تربيت عبارت است از شكوفا سازى استعدادها و جهت دهى آن به سوى كمال مطلوب. تربيت ضرورى‏ترين نياز انسان در زندگى است. انسان بدون تربيت صحيح ره به جايى نمى‏برد، نه از باغ زندگى خويش ميوه شيرين‏مى‏چيند و نه كام انسانهاى ديگر را از ثمرات درخت وجود خود شيرين مى‏كند;و بالاتر آنكه نه به درك معناى انسانيت نايل مى‏آيد و نه به فتح قله‏هاى‏رفيع انسانيت دست مى‏يازد. بدين جهت تربيت عاليترين هدف پيامبران و اساسى‏ترين‏پيام كتب و اولين و ضرورى‏ترين وظيفه والدين است. ضرورت و اهميت تربيت،والدين را بر آن مى‏دارد كه به اين مسووليت‏بزرگ ارجى دو چندان نهند; براى‏ايفاى درست آن خود را به صلاح و آگاهى از روش و فنون تربيت مجهز بسازند و باالگو گرفتن از مربيان موفق در انجام دادن اين وظيفه مهم بكوشند. بى‏شك معصومان عليهم السلام موفق‏ترين مربيان و سيره قولى و عملى آنهامطمئن‏ترين الگو براى والدين در امر ظريف و پرپيچ و خم تربيت است. اين‏مقاله بر آن است تا نكاتى از سيره تربيتى امام رضا(ع) در تربيت فرزند رايادآورى كند و گامى، هر چند ناچيز، در ترويج معارف اهل‏بيت‏بردارد.

سيره تربيتى امام رضا(ع)، با توجه به سفر آن حضرت به خراسان و دورى از كانون‏خانواده و نيز تك فرزندى چنانكه برخى از بزرگان قايلند بسيار قابل‏توجه است; چرا كه تربيت فرزند يگانه آن هم از راه دور شيوه‏اى خاص مى‏طلبد.

1- تدريجى بودن تربيت

تربيت جريانى مستمر و فعاليتى تدريجى است كه نه مرزمى‏شناسد و نه زمان و مكان; بلكه به درازاى عمر است و به پهناى ابعادوجودى عالم اكبر، يعنى انسان. درخت تربيت زود ثمر نمى‏دهد و نبايد انتظارداشت‏يك شبه يا چند ماهه در امر ظريف و پيچيده تربيت معجزه انجام گيرد; بلكه‏بايد از سالها قبل از تولد زمينه تربيت صحيح را فراهم كرد و بعد از تولد،بتدريج‏با صبر و حوصله، به انجام آن پرداخت. در سيره ائمه اطهار عليهم السلام‏و ديدگاههاى آنان مسايلى چون انتخاب همسر شايسته، لزوم رعايت آداب ازدواج،توجه به مواقع و شرايط انعقاد نطفه، مراقبتهاى ايام باردارى و ... حكايت ازاين نكته مهم دارد.

الف) انتخاب همسر صالح و شايسته

صفوان بن‏يحيى از امام‏رضا(ع) نقل كرده است كه فرمود: هيچ سودى براى مرد بهتر از همسر صالح، كه‏هنگام ديدن وى شوهر خوشحال شود و در غياب شوهر نگهدار خود و اموالش باشد،نيست.

همچنانكه زن بايد صالح و شايسته باشد، مرد نيز بايد شايسته باشد. بروالدين است كه به كمك دخترانشان، شوهران شايسته و صالحى براى آنان‏انتخاب كنند. حسين بن‏بشار واسطى مى‏گويد: خدمت امام رضا(ع) نامه نوشتم كه يكى‏از بستگانم از دخترم خواستگارى كرده است، ولى مرد بد اخلاقى است. [آيا صلاح‏هست كه دخترم را به ازدواج او در آورم؟] حضرت فرمود: اگر بداخلاق است، دخترت‏را به ازدواج او در نياور.

ب) رعايت آداب ازدواج

بعد از انتخاب همسر شايسته، در طليعه ازدواج بايدمهمترين هدف ازدواج، كه همان تربيت فرزندان صالح است، مورد توجه باشد وياد خداوند متعال ميهمان قلبهاى پاك زن و مرد بوده و آنها بايد، ضمن رعايت‏ساير آداب نكاح، از خداوند فرزند سالم و صالح طلب كنند. در كتاب شريف فقه‏الرضا، كه به حضرت رضا(ع) منسوب است، در مورد اولين برخورد زن و مرد، خطاب‏به شوهر، چنين آمده است: هنگامى كه زن به خانه تو وارد شد، پيشانى‏اش را بگير; او را به طرف قبله‏بنشان و بگو: «خداوندا، او را به امانت گرفته‏ام و با ميثاق تو بر خود حلال‏كرده‏ام; پروردگارا، از او فرزند با بركت و سالم روزى‏ام كن و شيطان را درنطفه‏ام شريك مساز و سهمى براى او قرار مده.»

ج) مراقبتهاى ايام باردارى

بعد از انعقاد نطفه، مراقبتهاى ايام باردارى بسيار مهم و ضرورى است. توجه به‏وضعيت روانى همسر، گستراندن بستر آرامش در منزل و خارج آن و نيز تغذيه مناسب‏و سالم از ضرورتهاى اين دوره است. علاوه بر غذاى سالم و مقوى، استفاده ازبرخى ميوه‏ها و خوراكيها مى‏تواند در آينده كودك و شخصيت و صفاتش مؤثر باشد،بدين جهت، معصومان عليهم السلام بهره‏گيرى از برخى خوردنيها در ايام باردارى‏توصيه كرده‏اند. محمد بن سنان از امام رضا(ع) نقل كرده است كه آن حضرت فرمود: «همسران باردارتان را كندر دهيد; اگر حمل آنها پسر باشد، پاكيزه قلب ودانشمند و شجاع خواهد شد و اگر دختر باشد، خوش اخلاق و زيبا مى‏شود و نزدشوهرش منزلت مى‏يابد.»

ناگفته پيداست كه اين نوع خوراكيها علت تامه پديدآمدن اين صفات نيست و عوامل ديگر هم مؤثر است.

2- اولين گام

بعد از تولد، كودك قدم به جهانى نو مى‏گذارد. در اولين گام‏بايد آواى توحيد را در گوش نوزاد زمزمه كرد، فضاى هستى‏اش را از نسيم خوش‏توحيد و بندگى عطرآگين ساخت و با افشاندن بذر توحيد سرزمين وجودش را ازلاله‏هاى زيباى ذكر الهى سرشار كرد. امام رضا(ع) فرمود هنگام تولد فرزند درگوش راست او اذان و در گوش چپش اقامه بگوييد.

3- نامگذارى

هر واژه‏اى حكايت از معنايى مى‏كند. زيبايى و ركيك بودن واژه‏ها بستگى مستقيم به معناى آنها دارد. گرچه معناامرى اعتبارى است و در نامگذارى چندان مورد توجه نيست; ولى هنگام به كاربردن آنها معانى ناخودآگاه تداعى مى‏شود. نام نيكو مايه سربلندى و افتخار ونام زشت‏باعث‏سرشكستگى و احيانا احساس حقارت است. زيرا نام تا پايان عمر باانسان همراه است و فرد همواره با آثار خوب و بدش مواجه است. ائمه طاهرين‏عليهم السلام هم خود نامهاى نيكو براى فرزندانشان بر مى‏گزيدند و هم ديگران رابدين امر سفارش مى‏كردند. امام هشتم شيعيان نام نيكوى محمد را بر فرزنددلبندش نهاد و از تاثير اين نام نيكو چنين پرده برداشت: «خانه‏اى كه در آن‏نام محمد باشد، روز و شبشان را با خير و نيكى به پايان مى‏رسانند.»

4- مراقبت از كودك

نوزاد انسان گلى نو رسيده است كه بتدريج‏به رشد و شكوفايى‏مى‏رسد. به ثمر نشستن گل به مراقبت دائمى باغبان نياز دارد. والدين، بويژه‏مادر، باغبانان دلسوز زندگى‏اند و گلهاى معطر زندگيشان به مراقبت همه جانبه‏آنان نياز دارد. مراقبت از سلامت جسمانى، تغذيه مناسب، تامين آرامش و سلامت‏روانى و تامين نيازهاى عاطفى نوزاد در رشد جسمانى، عاطفى و تكامل معنوى‏اش‏تاثير بسزا دارد. به ويژه در نخستين روزهاى زندگى كه نوزاد، به خاطربيگانگى با محيط جديد و ضعف و ناتوانى، به مراقبت و توجه افزونتر نيازمنداست.

حكيمه خواهر امام رضا(ع) گفته است: وقتى زمان وضع حمل خيزران، مادر حضرت جواد(ع)، رسيد، حضرت رضا(ع) مرا صدا زد و فرمود: هنگام وضع حمل، پيش او حاضر باش و همراه او و قابله‏درون اتاق برو. آنگاه حضرت چراغى در اتاق گذاشت و در آن را بست. هنگام وضع‏حمل خيزران چراغ خاموش شد و او ناراحت گرديد. در اين وضيعت‏بوديم كه حضرت‏جواد(ع) به دنيا آمد در حالى كه بر روى او چيز نازكى مانند پارچه بود، نورش‏تمام اتاق را روشن كرد و ما به آن نگاه مى‏كرديم. آنگاه او را در آغوش گرفتم و آن پرده را از او جدا كردم. در اين هنگام امام‏رضا(ع) آمد، در اتاق را باز كرد، جواد(ع) را گرفت، در گهواره گذاشت و به‏من فرمود: «يا حكيمه الزمى مهده‏»; حكيمه مراقب گهواره‏اش باش ...

5- كودك و سلامتى

از ويژگيهاى دين اسلام تاكيد بر پرورش همه ابعاد زندگى‏انسان است. هر چند در تربيت اسلامى پرورش ابعاد معنوى هدف اصلى و نهايى‏است; اما دستيابى به آن هدف بزرگ در پرتو داشتن جسمى سالم و روانى با نشاط‏امكان‏پذير است. در سيره تربيتى امام رضا(ع)، علاوه بر تاكيد بر ساير ابعاد،به رعايت‏بهداشت، تغذيه سالم و نيز عوامل غير مادى مؤثر در سلامتى مانند صدقه‏و عقيقه توجه خاص شده است. آن حضرت، در بخشى از مطالبى كه براى مامون نوشت،چنين نگاشت: عقيقه كردن براى پسر و دختر، نامگذارى، تراشيدن موهاى سر نوزاددر روز هفتم و معادل وزن موها طلا يا نقره صدقه دادن لازم است.

در سخن ديگرى به نقل از پيامبر اكرم(ص) فرمود: فرزندانتان را در روز هفتم‏ختنه كنيد; زيرا ختنه باعث پاكى بيشتر و رشد سريعتر آنان مى‏شود.

علاوه بر اينها، تغذيه سالم و مقوى فرزند مورد توجه حضرت بود. يحيى صنعانى‏مى‏گويد: در منى بر حضرت رضا(ع) وارد شدم، در حالى كه جواد(ع) در دامان‏حضرت نشسته بود و حضرت به او موز مى‏داد.

6- صحبت‏با كودك

قدرت درك كودك اندك است و توان فهم معانى كلمات را ندارد. در عين حال سخن گفتن با او نشانه توجه والدين به اوست. كودك اين توجه رانوعى اظهار محبت و ابراز عاطفه مى‏داند و با تمام ضعف و نقصان، گاه با لبخندو زمانى با حركات دست و پا به آن پاسخ مى‏دهد. علاوه بر اين، مشاهده چگونه سخن‏گفتن والدين، به ويژه حركات لب، زمينه مساعدى براى آموزش سخن گفتن كودك پديدمى‏آورد.

كليم بن عمران مى‏گويد: به امام رضا(ع) گفتم: از خدا بخواه به توفرزندى دهد. حضرت فرمود: من صاحب يك فرزند مى‏شوم و او وارثم خواهد شد.

هنگامى كه امام جواد(ع) به دنيا آمد، حضرت رضا(ع) به اصحابش فرمود: فرزندى به دنيا آمد كه شبيه موسى بن عمران شكافنده درياست و مانند عيسى‏بن مريم مادرش پاك و مطهر است. راوى در ادامه مى‏گويد: و كان طول ليلته‏يناغيه فى مهده; حضرت در تمام طول شب با او صحبت مى‏كرد.

7- محبت

محبت داروى شفابخش دردها، تسكين دهنده قلبهاست و بهترين راه حل‏مشكلات و ناسازگاريهاى تربيتى است. حبت‏بجا، در هر مكان و زمان و در هر مقطع و سن، وسيله‏اى كارآمد و مؤثر است. همگان، در هر سن و موقعيت، به عاطفه و محبت نيازمندند; اما كودكان،نوجوانان و جوانان بيش از ديگران تشنه جام زلال محبتند. رفتار نابجا وناقصشان را محبت اصلاح مى‏كند و ناسازگارى و پرخاشگرى نابجايشان را داروى محبت‏از ميان مى‏برد. آرى، با محبت مى‏توان بسيارى از گره‏ها را گشود و راههاى‏ناهموار را هموار كرد. امام رضا(ع) از اين شيوه مؤثر تربيتى به شكلهاى‏گوناگون بهره مى‏گرفت. گاهى اوج محبت‏خود را در قالب جمله زيباى «بابى‏انت و امى‏» (پدر و مادرم به فدايت) نشان مى‏داد و زمانى او را در آغوش‏مى‏گرفت، به سينه خود مى‏فشرد و مى‏بوسيد. اباصلت مى‏گويد: هنگامى كه جواد(ع) بربستر شهادت پدر وارد شد، حضرت رضا(ع) از بستر برخاست، به سوى او رفت، دست‏برگردنش انداخت، او را به سينه فشرد، ميان دو چشمش را بوسيد و با او سخن گفت... محبت كليد حل بسيارى از مشكلات تربيتى است. گاهى والدين در مقابل اصرارزياد كودكان بر خواستهاى غير معقول يا غير ممكن، رفتارى تند و نامناسب‏ابراز مى‏كنند; ولى حتى در چنين موقعيتى رفتار محبت آميز مناسبتر و مؤثرتراست. اميه بن على نقل مى‏كند: در سالى كه امام رضا(ع) حج‏به جاى آورد و سپس‏به خراسان رفت، من در مكه همراه امام(ع) بودم و امام جواد(ع) نيز همراهش‏بود. امام(ع) با خانه كعبه وداع كرد. وقتى طوافش تمام شد، به طرف مقام[ابراهيم] رفت و در آنجا نماز گزارد. جواد(ع) كه خردسال بود، بر دوش موفق(غلام حضرت) طواف داده مى‏شد. جواد(ع) به طرف حجر [اسماعيل] رفت، در آنجا نشست‏و اين امر مدتى طول كشيد. موفق به او گفت: جانم به فدايت‏باد، برخيز. او فرمود: برنمى‏خيزم تا وقتى كه خدابخواهد و در چهره‏اش غم نمايان شد. موفق خدمت امام رضا(ع) آمد و گفت: جانم به فدايت‏باد، جواد(ع) در حجر نشسته، برنمى‏خيزد. امام رضا(ع) به طرف‏جواد(ع) آمد و فرمود: برخيز، اى حبيب من. جواد(ع) فرمود: چگونه برخيزم، درحالى كه شما با كعبه چنان وداع مى‏كنيد كه گويا هرگز به سويش بازنمى‏گرديد! [براى بار سوم] امام رضا(ع) فرمود: برخيز، اى حبيب من. جواد(ع)برخاست.

از اين حديث‏شريف در مى‏يابيم كه امام رضا(ع) در مقابل اصرار جواد(ع)هرگز به او تندى نكرد; بلكه با جملات محبت‏آميزى چون «قم يا حبيبى‏» و صبرو حوصله فرزند خردسالش را قانع كرد.

8- احترام

بى‏شك هر انسانى در هر مقطع سنى، با توجه به برداشتى كه از ارزش ومنزلت‏خويش دارد، براى خود احترام و شخصيت قايل است. هر انسانى خود رادوست دارد و دوست دارد كه مورد احترام ديگران واقع شود. كودك و نوجوان نيزهر چند به رشد اجتماعى و عقلانى كافى نرسيده است; اما براى خود احترام قايل‏است. بدين جهت رفتار احترام‏آميز والدين و مربيان نقش مؤثرى در تربيت و رشداو دارد. امام رضا(ع) براى جواد(ع) احترام بسيار قايل بودند و از اين شيوه‏مؤثر در تربيت فرزند بسيار بهره مى‏برد. محمد بن ابى‏عباد، كه به تصويب فضل بن‏سهل امور نگارش حضرت رضا(ع) را به عهده گرفته بود، مى‏گويد: حضرت رضا(ع)همواره از فرزند بزرگوارش محمد با كنيه [كه نزد عرب علامت‏بزرگداشت و احترام‏است] نام مى‏برد و مى‏فرمود: ابوجعفر به من چنين نوشت و من به ابوجعفر چنين‏نوشتم. با آنكه امام جواد(ع) در مدينه به سر مى‏برد و كودكى بيش نبود، حضرت‏رضا(ع) وى را بسيار احترام مى‏كرد و نامه‏هايى كه از حضرت جواد به وى مى‏رسيد،با كمال بلاغت و نيكويى پاسخ مى‏داد ...

9- تشويق

تشويق در تربيت كودك و نوجوان بسيار مؤثر است. تشويق بجا و مناسب‏در فرزندان ايجاد انگيزه و شوق مى‏كند و آنان را براى انجام كارهاى بزرگترآماده مى‏سازد. در واقع تشويق نردبان پيشرفت و موفقيت آنهاست. بدين جهت اين‏شيوه نيز مورد توجه حضرت رضا(ع) بود. زكريا بن آدم مى‏گويد: خدمت امام رضا(ع)بودم كه حضرت جواد(ع) را نزد ما آوردند. او، كه حدود چهار ساله بود، دستهارا بر زمين نهاد و سرش را به طرف آسمان بلند كرد و به فكر فرو رفت. امام‏رضا(ع) به او فرمود: جانم به فدايت‏باد، در چه موضوعى چنين انديشه مى‏كنى؟ فرمود: در آنچه نسبت‏به‏مادرم فاطمه(س) انجام داده‏اند. به خدا قسم، آنها را از قبر بيرون مى‏آورم،مى‏سوزانم و خاكسترشان را به دريا مى‏ريزم. امام رضا(ع) [در مقابل كار نيكويش]او را به خود نزديك ساخت، بين دو چشمش را بوسيد و فرمود: پدر و مادرم به‏فدايت‏باد، تو براى مامت‏شايستگى دارى.»

10- نظارت والدين

زندگى صحنه درس‏و تجربه است. آنانكه بيشتر عمر خود در كسب تجارب صرف كرده‏اند، در رويارويى با دشواريها ازتوان فزونتر برخوردارند. كودكان و نوجوانان بهره كمترى از تجربه دارند وبدين سبب به نظارت و كمك والدين نيازمندترند. نظارت مستمر و حساب شده بروضعيت اخلاقى، تحصيلى و رفتارى فرزند يك ضرورت انكارناپذير در امر تربيت است;البته اين نظارت بايد منطقى و حتى‏الامكان غير مستقيم و بجا باشد. نكته مهم‏اين است كه نظارت به مواقع حضور والدين، به ويژه پدر، در كانون خانواده‏اختصاص ندارد; بلكه حتى وقتى پدر براى مدتى از كانون خانواده فاصله مى‏گيرد وحضور فيزيكى ندارد، بايد همچنان از وضعيت فرزندانش آگاه باشد و بر كار آنهانظارت كند. سفارشهاى پيش از مسافرت و مكاتبه با فرزند در طول سفر، امرى‏ضرورى و كارساز است. حضرت رضا(ع) كه به سبب ستم فرمانروايان ناگزير مدتى دوراز وطن و خاواده به سر برد، به شكلهاى گوناگون همچون نامه و پيامهاى‏شفاهى از دور بر وضعيت فرزندش جواد(ع) نظارت مى‏كرد و راهنماييهاى لازم را به‏وى ارائه مى‏دادند. چنانكه پيش از رفتن به خراسان درباره فرزندانش آنچه‏شايسته مى‏نمود، سفارش كرد. اشاره به دو نمونه از رفتار آن حضرت در اين‏زمينه بسيار سودمند مى‏نمايد:

الف) قبل از سفر

ابى محمد وشاء از امام رضا(ع)نقل كرد كه حضرت فرمود: هنگامى كه خواستم از مدينه به سوى خراسان حركت‏كنم، اهل و عيال خود را جمع كردم و از آنها خواستم كه با صداى بلند بر من‏بگريند. سپس دوازده هزار دينار بين آنها تقسيم كردم و گفتم: من هرگز به سوى‏شما بر نمى‏گردم. سپس دست جواد(ع) را گرفتم، وارد مسجد پيامبر(ص) شدم، دست اورا بر قبر گذاشتم و از رسول خدا(ص) نگهدارى‏اش را طلب كردم. جواد(ع) [رازكارم را] دريافت و گفت: پدر و مادرم به فدايت، به سوى دشمن مى‏روى؟ حضرت همه‏وكلاء و خدام خود را سفارش‏كرد كه به سخنان جواد(ع) گوش فرادهند، از اواطاعت‏كنند، با او مخالفت نورزند و بعد از وفات من به وى بگروند. و آنها راآگاه كردم كه او امام بعد از من و جانشين من است ...

ب) بعد از سفر

ابن ابى‏نصر مى‏گويد امام رضا(ع) در نامه‏اى به حضرت جواد(ع)چنين نوشته بود: اى اباجعفر، به من اطلاع دادند كه خدام، هنگام خروج شما ازخانه، شما را از در كوچك بيرون مى‏برند و اين به خاطر بخل آنهاست تا از شمابه كسى خيرى نرسد; [فرزندم] به حقى كه بر گردن تو دارم، از تو مى‏خواهم كه‏ورود و خروجت فقط از در بزرگ باشد. هنگامى كه خواستى از خانه خارج شوى،همراه خود طلا و نقره داشته باش و هر كه از تو چيزى خواسته، عطا كن. اگرعموهايت از تو طلب كمك كردند، كمتر از پنجاه دينار عطا نكن و بيشتر از آن به‏اختيار توست. اگر از عمه‏هايت كسى از تو كمك خواست، كمتر از بيست و پنج دينارمده و بيشتر از آن به اختيار توست. [فرزندم،] اين سفارش من به خاطر رشد ورفعت مقام توست، پس به ديگران انفاق كن و از خداى صاحب عرش، ترس فقر وتنگدستى نداشته باش.

11- خود اتكايى

توجه به استقلال و خوداتكايى از نكات‏مهم تربيتى است. همگام با رشد جسمانى و افزايش سن، توقعات و انتظارات‏مردم از كودك افزايش مى‏يابد و او بايد خود را براى ايفاى نقش در جامعه آماده‏سازد. از طرفى وابستگى فرزند به والدين، به ويژه پدر، نه مطلوب است و نه‏همواره ممكن. زيرا امكان پيش آمدن موقعيت ويژه و محروم شدن فرزند از كمك‏والدين انكارناپذير است. بنابراين، والدين بايد ضمن نظارت صحيح و حساب شده‏به تدريج زمينه استقلال و خوداتكايى را در فرزندانشان به وجود آورند و باواگذارى مسووليت‏بدانان قدرت اداره زندگى را در آنها تقويت كنند. از نكات‏بسيار زيباى سيره تربيتى امام رضا(ع) توجه به اين امر مهم است. آن حضرت به‏خوبى براى فرزندش جواد(ع) آينده‏نگرى فرمود و چون مى‏دانست فرزندش در نوجوانى‏مسووليت‏بزرگ رهبرى جامعه اسلامى را به عهده مى‏گيرد با واگذاردن مسووليتها به‏وى قدرت مديريت و رهبرى را در او تقويت كرد. امام هشتم(ع)، هنگامى كه درمدينه بود، اداره امور خويش را عملا به فرزندش وا نهاد و حضرت جواد(ع)، بااينكه كودك و نوجوان بود، به خوبى از عهده اين امر برآمد. حنان بن سديرمى‏گويد: ... پيوسته حضرت جواد(ع) با اينكه كودك و نوجوان بود، اداره امورحضرت رضا(ع) را در مدينه به عهده داشت و به خادمان حضرت امر و نهى مى‏كرد وهيچ يك از خدمتگزاران با وى مخالفت نمى‏كرد. اين سخن بدان معناست كه حضرت‏جواد(ع) به خوبى مديريت مى‏كرد و آنها با او مخالفت نمى‏كردند.

12- پرورش بعد عقلانى

تربيت‏بايد همه جانبه باشد. پرورش بعد عقلانى و شكوفاساختن استعداد منطق و استدلال در فرزند يكى از مهمترين ابعاد تربيت است.

منطقى بار آوردن فرزند سبب مى‏شود درست‏بينديشد، منطقى تصميم بگيرد، منطقى‏رفتار كند و در صورت لزوم، بى‏هيچ هراسى از ديدگاهها و رفتارهاى خود دفاع‏كند. سيره تربيتى حضرت رضا(ع) از اين منظر نيز الگويى كامل براى همه رهروان‏آن حضرت است. بنان بن نافع نقل مى‏كند كه روزى مامون از جايى كه حضرت‏جواد(ع) با كودكان بازى مى‏كرد، مى‏گذشت. كودكان از ترس ميدان بازى را ترك‏كردند و تنها جواد(ع) آنجا ايستاد. مامون از او پرسيد: چرا همراه بچه‏هافرار نكردى؟ فرمود: گناهى مرتكب نشدم تا از ترس بگريزم و جاده هم تنگ نيست‏تا آن را برايت‏باز كنم، از هر جا مى‏خواهى عبور كن. مامون [از اين پاسخ‏تعجب كرد و] پرسيد: تو كيستى؟ حضرت در جواب فرمود: من محمد بن على بن موسى‏بن جعفر بن‏محمد بن‏على بن‏الحسين بن‏على بن‏ابى‏طالب عليهم السلام هستم ...

آنهاگفتندنميتواني باامام ملاقات كني .

گفتم چرا؟گفتندامام رضاع نوعاشبانه روزمشغول نمازاست ودريك شبانه روزهزارركعت نماز ميخواند،فقطساعتي درآغازروز،وقبل ازظهر،وساعتي هنگام غروب ،نماز نميخواند،ولي دراين ساعات نيزدرمحل نمازخودبه مناجات ورازونيازبا خدا،اشتغال دارد ...

/بحارج 49ص 170 .

سكه هايي كه در زمان ولايت عهدي حضرت علي بن موسي الرضا (ع) (201_203 ه.ق) ضرب شدند بارها توسط سكه شناسان ذيل معرفي شده ولي كمتر به علل و نتايج ضرب آن اشاره شده است:

1. اعتماد السلطنه در كتاب «مطلع الشمس»، چاپ سنگي، 1303 ه.ق.

2. جورج سي مايلز در كتاب «سكه هاي ناياب اسلامي»، 1950 ميلادي و همچنين در كتاب «سكه هاي ضرب ري».

3. دكتر حسن كريمان در كتاب «ري باستان»، ج1، 1345، انجمن آثار ملي ايران.

4. استاد چراغعلي اعظمي سنگسري، مجله هنر و مردم، شماره يكصد (بهمن 1349).

5. دكتر شمس الدين جزايري، مجله هنر و مردم، شماره 104 (خرداد 1350).

6. دكتر ملكزاده بياني، نشريه بانك سپه 1350.

7. سيد محمد مشيري، مجله گوهر، سال دوم، شماره هفتم (مهر 1353).

8. احمد سهيلي خوانساري، مجله گوهر، سال سوم، شماره يكم (فروردين 1354).

9. استاد عبدالله عقيلي، مجله گوهر، سال سوم، شماره يكم (فروردين 1354)

10. محمد باقرالحسيني، «المسكوكات»، چاپ بغداد _ 1964 ميلادي.

11. سمير شما، «المسكوكات»، چاپ بغداد، 1973 ميلادي.

12. عبدالرزاق شمس اشراق، «نخستين سكه هاي امپراتوري اسلام»، اصفهان، 1369.

13. دكتر رجبعلي لباف، كيهان علمي نوجوانان، سال دوم، شماره ششم، 1369.

14. استاد سيد جمال ترابي طباطبايي، «سكه هاي اسلامي ايران»، تبريز، 1372.

15. فرزانه قائيني و فرامرز طالبي، «كتاب شناسي سكه»، ميراث فرهنگي ايران 1373.

16. كاتالوگ هاي مختلف و گفتگوهاي خبري منعكس شده در مطبوعات و ديگري رسانه ها كه به كرات سكه ولايت عهدي حضرت رضا (ع) معري شده است.

با توجه به منابع مذكور، بايد گفت گنجينه آستان قدس رضوي همواره گواهي بر شناخت سكه مذكور بوده و هست.

حال با مطالعه مطالب گفته شده توسط استادان سكه شناس، باز هم چند سوال براي سكه پژوه باقي مي ماند از جمله آن كه:

الف) چرا در سال 204 ه.ق ضرب سكه هاي ولايت عهدي حضرت امام رضا (ع) در اصفهان و ري متوقف نشد؟

ب) در چه زماني سكه سال 202 ه.ق ولايتعهدي حضرت امام رضا (ع) با نام سكه خانه سمرقند، مجددا ضرب شد و چرا؟

به جز سكه هاي ولايت عهدي حضرت امام رضا (ع)، سكه ها و شبه سكه هاي ديگري ضرب شده اند كه هر يك به گونه اي نام آن حضرت را دارا هستند ما آنها را به 5 دسته تقسيم مي كنيم:

1. سكه هاي نقره اي كه در زمان حيات امام رضا (ع) و به عنوان ولايت عهدي مسلمين ضرب شده است.

2. سكه هايي كه در سال 204 و 205 ه.ق در شهرهاي المحمديه (ري) و اصفهان _ يعني پس از شهادت حضرت _ ضرب شده اند.

3. سكه هايي كه هم از جنس نقره و هم از جنس طلا بوده و تاريخ 202 ه.ق و نام سكه خانه سمرقند را بر خود دارند ولي رسم الخط آنها كاملا متمايز از ديگر سكه ها است.

4. سكه هايي كه به نام حضرت علي بن موسي الرضا (ع) در سده هاي 12 و 13 ه.ق به خاطر توسل به آن حضرت ضرب شده اند، مانند سكه هاي شاهرخ افشار و محمد حسن خان قاجار.

5. يادبودهايي كه آستان قدس رضوي از اواسط دوره قاجاريه تاكنون به بركت و ميمنت در سالروز ولادت امام هشتم (ع) ضرب كرده است.

اين سكه ها هم اكنون در موزه هاي آستان قدس رضوي (ملك)، موزه بانك سپه و تماشاگه پول نگهداري مي شود.

پس از پذيرفتن ولايت عهدي از جانب امام علي بن موسي الرضا، قراردادي، ظاهرا در پنج نسخه، نوشته شد كه مامون و امام رضا آنها را امضا نمودند و شهود قرارداد كه نامشان به خط مامون نوشته شدند، عبارت بودند از: يحيي اكثم، فضل ربيع، و حسن بن سهل. در اين قرارداد، امام رضا (ع) با خط خود نوشته است: فقبلت و لايه عهده ان بقيت بعده و اني يكون هذا و بضد ذلك تدلان الجامع و الجفر: اگر پس از او بمانم ولايت عهديش را قبول مي كنم (پيشگويي امام در خصوص فوت خود قبل از مامون)، اين قرارداد در پنج نسخه تهيه شد كه به مكه، مدينه، شام و عراق فرستاده شد و نسخه پنجم نيز در خراسان باقي ماند.

هنگامي كه در مدينه خطبه خوانده شد. انتصاب ولايت عهدي امام را نيز به اين شرح اعلام كرده و تذكر دادند.

سبه خلافت ادامه مي دهد.

خواجه نصيرالدين طوسي، اين عهدنامه را ديده بود و از فخر رازي راجع جامع و جفر مي رسد كه امر وي را به شخص ديگري به نام نصيرالدين حمزه كه در اين علوم مهارت كامل داشته معرفي مي كند و او اطلاعات را از آن شخص دريافت مي دارد.

با اين احوال، ضرب سكه ها در تاريخ 203 و 204، با نام فضل و با لقب ذوالرياستين و وليعهدي امام رضا، خالي از شكال نيست و سكه اي كه با خط و ربط سلجوقيان آن هم با لفظ دينار پيش از دو قرن، زده شده مستلزم تحقيق كافي و دافي است

شبي يكي ازمردم باايمان بخارادرخواب ديدكه دردرياغرق شده وناگهان دختري پيداشده ودست اوراگفت بيرونش آورد،فرداي آن شب براي خريدن متاعي بكاروان سرائي رفت شخصي گفت :كنيزي دارم اگرخواستي بخروي وقتي نگاه كردديدهمان دختري است كه درخواب ديده ،ازدريانجاتش داده ،اورا خريداري كرده ،بخانه آوره واحوال اوراپرسيد؟دخترگفت :من اهل استرآباد مي باشم كه مراباسارت گرفتندوبه اينجاآوردنداسترآباد،گرگان فعلي است .

مردبخارئي گفت :من چهارپسردارم هركدام ازآنهارامي خواهي انتخاب كن با تورابه ازدواج اودرآورم .

دخترگفت :هركدام شرطكندكه مرابزيارت امام رضاعليه السلام ببرداورابه همسري اختيارمي كنم .

يكي ازپسرهاشرطراپذيرفت ووي ازدواج نمودوپس ازچندروزي به عزم زيارت امام هشتم حركت كردند .

نزديك مشهدكه رسيدنددختربيمارشد،شوهروي رابه شهرآوردومنزلي گرفته وهمسر بيمارش رادرآنجاگذاشت وبراي اينكه زني جهت پرستاري اوپيداكندبه حرم مطهرآمداين درست همان وقتي بودكه مادردخترنيزبراي يافتن دخترش به مشهدو جرم مشرف شده بودواتفاقاآن جوان بااوبرخوردكردوازوي خواست كه جهت پرستاري همسرش به اوكمك كند .

زن نيزبخاطررضاي خداوبراي اينكه به زني كه زائرحضرت رضااست كمك كرده باشددرخواست جوان راپذيرفته وبه منزل اورفت وقتي چشمش به دختربيمارافتاد،ديدگمشده اش همان است .

وبدين ترتيب از معجزه جضرت رضاعليه السلام دخترخودراپيدكرد .

/زهراالربيع بنقل ازخزينه الجواهر،ص 599

آن هادوماه پي درپي درهرروزدوباروجمعا60 باربه درخانه آنحضرت آمده واجازه ورودمي طلبيدندوبه دربان گفتندبه امام رضاع بگوماجمعي ازشيعيان شماهستيم ،وقتي دربان تقاضاوپيام آنهارابه امام عرض مي كرد،امام مي فرمود:من فعلااشتغال دارم به آنهااجازه ورودنده .

سرانجام آنهابه دربان گفتند:ازجانب مابه امام عرض كن ،ماازبلاددور آمده ايم ومكرراجازه خواسته ايم وجواب منفي داده ايددشمنان ما،ماراشماتت خواهندكرد،اگربدون ملاقات باشمابه وطن بازگرديم ،نزدمردم ،شرمنده و سرافكنده خواهيم شد ...

دربان ،پيام آنهارابه امام ابلاغكرد،امام فرمود: به آنهااجازه ورودبده .

دربان به آنهااجازه داد،آن هابه محضرآنحضرت رسيدندوپس ازاحوالپرسي ،عرض كردند:اي پسررسول خدا،چه شده كه مابه اين بي مهري جانكاه وخفت وخواري افتاده ايم وپس ازآنهمه بي اعتنائي وعدم اجازه شما،ديگربراي ماآبروئي نماند،علت چيست ؟امام رضاع فرمود:اين آيه 30 شوري رابخوانيد"ومااصابكم من مصيبه فبماكسبت ايدكم ويعفوعن كثير" هرمصيبتي كه به شمارسدبه خاطراعمالي است كه انجام داده ايدوبسياري رانيز عفومي كند .

من درموردشمابه پروردگاروبه رسول خداواميرمؤمنان وپدران پاكم پيروي كردم .

آنهاعرض كردند:چرانسبت به مابي اعتناهستيد؟امام رضاع فرمود:به خاطرآنكه شماادعامي كنيدازشيعيان اميرمؤمنان علي ع هستيد،واي برشماهماناشيعه علي ع ،افرادي مانندحسن وحسين ع وابوذروسلمان ومقدادو عمال ومحمدبن ابوبكربودند،كه هيچگونه مخالفت بااوامرآنحضرت نمي نمودند، وهيچگاه كاري كه موردنهي آنهابودانجام نمي دادندولي شماوقتي كه مي گوئيدما شيعه علي ع هستيم دربيشتراعمال ،بادستورات آن حضرت مخالفت مي نمائيدودر انجام فرائض كوتاهي مي نمائيد،ودررعايت حقوق برادران ،سستي مي كنيد،آنجا كه تقيه واجب است تقيه نمي كنيدوآنجاكه حرام است تقيه مي كنيد،اگرشمابه جاي شيعه بگوئيدماازدوستان اولياءخداودشمن دشمنان آنهاهستيم ،شمارادر اين قول ردنمي كنم ،ولي شماادعاي مقام ارجمندشيعه مي كنيداماادعاي شمابا اعمال شماسازگارنيست ،شماراه هلاكت رامي پيمائيدمگراينكه باتوبه وانابه ،ضايعات گذشته راجبران كنيد .

آنهاگفتند:مااستغفاروتوبه مي كنيم ،واز اين پس خودرابه عنوان دوستان شما،ودشمن دشمنان شما،عنوان مي نمائيم نه شيعه شما .

امام رضافرمود:آفرين برشمابرادران ودوستان من ،آنگاه امام از آنهااحترام شايان كردوآنهارانزدخودنشانيدوسپس به دربان خودفرمود: چندبارازورودآنهاجلوگيري كردي ؟اوعرض كردشصت بار .

امام به اوفرمود: شصت بارنزدآنهابياوبه آن هاسلام كن وسلام مرابه آنهابرسان ،خداوندبخاطر استغفاروتوبه ،آنهاراآمرزيد،وآنهاوبستگان آنهارابه خاطردوستيشان با ما،مشمول كرامت ولطف خاص قرارداد،وبه آنهاازغذاهاواموال بطوروفور ،بهره مندسازوگرفتاري آنهارابرطرف نما .

/بحارج 68ص 158-159 .

امام رضا(ع)مي‏فرمايد :

« انما جعل يوم الفطر العيد،ليکون للمسلمين مجتمعايجتمعون فيه و يبرزون لله عز و جل فيمجدونه علي ما من‏عليهم، فيکون يوم عيد و يوم اجتماع و يوم زکوة و يوم رغبة و يوم تضرع‏ » [1] خداوند،روز فطر را بدين سبب‏«عيد»قرار داد، تامسلمانان،مجمعي داشته باشند که در آنروز،جمع شوند و دربرابر خداوند،بخاطر منت‏ها و نعمت‏هايش،به تمجيدو تعظيم بپردازند،پس آنروز،روز عيد و تجمع و زکات ورغبت و نيايش است .

در اين حديث‏شريف،فلسفه اين نماز و عيد را در محورهاي زير،بيان‏کرده است :

1- اجتماع و گردهمايي

2- زکات و رسيدگي به فقرا

3- رغبت و گرايش به خدا

4- تضرع و ناليدن به درگاه پروردگار

و اينها،هم ناظر به بعد معنوي و عرفاني اين نماز و مراسم عبادي‏است،هم توجه به آثار اجتماعي و فوائدي دارد که به مردم مي‏رسد و مردم‏با پرداخت‏«زکات فطره‏»،بينوايان مستمند را به نوايي مي‏رسانند و به‏يک لحاظ،از نظر تامين معاش محرومان،عيد فطر،:«عيد فقرا»محسوب‏مي‏شود [2] .

[1] وسائل،ج 5 ص 141،من لا يحضر،ج 1 ص 522 .

[2] پرتوي از اسرار نماز ، قرائتي، محسن.

عبدالله هرچه التماس كرد آنهااورارهانكردندبلكه شب وروزاوراشكنجه ميدادندتااوثروت خودرا دراختياردزدان بگذارداورادرميان سرماي شديدبيابان پربرف نگه ميداشتند ودهانش راپرازبرف مينمودندبطوري كه دهان وزبانش آسيب سخت ديدآنگونه كه نميتوانست سخن بگويد .

سرانجام دل يكي ازدزدهابه حال عبداله سوخت واسطه شدودزدهااوراآزادكردندعبداله ازدست دزدهاگريخت وبادهاني مجروح و زباني آسيب ديده خودرابه خراسان رسانيددرآنجاازمردم شنيدكه حضرت رضا واردسرزمين خراسان شده واكنون درنيشابوراست عبدالله ازارادتمندان آل محمد ص بودباخودفكرميكردكه ازناحيه آنهالطفي گردد .

درهمان ايام عبدالله در عالم خواب ديدكه شخصي به اوگفت امام رضاع به نيشابورآمده نزداوبروواز اوبخواه كه بيماري دهان وزبانت رامعالجه كندعبدالله درعالم خواب به حضور حضرت رضاع رفت وجريان راگفت امام به اوفرمودمقداري اويشان يكنوع سبزيجات رابازيره ونمك خوردومخلوطكن وسپ آن معجون رادوياسه باربر دهانت بگذاركه درمان مييابد .

عبدالله ازخواب بيدارشدامام بخواب خود اهميت ندادوباخودگفت نميتوان به آنچه درخواب ديده اعتمادكردسرانجام تصميم گرفت به ينشابوربرودوباامام رضاع ملاقاكندبسوي نيشابورمسافرت كرد وجوياي حال امام شدگفتندآنحضرت به كاروانسراي سعدرفته است عبدالله براي ديدارامام به آنجارفت وبه زيارت امام توفيق يافت وسپس جريان خودرابيان كردوازآن بزرگوارخواست تادرمورددرمان دهان وزبانش چاره انديشي كند .

امام به اوفرمودمگرمن درعالم خواب روش درمان بيماري دهان وزبانت رابه تونياموختم ؟عبدالله گفت اي امام بزرگواراگرلطف بنمائي بارديگرآن روش درمان رابه من بياموز .

امام فرمودمقداري اويشان وزيره رابانمك خوردو مخلوطكن وآن رادوياسه باربردهانت بگذاركه بزودي خوب ميشوي .

عبدالله ميگويدهمين روش درمان راانجام دادم وهمانگونه كه امام فرموده بودخوب شدم و سلامتي دهان وزبانم رابازيافتم .

/عيون اخبارالرضاج دوم ص 211

دعوت حضرت راپذيرفتم وبخانه آنحضرت رفتم آنحضرت به غلامان خودنگاه كردوديدآنهامشغول آماده كردن گل وساختن ديواراصطبل هستند دراين ميان ديديك نفرغلام سياهي كه غريب بوددرآنجاكارميكندبه غلامان خود فرموداين غلام سياه دراينجاچه ميكند؟آنهاعرض كردنداورابعنوان كارگر اجيركرده ايم تاماراكمك كندوچيزي درمقابل كارش به اوبدهيم .

امام رضا ع فرمودقاطعتموه علي اجرته آيامزداورابااوقراردادوتعيين نموده ايد؟ غلامان عرض كردندنه بلكه اوآمده براي ماكاركندودربرابرآنچه ماراضي شديم مزدي به اوبدهيم .

امام ازاين شيوه ناراحت شدوبرآن غلامان غضب كردوحتي باتازيانه آنهارازدكه چرامزدكارگرراتعيين نكرده ايد .

سليمان بن جعفر ميگويدمن به امام هشتم ع عرض كردم چراشمااين گونه خشمگين شده ايد؟امام رضاع فرمودمن مكرراين غلامان راازتعيين نكردن مزدكارگرنهي كرده ام و سفارش اكيدنموده ام كه هركارگري راكه براي كارمياوريددرموردمزداوبااو قراردادكنيداي سليمان اين رابدانكه اگرمزدكارگري راتعيين نكني ودرآخر كارسه برابرمزدمعمول به اوبدهي بازگمان ميكندكه ازمزداوكم نموده اي و هنگامي كه مزداوراتعيين نمودي ودرآخركاراگرهمان مزدرابه اوبدهي ازتو تشكرميكند .

فان زدته حبه عرف ذلك لك وراي انك قدزدته واگربه اندازه يك حبه برمزدمقرراوبيفزائي ازتوقدرشناسي واعتقادمييابدكه برمزدش افزوده اي .

/فروغكافي ج 5ص 288

اونخست ،نامه اي ازعمل خودرامي نگرد،كه درآن گناهانش ثبت شده ،ازديدن آن ،رنگش تغييرمي كندولرزه براندامش مي افتدسپس نامه ديگري رامي نگرد،كه درآن كارهاي نيك ،وپاداش آنهاثبت شده ،ازديدن آن ،شادمان مي گردد .

پس ازآن خداوندبه فرشتگان دستورمي دهدكه صفحه هائي رابياوريدكه درآن ،هيچگونه اعمالي ثبت نشده است ،فرشتگان آن صفحه هارادرمعرض ديدمومنان قرارمي دهند،وقتي مومنان آن صفحات رامي نگرند، درمي يابندكه درآن صفحه ها،پاداش ثبت شده ولي عملي نوشته نشده است ،به خدا عرض مي كندخدايابه عزت وجلالت دراين صفحات ،عملي نمي بينم .

در زندگي امام رضا(ع) نيز تجلي اين صفت را به روشني درمي‏يابيم كه در اينجا به دو نمونه از آن اشاره مي‏كنيم:

1ـ تدبير و انديشه الهي امام رضا(ع) مأمون را در رسيدن به اهدافش ناكام گذاشت و شخصيت آن حضرت را در ديدگان عظمت بيشتري بخشيد بدين جهت مأمون در صدد آزار حضرت برآمد و حركات حضرت را زير نظر گرفت تا بموقع عليه آن بزرگوار توطئه خويش را عملي سازد. مرحوم صدوق مي‏نويسد: مأمون، هشام ابن‏ابراهيم راشدي را به عنوان جاسوس و دربان حضرت گماشت و دسترسي به آن حضرت پيدا نمي‏كرد مگر كساني كه آنها دوست مي‏داشتند «و ضيّق علي الرضا (عليه‏السلام) فكان من يقصده من مواليه لا يصل اليه؛» آنقدر بر حضرت سخت گرفتند كه دوستداران آن بزرگوار نمي‏توانستند به خدمت حضرتش برسند و هيچ سخني در خانه حضرت بيان نمي‏شد مگر اينكه هشام آن را به مأمون و «ذوالرّياستين» منتقل مي‏كرد.13

ب ـ اباصلت هروي مي‏گويد كه من در سرخس به هنگامي كه حضرت در زندان بودند به حضورش رسيدم از زندانبان اجازه خواستم گفت: بخاطر اشتغال فراوان حضرت به عبادت ملاقات ميسر نمي‏شود. از او خواستم پيام مرا برساند و وقتي را براي من مقرّر كند حضرت اجازه فرمود وارد شدم در حالي كه در محل نماز خويش در حال تفكر نشسته بودند به حضرتش گفتم از شما اينگونه شايع شده است كه مردم بندگان شما هستند حضرت فرمود خدايا اي خالق آسمانها و زمين و داناي پنهان و آشكار تو شاهدي كه هيچ وقت اين را نگفته‏ام و از پدران خويش نيز اين را شنيده‏ام: «و انت العالم بما لنا من المظالم عند هذه الامة» تو خود دانايي به ستمهايي كه از اين امت بر ما مي‏رسد.14

و اين‏ها بخشي از سختيها و مشكلاتي بود كه فرا راه قرار مي‏گرفت و آن حضرت با صبر و حوصله مخصوص به خويش آن را تحمل مي‏كرد ـ درود و صلوات خدا بر آن بزرگوار زماني كه در يازدهم ذي قعده سال 148 تولد يافت و زماني كه خورشيد وجودش در قريه سناباد به خاك آرميد و هنگامي كه در قيامت مبعوث شود و به ديدار زائران كويش بشتابد و آنان را شفاعت كند.