گفته است : نمايش " روياي تابستاني شكسپير " را در لندن ديدم و به وضوح احساس كردم تحت تأثير تعزيه هاي ايراني به اجرا درآمده است .
نتيجه گيري :
به طوركلي مذهب نقش مؤثري در پديده هاي هنري همچون شعر ، موسيقي ، نقاشي و حركات موزون دارد در واقع پديده هاي هنري و كاربرد صحيح آن ميتوان مفاهيم مذهبي را با درجه اثرگذاري بيشتر و پاياتري به مخاطب منتقل كرد در تعزيه نيز هركدام از پديده هاي فوق جايگاه خاص خود را دارند و از لحاظ معناشناسي بخش قابل توجه اي از مفاهيم را در قالبهاي هنري جذابي به مخاطب ارائه مي دهند همچنين ميتوان تعزيه را يك درام موسيقيايي دانست كه با درآميختن با موسيقي توانسته مفاهيم ظريف انساني ، اخلاقي و حماسي به نحو مناسب منتقل كند و در كنار تأثير معنوي و هنري بر مردم ايران ، حافظ و نگهدار موسيقي ايراني باشد .
منابع و مأخذ :
تاریخ نمایش2و1
سفرنامه پیتر چکلوفسکی
