تفسير صحيح تباكى‏

معدود رواياتى كه در آنها لفظ «تباكى» وارد شده است، بسيار اندك است.2 و در يكى از آنها چنين است كه راوى مى‏گويد: خيال مى‏كنم كه حضرت فرمود: «من بكى‏ أو أبكى، و اَظُنُّه قال او تباكى»؛3، حال اگر هم چنين سخنى از ناحيه معصوم‏عليه السلام صادر شده باشد به هيچ وجه نمى‏تواند به آن معناى نادرستى كه تحريفگران تصوّر كرده‏اند، بوده باشد. در تفسير آن سه وجه زير را مى‏توان تصوّر كرد:

1. تظاهر به گريه و اندوه 
البته نه به آن معنا كه شُبهه ريا را در برداشته باشد بلكه به نيّت قربةً الى اللّه و خالصاً لوجه اللّه تظاهر كند و خود را اندوهگين و غمناك نشان دهد. اين معنا با توجه به زمان صدور حديث (زمان حكومت بنى‏اميه) صحيح‏تر به نظر مى‏رسد. زيرا بنى اميه هر سال روز عاشورا را جشن مى‏گرفتند و پيروان آنها در آن روز تظاهر به شادى و سرور مى‏كردند.4 و امام‏عليه السلام نيز با اين سخن شيعيان را دعوت مى‏كند كه هر طور شده در روز عاشورا و دهه محرم اظهار غم و اندوه كنند تا همدلى خود را با دوستداران اهل‏بيت‏عليهم السلام و تنفّر خود را از آل يزيد نشان دهند.

2. تكلّف براى تحصيل گريه‏
گاهى باشد كه انسان در مرحله نخست، بنا به عللى نمى‏تواند كارى را انجام دهد، اما از آنجا كه دلش مى‏خواهد كه آن كار را انجام دهد به هر نحو ممكن تمايل به آن كار را نشان مى‏دهد و اى بسا كه ناخودآگاه و با تكلّف هم كه شده، تمايل درونى خود را بروز مى‏دهد و آشكار مى‏سازد. چرا كه از كوزه همان برون تراود كه در اوست، و جالب اينكه بالاخره اين تكلّف و تشبّه در نهايت به نتيجه مى‏رسد و صورت كاملاً طبيعى پيدا مى‏كند. از باب مثال فرض كنيد كه كسى در اثر قساوت قلب و يا در اثر هر علت ديگرى ابتدا نمى‏تواند از خوف خدا گريه كند و يا به ياد مظلوميتهاى اهل‏بيت‏عليهم السلام ناله كند و بگريد اما چون اين كار را در دل دوست دارد و به حال گريه كنندگان غبطه مى‏خورد، ناخواسته خود را شبيه آنان مى‏سازد و با تكلّف هم كه شده، متأثّر و دل‏گير مى‏شود و چهره غمناك و اندوهگين پيدا مى‏كند تا در نهايت غبار قساوت از آينه دل مى‏زدايد و اشك چشمش سرازير مى‏شود كه همان كار، خود مطلوب است.

فشرده سخن اين كه «تباكى» از باب مقدمه بُكاء، آن هم از باب مقدمه طبيعى بكاء، مطلوب و مستحب است و از آنجا كه اين مقدمه، قهرى و طبيعى است هيچ گونه شائبه ريا و سُمعه را نمى‏توان در آن دخيل دانست. منتهى گاه اين مقدمه (تباكى) به آن نتيجه (بكاء) منجر مى‏شود و گاهى ديگر نمى‏شود مثل اينكه كسى قساوت قلب داشته و يا فرصت نتيجه‏گيرى، اندك بوده و يا در همان مراحل نخست (در حال تباكى) كار ديگرى پيش آمده و او نتوانسته از مرحله تباكى به مرحله بكاء برسد. حال از احاديث مورد بحث استفاده مى‏شود كه انسان در همان مرحله تباكى نيز مأجور خواهد بود. البته اين مسئله منحصر به گريه كردن نبوده و در مورد برخى عبادتهاى ديگر نيز مثل «تحلُّم» بر حلم و «تزهُّد» براى زهد آموزى و كسب زهد، مطلوب و مورد تأكيد پيشوايان معصوم‏عليهم السلام است.5

3. تمايل به بكاء و دوست داشتن آن‏
به اين معنى كه اگر كسى هم گريه نكند اما تمايل به اين كار داشته باشد و دلش بخواهد كه بر مصائب اهل‏بيت‏عليهم السلام بگريد و به نوعى اين تمايل را نشان بدهد، مطلوب و مستحب است كه اين تمايل و اظهار آن را داشته باشد، و همين است معناى آن تباكى كه در كلام معصومين‏عليهم السلام ديده مى‏شود و ميان بكاء و تباكى، عموم و خصوص مطلق است؛ يعنى هر بكائى حتماً تباكى هم هست ولى بعضى از تباكى‏ها، بكاء نيز هست و چنان كه در تفسير دوم گفته شده، تباكى مقدمه بكاء است و تباكى به اين معنا (تمايل به گريه و دوست داشتن آن) حتماً با بكاء خواهد بود. چرا كه اگر كسى كارى را نخواهد، انجام نمى‏دهد به ويژه اگر آن كار در ارتباط با دل و تأثّر قلبى باشد و گاهى اين مقدمه، قهرى و ضرورى نيز است، به اين معنا كه تا كارى را نخواهد و تمايل به آن نداشته باشد، آن كار را انجام نخواهد داد؛ مثل آن حديثى كه به نقل از امام على‏عليه السلام مى‏گويد: «من لم يتحلّم لم يحلم؛ هركس حلم و بردبارى را نخواهد و تمايل خود را به حلم، به نوعى نشان ندهد، بردبار نخواهد شد».6

حال سخن ما نيز اين است كه تا كسى «تباكى» نكند، بكاء هم نخواهد كرد و هركس آن كار را بكند، دليل اين است كه اين كار (بكاء) را نيز مى‏خواهد بكند و همين خواستن نه تنها مطلوب و مستحبّى است كه حتى گاهى ضرورى و قهرى هم هست و به هيچ وجه نمى‏تواند شائبه‏اى از ريا داشته باشد. چرا كه قهرى بودن با تصنّعى بودن، در تضاد است.

4. تعاون در گريه و عزادارى‏
به اين معنى كه عزاداران تأثّر و گريه خود را پنهان نسازند و با گريه و ناله آشكار خود يكديگر را به گريه وادارند و كسانى هم كه نمى‏توانند گريه كنند، با گريه كنندگان هم ناله و هم صدا شوند.
مرحوم محدّث نورى در اين باره سخنى دارد كه مى‏تواند معناى صحيح تباكى را نشان بدهد، ايشان مى‏نويسند:
«مخفى نماند كه براى كلمه شريفه «تباكى» نظير هم وزن آن «تعاون» معناى لطيف ديگرى هست كه شايد مراد آن باشد و آن عبارت از اين است كه مؤمنين يكديگر را با كردار و گفتار و رفتار بگريانند، مانند آن برادران و خواهرانى كه پدر يا مادر عزيز و مهربانى را از دست داده باشند و به گرد هم آيند و از عزيز از دست رفته خود ياد كنند، از محاسن و خصال پسنديده، احسان و كردار نيك، شدّت مصائب و بلاى او، هريك هرچه به خاطرش آيد، به يكديگر بگويند و بگريند و ناله كنند...»
و مؤيّد همين احتمال است آن كه در آداب روز عاشورا وارد شده است؛ در خبر شريف زيارت عاشوراى معروفه، مذكور است كه حضرت صادق‏عليه السلام فرمود:

«... پس ندبه و نوحه و گريه كند بر حسين‏عليه السلام و اهل خانه‏اش را نيز به گريه كردن بر آن حضرت توصيه كند تا در خانه خود با اظهار ناله و نوا مجلس عزادارى بر آن حضرت به پا دارند. و [در آن روز (روز عاشورا) ]براى ملاقات به خانه يكديگر روند تا همديگر را در عزاى حسين‏عليه السلام تعزيت گويند و در خانه‏هاى خود، مجلس عزادارى به پا دارند.»7

مرحوم محدّث نورى پس از آن كه اين معناى لطيف را از حديث تباكى برداشت كرده و توضيح مى‏دهد، در ادامه مى‏نويسد:

«به هر حال در تباكىِ ممدوح و محبوب كه از طاعات و عبادات محسوب مى‏شود، شائبه‏اى از ريا كه از اقسام شرك خفى است، نيست. سبحان اللّه! حضرت امام حسين‏عليه السلام آن همه مصائب را به اين جهت تحمّل كرد كه اساس توحيد را محكم سازد و كلمه حق را تعالى بخشد و مبانى دين مبين را تحكيم سازد و آن را از راه يافتن و رواج يافتن بدعتهاى ملحدين حفظ كند، [با اين حال ]چگونه ذى شعورى احتمال مى‏دهد كه اعظم معاصى و اكبر موبقات (بزرگ‏ترين گناهان و بزرگ‏ترين گناهى كه موجب خلود در آتش مى‏شود.) كه شرك باشد، به سبب آن حضرت جايز باشد؟! گويا سبب اين توهّم فاسد و خيال شيطانى، تأمّل نكردن در ريا و قبح رياست يا اينكه با اين تحريف و توطئه مى‏خواهند رغبت خود را به زر و سيم و قبايح اين حرص و آز را بپوشانند واللّه العاصم.»8

ششمين عامل تحريف‏
قياس به نفس‏
از عوامل تحريف، يكى هم قياس به نفس است؛ به همين دليل بيشتر در كتابهايى كه به صورت نظم و شعر سروده شده‏اند، ديده مى‏شود كه شاعران و سرايندگان به اصطلاح خواسته‏اند كه زبان حال امام حسين‏عليه السلام و اهل بيت و انصار آن حضرت را به رشته نظم بكشند و يا در قالب شعر بريزند. اما در واقع زبان حال خودشان را به تصوير كشيده‏اند و در نتيجه كارها و گفتارها و رفتارهايى كه فقط برازنده خود و امثال خودشان هست، به اهل بيت اطهارعليهم السلام بسته‏اند!
و همين زبان حالها با مرور زمان از كتابهاى منظوم و شعر به كتابهاى مقاتل و مجالس هم راه يافته و صورت رسمى به خود گرفته است. و به عنوان حديث يا روايت تاريخى، مشهور و مقبول خاصّ و عام شده است.

پر واضح است كه به بهانه زبان حال نمى‏توان هر شعر ذلّت بارى را به عنوان مدح و مراثى اهل بيت‏عليهم السلام منتشر ساخت. زبان حال امام حسين‏عليه السلام اگر هم مطابق زبان قال آن حضرت نباشد، لازم است كه حتماً مخالف آن نيز نباشد و بيشتر مقتل خوانى‏ها و مرثيه سرائى‏ها و نقل حكايت‏هاى ذلّت بار با روح بزرگ حسينى و هدف عاشورا مخالفت آشكار دارد و فقط از اينجا ناشى شده است كه گويندگان، آن حضرت را با خود قياس كرده‏اند و دردا كه كسى نيست به اينان بگويد: 
كار پاكان را قياس از خود مگير
گرچه باشد در نوشتن شير، شير

امام على‏عليه السلام مى‏فرمايد:
«لايقاس بآل محمدصلى الله عليه وآله وسلم من هذه الامّة احدٌ... هم اساس الدين، و عماد اليقين، اليهم يفئى الغالى، و بهم يلحق التالى و لهم خصائص حقّ الولاية و فيهم الوصية والوراثة....؛9 هيچ كسى را از اين امّت، قياس با آل‏محمدصلى الله عليه وآله وسلم نتوان كرد و آنان را كه نعمت ارشاد و هدايت آل محمدصلى الله عليه وآله وسلم از سقوط نجات داده است، نتوان با آن پيشوايان الهى مساوى گرفت. آل محمدصلى الله عليه وآله وسلم اركان اساسى دينند و ستون برپاى دارنده يقين‏اند؛ افراطگران بايد به سوى آنان برگردند و عقب‏ماندگان تفريطگر، خود را به آنان برسانند. حق ولايت از ويژگى‏هاى آن كمال يافتگان است و وصيّت پيامبرصلى الله عليه وآله وسلم به برترى آنان و وراثت رهبرى، در آن شخصيتهاى خدا ساخته است.»10

پى‏نوشت‏ها:
1. دعات الحسينيه، محمدعلى نخجوانى، ص 4 و 5، چاپ بمبئى، 1330 ق.
2. يكى از آن روايت‏ها را سيد ابن طاووس با عبارت «روى عن آل الرّسول» نقل كرده كه حاكى از مرسل و ضعيف بودن سند است. (ر.ك: بحارالانوار، ج 44، ص 288) به نقل از لهوف، و ديگرى نيز به توسط افراد ناشناس و از راويان مجهول نقل شده است. (ر.ك: همان، ص 282.)
3. بحارالانوار، ج 44، ص 289، به نقل از كامل الزيارات و ثواب الاعمال.
4. در اين باره اثر پربار استاد سيد جعفر مرتضى عاملى با نام «المواسم و المراسم» بويژه صفحات 82 - 85 ديده شود.
5. چرا كه به تصريح روايتى از امام على(ع) «التّزهد يؤدّى الى الزّهد». ر.ك: غررالحكم، ج 1، ص 291، يعنى «تزهّد» زهد مى‏آورد چنان كه «تباكى» بكاء مى‏آورد.
6. لؤ لؤ و مرجان، ص 36، به نقل از غررالحكم.
7. همان، ص 38.
8. همان، ص 38 و 39 (با ويرايش و تصرّف). و گفتنى است كه جمله آخر اين عبارت، تعريضى است به آنان كه با نام حسين(ع) و عاشورا، ارتزاق مى‏كنند و دين را دكّان براى دنياى خود ساخته‏اند كه محدّث نورى در صفحات نخستين لؤ لؤ و مرجان در اين باره سخن گفته است.
9. نهج البلاغه، خطبه دوم.
10. ترجمه و تفسير نهج البلاغه، استاد جعفرى، ج 2، ص 234.

منبع: كوثر , شماره  54 ؛ از طر يق شبكه اطلاع رسانى شارح