شعر، عنصر اصلي هنر آييني
شايد بتوان به جرأت برجسته‌ترين هنر آييني و عاشورايي را شعر دانست. از ديرباز ايرانيان و به طور اخص شيعيان توجه ويژه و خاصي به شعر آييني و مراثي اهل‌بيت (عليهماالسلام) داشته‌اند. مي‌توان علت اصلي اين اهميت را، ويژگي شعر در توانايي بيان احساسات و عواطف فردي و جمعي دانست و اين مشخصه به طور واضح در آيين عزاداري سرور و سالار شهيدان حضرت‌امام‌حسين(ع) به چشم مي‌خورد.
آنچه در ديد و نظر محققان هنر آييني و برجسته است اهميت و نقش عنصر شعر در تمامي اين آيين و رسم كهن تاريخي است. چرا كه در متن تمامي هنرها مثل تعزيه‌خواني، نوحه‌خواني، نقاشي روي پرده و ذكر مصائب و مرثيه‌سرايي اهل‌بيت جاري است.
شايد بتوان دليل اصلي اهميت شعر را در اين آيين علاقه ضمير ناخودآگاه جمعي ايرانيان و همخواني روح آنان با سخن ريتميك و متوازن است. از اين رو كشش و جذبه آنان به سوي شعر كه قالب كاملي براي بيان كامل احساسات شاعر مي‌باشد است.
* جايگاه مرثيه سرايي و شعر عاشورايي در ادب فارسي:
مرثيه‌سرايي ازديرباز در ادبيات فارسي رواج داشته است و سبقه تاريخ ادبياتي طولاني دارد. چنان كه در سده‌هاي نخستين ورود اسلام به ايران و در قرن دوم و سوم هجري با توجه به شرايط مذهبي ويژه، قطعاتي در ديوان كسايي ؟؟ كه به شاعر ديني و اخلاقي معروف است يافت مي‌شود. اين قطعات شايد اولين نمونه شعر كارشناسانه عاشورايي باشد.
دليل توجه اين شاعر به شعر ديني و مخصوصاً مرثيه امام حسين(ع) آزادانديشي پادشاهان وقت نسبت به شاخه‌هاي مختلف مذهبي است. نكته‌اي كه در چند سده بعد مانند زنجيري بر دست و قلم شاعران نهاده شد و آنان را از سرودن اشعاري در نعت و مرثيه اهل‌بيت عليهماالسلام منع كرد.
در قرون بعدي با توجه به حكمراني امراي ترك (غزنويان، سلجوقيان) و تعصب شديد مذهبي آنان، شيعيان مجالي براي خودنمايي و بزرگداشت امامان ديني خود نداشتند بنابراين شعر ديني و مرثيه‌سرايي رو به ركود نهاد. تا جايي كه گاهاً در ديوان بعضي از شاعران معاند اهل‌بيت (عليهما السلام) هجويات و بدگويي‌هايي نسبت به واقعه كربلا و امام حسين(ع) ديده مي‌شود.
البته در اين دوره شاعران دوستدار آن امام همام آرام ننشسته و دست به سرودن قطعات و ترانه‌ها و مديحه‌هايي شدند كه به طور شفاهي در مراسم مخفيانه عزاداري خوانده و درذهن مردم جاي مي‌گرفت. بنابراين در طول حكومت امراي ترك (قرن چهارم تا ششم) شكل مكتوبي از شعر آييني و عاشورايي وجود ندارد و اگر هم باشد به طور واضح نبوده و كنايي و سمبليك است.
در قرون بعدي و بالاخص بعد از روي كار آمدن صفويان كه اولين پادشاهان مقتدر شيعي مذهب در ايران بودند و مقتدرانه مذهب تشيع را مذهب رسمي كشور اعلام كردند. شاعران آييني اين حس فرو كوفته خود را تعديل و دست به سرودن شاهكارهاي شعر عاشورايي نمودند چنانكه نمونه اعلاي آن را در سده بعد در ترجيح‌بند محتشم كاشاني و قطعات وصال شيرازي مي‌يابيم.
در حال حاضر اين ترجيح‌بند نمادي از مصيبت كربلا و آغاز ماه محرم محسوب مي‌شود. نمونه اعلاي شعر عاشورايي است و مطلع آن چنين است و آشناي همه اذهان ايران است.
بازاين چه شورش است كه در خلق عالم است
باز اين چه نوحه و چه عزا و چه ماتم است
* انقلاب اسلامي و اوج شعر عاشورايي:
شعر عاشورايي بعد از دوران ذكر شده رو به پيشرفت نهاد به طوري كه در دوران قاجار كثرت شعراي آييني به چشم مي‌خورد.
اما مي‌توان اوج هنري شعر عاشورايي را بعد از انقلاب اسلامي دانست. در سالهاي جنگ تحميلي ايران و عراق مكرراً جبهه‌هاي جنگ تشبيه به واقعه كربلا و كربلا مي‌شد. از اينرو وجه تشابه بسياري بين ادبيات مقاومت و ادبيات عاشورايي در ديد شاعران و محققان به وجود آمد. بنابراين سالهاي اوليه انقلاب اسلامي را مي‌توان اوج شكوفايي شعر عاشورايي و حسيني بود و اشعار شاعران بيشماري در اين مقوله دست به هنرنمايي زده‌اند.
قيصر امين‌پور، موسوي گرمارودي، طاهره صفارزاده و ... از شاعران برجسته اين سبك شمرده مي‌شوند.
* قالب‌هاي مورد استفاده شاعران حسيني:
در قرون اوليه معمولاً قالب مورد استفاده شاعران عاشورايي و ديني قطعه بوده است اما در سالهاي آينده به جهت شكل شفاهي و داستان‌گونه واقعه كربلا شعرا دست به سرايش شعردر قالب مثنوي ـ كه مورد استفاده براي مضامين بلند است ـ، زدند اما در سالهاي بعدي از ترجيح‌بند، مسلط، غزل و... نيز استفاده مي‌شد.
در سده كنوني و در دوران بعد از انقلاب شاعران از تمامي قوالب شعري براي سرايش شعر آييني استفاده كردند چنانكه حتي در قالب نيمايي، سپيد و موج نو شعر حسيني و عاشورايي در دست است.
اما نوحه‌سرايي كه منبع اصلي آن شعر است از دون ديگري است. در اين هنر به جهت شفاهي بودن ترجيهاً ترانه و دوبيتي قالب اصلي شعر عاشورايي است.
منابع:
چشم‌اندازي به شعر معاصر ايران [دكتر مهدي زرقاني] سبك شناسي شعر دكتر سيروس شميسا
گزيده تاريخ ادبيات در ايران (جلد 1 و 2 و 3) دكتر ذبيح‌ا... صفا
نوشته شده در تاريخ پنج شنبه 15 دی 1390 توسط مهدی شکیبا مهر
