مقدمه
در سالهاي مياني قرن چهاردهم، هنگامي كه پليدترين حلقه‌ي سلسله‌ي طواغيت حاكم بر سرزمين سلمان فارسي، سرمست از باده‌ي وابستگي به شيطان بزرگ به حريم آن مجدد كبير اسلام و عطيه الهي اهانت نمود، همگان ديدند كه خداوند - تبارك و تعالي ـ چگونه با تحرك دشمن، دوست را بيدار و بسيج نمود. آنگاه خداوند مرگ مصطفي را از الطاف خفليه‌ي خويش قرار داد و ديري نپاييد كه انفجار نور را در قلمروي ثامن‌الحجج(ع) تقدير فرمود. به اين ترتيب، حياط خلوت صهيونيسم به مأمن محرومان ارض و زمينه ساز امامت و وراثت شيعيان ـ مستضعفين تاريخ اسلام ـ تبديل شد. تيري كه در ليله‌ي مبارك بيست و دوم بهمن سال 57 از چله‌ي كمان الهي به سوي قلب قوم مغضوب رها شد، آنچنان سرعت و صفيري داشت كه يهود عنود را به تحرك و مقابله‌ي تمام عيار در يك سناريوي چند مرحله‌اي از تحميل محاصره‌ي اقتصادي، جنگ تحميلي، توطئه‌ي كتاب آيات شيطاني تا استحاله‌ي فرهنگي واداشت.
فرزندان از بند رسته‌ي خميني چون پاره‌هاي آهن گرداگرد او گرفتند و به اذن‌الله از جنگ، فرصتي بي‌بديل براي تربيت اختران فروزنده فراهم آمد. اكنون اقيانوسي از سرمايه‌هاي انساني بالقوه و بالفعل تشكيل شده است كه به اشاره‌ي خلق صالح آماده تموج و اميدوار ساختن خوديها و نااميد كردن غيرخوديهاست..

شناسايي و معرفي الگوهاي واقعي، پيش‌نياز زمينه‌سازي اين تموج است. هنگامي كه مقام معظم رهبري در پيام نوروزي خويش، امسال ]سال 82[ را به عنوان سال نهضت خدمت‌رساني به مردم نامگذاري فرمودند، شايد براي اكثر نخبگان متعهد دانشگاهي عدم كارايي و اثربخشي تقليد كوركورانه از نسخه‌هاي غربي و شرقي به ثبوت رسيده بود؛ چرا كه نمي‌شود زرناب داد و مس هم نگرفت و كمتر از آنچه خود داشت ز بيگانه تمنا كرد! لذا چرخش علمي و عملي كامل به سوي قرآن و عترت يك انتخاب نيست، ضرورتي حياتي براي خروج از بحران فرهنگي و اقتصادي و اجتماعي موجود است.
نياز به تابلو و الگويي كه شايان مباهات و پيروي باشد، معاونت پژوهش و ارتباطات فرهنگي بنيادي راكه از همه افضل است،1 بر آن داشت تا در آستانه‌ي ورود به واپسين ماه تابستان فراخواني براي نشستن بر سر خوان پر بركت و چشمه‌ي هميشه جوشان شهيدان بدهد؛ چرا كه شهدا شمع محفل بشريتند. آنان سوختند و محفل بشريت را روشن كردند. اگر اين محفل تاريك مي‌ماند هيچ دستگاهي هرگز نمي‌توانست كار خود را آغاز كند يا ادامه بدهد.2 كسي كه طالب راه و سلوك طريق خدا باشد، اگر براي پيدا كردن استاد اين راه، نصف عمر خود را در جست‌وجو و تفحص بگذراند تا پيدا كند، ارزش دارد. كسي كه به استاد رسيد بي‌گمان نيمي از راه را طي كرده است.3
راستي چه كسي بهتر از شهدا مي‌توانند استاد راه و انگيزه‌ي حركت در مسير قرب الي‌ا... باشد؟!
مرور ادبيات
مهمترين عنصر جامعه‌ي آينده و مرحله‌ي بعدي تمدن بشري، به خدمت گرفتن علم و دانايي در زمينه‌ي رشد فضايل و كمالات معنوي و بلوغ تعهد بني آدم است. كشورهايي كه در نهادينه‌سازي اخلاق الهي سريعتر و بهتر عمل كنند، بي‌گمان زودتر به اين مرحله‌ي تمدن گام مي‌گذارند.
طبعاً ام‌القراي اسلام نه فقط براي امت اسلام و كشورهاي اسلامي بلكه براي تمام ملت‌ها و كشورهاي جهان مي‌تواند و بايد اسوه باشد؛ زيرا پيامبر فرمودند:
»اگر دانش و علم به ستاره ثريا آويخته باشد هر آينه مرداني از ايران زمين به آن دست خواهند يازيد.«1
در اين عصر، كه متناسب با افزايش سطح دانش و بينش و توانش منابع انساني از ميزان نفوذ و مانايي اجبار و اغفال و اطماع براي حفظ و افزايش سود صاحبان سرمايه كاسته مي‌شود، بر انديشمندان ايراني مديريت فرض است كه از متن قرآن و حديث براي تحكيم توسعه‌ي پايدار مبتني بر عدالت، نظريه‌پردازي كنند؛ چرا كه چندين دهه است كه صاحب‌نظران دانش مديريت در جست‌وجوي گزينه‌هايي برآمده‌اند كه با شايستگي هرچه تمامتر سيرت اغفالي و اطماعي خط مشيهاي عام و كلي (Generic policies)2 نگهداري و كاربرد سرمايه‌هاي انساني را در لابلاي الفاظ و مفاهيم خوشنما مخفي كنند.
يكي از جديدترين مفاهيمي كه تا حد قابل توجهي جاي خود را در ادبيات مديريت باز كرده است مفاهيم الگوي برترين گزيني (Benchmarking) است.
از طريق تعيين و معرفي بهترين افراد و سازمانها و ساز و كارهاي اقناعي سعي مي‌شود به صراحت، ضرورت مقايسه‌ي خويش با بهترين‌ها و اندازه‌گيري فاصله با بهترين‌ها و سازماندهي حركت بايسته به مديران و منابع انساني سازمانها تفهيم شود.
در تحليل و تفهيم پديده‌ي مباهات آميز و قابل تبليغ طلوع و تداوم درخشش شهيد بابايي برحسب نظريه‌هاي مديريتي متداول، مفهومي نزديكتر از الگوي برترين گزيني وجود ندارد. اما بيان زيربناي اصلي علم و فرهنگ در غرب، انديشمند مسلمان را از انفعال و انكسار در برابر صادرات فكري غرب مصون مي‌دارد.
فرهنگ اومانيستي و فردگرايي حاكم بر غرب متغير اصلي و خميرمايه‌ي رويكرد انديشمندان مغرب زمين نسبت به علم و تحقيقات علمي است.
نمود بارزي از اين فرهنگ را در اظهار نظر نيچه1 مي‌توان ملاحظه نمود:
»... به طور مثال، اگر براي پيدايش ابر انساني چون »ناپلئون« تمامي تمدن بشري نيز نابود شود، چندان مهم نيست. ما هيچ قدرتي نداريم كه از زاده‌ شدن خود جلوگيري كنيم، اما مي‌توانيم اين خطا را اصلاح كنيم و چون اين [زاده شدن] گاهي خطاست، هنگامي كه كسي خود را مي‌كشد، ستايش آميزترين كار ممكن را انجام مي‌دهد؛ او بدين وسيله شايسته‌ي زيستن نيز هست.«
هم از اين رو پيش از بيان الگوي برترين گزيني مبتني بر تفكر ترجمه‌اي، شايسته است در پرتوي كلام قرآن و عترت پاسخ به نياز فطرت بشريت به شناسايي و پيروي از الگوها را ارايه دهيم:
«الگو» كه در زبان عربي مترادف با لفظ أسوه آمده است، عبارت است از چيزي يا كسي كه نمونه، سمبل و مايه‌ي تسليت و عبرت باشد.2
قرآن مجيد در آيه‌ كريمه‌ي چهارم از سوره‌ي ممتحنه مي‌فرمايد:
قد كانت لكم أسوه حسنه في ابراهيم والذين معه...
(براي شما مومنان بسيار پسنديده و نيكوست كه به ابراهيم و اصحابش اقتدا كنيد...)
و در ششمين آيه از همين سوره اقتدا به حضرت ابراهيم(ع) و يارانش از جمله ويژگيهاي آخرت گرايان شمرده شده است:
لقد كان لكم فيهم أسوه حسنه لمن كان يرجوا الله واليوم الآخر...
(البته براي شما مومنان هر كه به خدا و ثواب عالم آخرت اميدوار است اقتدا به ابراهيم و يارانش نيكوست.)
در آيه‌ي 21 از سوره‌ي احزاب نيز چنين مي‌فرمايد:
لقد كان في رسول الله أسوه حسنه لمن كان يرجوا الله واليوم الآخر و ذكر الله كثيرا.
(البته شما را در اقتداي به رسول خدا چه در صبر و مقاومت با دشمن و چه ديگر اوصاف و افعال نيكو، خير و سعادت بسيار نزد خداست براي آن كس كه به ثواب خدا و روز قيامت اميدوار باشد و ياد خدا بسيار كند.)
علي(ع) در وصف اسوه‌ي تمام جهانيان يعني حضرت رسول اكرم(ص) چنين فرموده‌اند:
از پيامبر پاك و پاكيزه‌ات صلي‌ا... عليه و اله پيروي كن! زيرا راه و روش او سرمشقي است براي آن كسي كه بخواهد تأسي بجويد و انتسابي است ـ عالي ـ براي كسي كه بخواهد منتسب گردد و محبوبترين بندگان نزد خداوند كسي است كه از پيامبرش سرمشق گيرد و قدم به جاي قدم او گذارد...
حافظ در باب ضرورت الگو داشتن مي‌گويد:
طي اين مرحله بي‌همرهي خضر مكن
ظلمات است بترس از خطر گمراهي
اي بي‌خبر بكوش كه باخبر شوي
تا راهرو نباشي كي راهبر شوي
در مكتب حقايق پيش اديب عشق
هان اي پسر بكوش كه روزي پدر شوي
انديشه الگوي برترين گزيني (benchmarking) در غرب به دهه‌ي هفتاد قرن بيستم ميلادي يعني به زماني برمي‌گردد كه ادبيات مديريت تاكيد بر استراتژي و تفكر استراتژيك را شروع كرد. نخستين بار در اواخر اين دهه شركت زيراكس مفهوم benchmarking را مطرح كرد تا به جاي مقايسه‌ي عملكرد شركتها و سازمانها نسبت به عمكرد سال قبل خودشان، مقايسه در برابر عملكرد سرسخت‌ترين رقبا مطمح نظر قرار گيرد.
مركز آمريكايي كيفيت و بهره‌وري (1993) به لحاظ فلسفي مفهوم مزبور را اين چنين تعريف كرده است:
الگوي برترين گزيني طرحي است مبتني بر متواضع بودن؛ در حدي كه بپذيريم فرد ديگري در عرصه‌اي بهتر از ما است و ابتنا دارد بر عاقل بودن، در حدي كه نحوه‌ي رسيدن و حتي پشت سر گذاشتن آن فرد راياد بگيريم.
به قرائت مركز ياد شده، يك الگو و سرمشق در عرصه‌ي هر كاري، به عنوان معيار تعالي براي فرآيند كسب و كار خاص، موفق‌ترين فرد يا سازمان است.
در مورد منشاء كلمه benchmark سه نظر وجود دارد؛ نظر اول مي‌گويد اين كلمه از مطالعات جغرافيايي و تعيين نقطه براي قياس به مكان گرفته شده است. دومين نظر اقتباس از خط كش فرو رفته روي پيشخوان مغازه‌هاي بزازي را مطرح مي‌كند. نظر واپسين از خطوطي صحبت مي‌كند كه در زمانهاي قديم ماهيگيران براي قيمت‌گذاري و مبادله ماهيهاي صيد شده با چاقو روي نيمكت مي‌كشيدند.
شركت زيراكس از طرح مفهوم فوق‌ عمدتاً دو هدف زير را تعقيب مي‌كرد:
1. بيدار و هشيار كردن سازمان و نشان دادن ضرورت بهبود،
2. برانگيختن سازمان براي بهبود با مراجعه به عملكرد سازمانهاي موفق و نشان دادن امكان عملي و ميسر بودن بهبود.
در سالهاي بعد انديشمندان پي بردند كه؛ تاكيد بيش از حد بر اندازه‌هاي عملكردي، اطلاعات ناچيزي درباره‌ي نحوه‌ي پيشرفت كردن يا كم كردن شكاف با رقيب به دست مي‌دهد و اين رويه، اغلب به سه تا D الگوي برترين گزيني يعني عدم باور، انكار و ياس مي‌انجامد.1 فردي نتايج ارايه شده را باور نمي‌كند (عدم باور)؛ شخصي مدعي مي‌شود كه شركتها و سازمانها قابل مقايسه نيستند و از اين رو نتايج را رد مي‌كند (انكار)؛ و شخص ديگر فلج مي‌شود و قادر به عمل نمي‌شود چرا كه نمي‌داند كه چگونه بايد خودش را به رقبا برساند (ياس).
اما اگر يادگيري، انگيزش و بهبود بايد نتايج يك مطالعه‌ي الگوي برترين گزيني باشد، بايستي خود فرايند طي شده براي كسب نتايج مورد مطالعه قرار گيرد، نه اينكه صرفا نتايج مدنظر قرار گيرد.2
پرسش اين است: چرا بايد از عملكرد ديگران به عنوان محل خودمان و گزينش برترينها استفاده كنيم؟
پيش از پاسخ به اين پرسش، خوب است خاطر نشان شود كه الگوي برترين گزيني تحليلهاي كمي و كيفي درباره‌ي سطوح عملكردي برترينها و نحوه‌ي دستيابي به آن، هر دو را در بر مي‌گيرد. اثربخشي عملي اين الگوگيري مستلزم داشتن حس تملك نسبت به داده‌ها و اطلاعات است. اين حس بايد در فرآيند توسعه و رشد تحليل و جمع‌آوري داده‌ها متبلور شود.
اهم دلايل براي گزينش برترينها و مقايسه‌ي عملكرد خودمان با آنها عبارتند از:
1. از طريق يادگيري از آن‌هايي كه بهتر هستند و يا ترجيحا بهترين هستند، پيشرفت و بهبود خودمان را تدارك نماييم.
2. نسبت به فرايندهاي كسب و كار شركت درك و نگرشي نقادانه پيدا كنيم،
3. احساس فوريت درباره‌ي تغيير و بهبود پيدا كنيم و نياز به بهبود مستمر و پيشرفت غيرمنتظره را درك كنيم،
4. بر اهميت آگاهي از نيازهاي در حال تغيير ارباب رجوع و مخاطبان تاكيد نماييم،
5. اهداف استراتژيك و عملياتي بلند پروازانه ولي قابل دسترس تعيين كنيم،
6. درك بهتري از عرصه كسب و كار شركت پيدا كنيم،
7. تفكر خلاق را ترغيب كنيم.1
براي تلاش علمي مجدانه و فراگير و عمل آميخته به استقامت و آخرت گرايي، تبيين الگوي اخلاقي و عملي از حيات جاودانه شهيد عباس بابايي، به اذن و مدد الهي، همان نردبان مستحكم و پل عريضي است كه ام‌القري اسلام و بلكه محبان اهل البيت(ع) را مهياي صعود به آسمان ولايت و گذر از دره‌ي نيستي به جاودان ـ شهر افسران حسين(ع) خواهد كرد. چرا كه اين افسر متقي و شجاع از بحران، بهران2 و نهران3 ساختن را به شايستگي هر چه تمامتر به تاريخ دفاع مقدس هديه كرد.
شهيد از تولد تا جاودانگي
عباس سومين عطيه‌ي الهي به خاندان متدين بابايي بود از روز چهاردهم آذر سال 1329 برگ مباهات‌آميز ديگري در كنار شهيد محمدعلي رجايي به تاريخ دين و ديانت در شهرستان قزوين افزود. به گفته‌ي مادر گران قدرش؛ در ميان فرزاندان خانواده، برترين بود.1 اين فرزند خيلي مهربان و كم‌توقع دوره‌ي ابتدايي را در دبستان دهخدا و دوره‌ي متوسطه را در دبيرستان »نظام وفا«ي قزوين گذراند.
در سال 1348، در حالي كه در رشته‌ي پزشكي پذيرفته شده بود، داوطلب تحصيل در دانشكده خلباني نيروي هوايي شد. پس از گذراندن دوره‌ي آموزشي مقدماتي خلباني، براي تكميل دوره، به كشور آمريكا اعزام شد. در اين مدت، دوره‌ي آموزشي خلباني هواپيمايي شكاري را با موفقيت به پايان رساند. پس از بازگشت به ايران، در سال 1351 با درجه‌ي ستوان دومي در پايگاه هوايي دزفول مشغول به خدمت شد.
همزمان با ورود هواپيماهاي پيشرفته «F-14» به نيروي هوايي، شهيد بابايي در دهم آبان ماه 1355، براي پرواز با اين هواپيما انتخاب شد و به پايگاه هوايي اصفهان انتقال يافت.
شهيد بابايي در هفتم مردادماه 1360 از درجه‌ي سرواني به سرهنگ دومي ارتقا پيدا كرد و به فرماندهي پايگاه هشتم اصفهان برگزيده شد. او در نهم آذر ماه 1362، ضمن ترفيع به درجه‌ي سرهنگ تمامي، به سمت معاونت عمليات فرماندهي نيروي هوايي منصوب شد و به ستاد فرماندهي در تهران عزيمت كرد. سرانجام در تاريخ هشتم ارديبهشت ماه 1366 به درجه‌ي سرتيپي مفتخر شد. در پانزدهم مردادماه همان سال در حالي كه به درخواستها و خواهشهاي پي در پي دوستان و نزديكانش مبني بر شركت در مراسم حج آن سال پاسخ رد داده بود، برابر با روز عيد قربان در حين عمليات برون مرزي به شهادت رسيد.
شهيد، سرلشگر خلبان، عباس بابايي به هنگام شهادت 37 سال داشت. از او يك فرزند دختر به نام سلما و دو فرزند پسر به نامهاي حسين و محمد به يادگار مانده است.1
حاجي واقعي او بود كه از اقامه‌ي نماز اول وقت در اتاق فرمانده پايگاه ريس2 تا تراشيدن موهاي سر تا زمان شهادت3 تمام عيوب ظاهري و باطني را از خود دور كرد و خود را به قرب خدا نزديك ساخت تا مزد 37 سال فروزش و سه طلاقه نگه‌داشتن دنيا را به صورت جاوداني دريافت كند.
آيا اينك زمان استحاله‌ي شمعهاي كم‌فروغ با اقمار تابنده‌ي اين خورشيد فروزان دفاع مقدس، يا همان اسوه‌ي شيفتگي خدمت و خضر خدمت‌رساني، فرا نرسيده است؟!
چنين به نظر مي‌رسد هرچه زودتر باورمان بشود كه طريق وحيد جاودانگي همان طريق شهيد بابايي است، به تأمين سعادت دو جهان نزديكتر شده‌ايم!

اصول كلي حاكم بر رفتار شهيد بابايي
از لابه‌لاي صفحات كتاب «پرواز تا بي‌نهايت» ـ تنها سند تهيه شده از حيات جاودانه‌ي اين شهيد ـ شايد بتوان اصول كلي زير را استخراج كرد و تبلور روح حاكم بر گفتار و رفتار شهيد را ملاحظه كرد. در مورد هر اصل فقط به ذكر يك حكايت اكتفا شده است؛ كما اينكه ممكن است يك حكايت دربردارنده‌ي بيشتر از يك اصل باشد.
1. اصل احساس دين و بدهكاري نسبت به انقلاب اسلامي:
[پدر و مادر عزيزم! ما خيلي به اين انقلاب بدهكاريم.1]
2. اصل بي‌اعتنايي به زخارف دنيا:
[يك شب، همراه عباس به قصد ديدار با آيت‌ا... صدوقي از اصفهان به يزد مي‌رفتيم؛ زمان خداحافظي كه فرا رسيد حاج آقا سوئيچ سواري پيكان را در مقابل عباس گذاشتند و گفتند اين هم مال شماست؛ گرچه در مقايسه با زحمات شما در طول جنگ ناقابل است. عباس گفت: «حاج آقا! ما اگر كاري هم كرده‌ايم وظيفه‌ي ما بوده، در ثاني من احتياج به ماشين ندارم.»
آن زمان، عباس يك ماشين دوج قراضه داشت كه هر روز در تعميرگاه بود. حاج آقا گفتند: «شنيده‌ام كه خلبانان پايگاه ماشين گرفته‌اند ولي شما نگرفته‌ايد. حالا من مي‌خواهم اين ماشين را به شما بدهم.» عباس گفت: «نمي‌خواهم دست شما را رد كنم؛ ولي شما لطف بفرماييد و اين ماشين را به پايگاه هديه كنيد آن وقت ما هم سوار آن خواهيم شد.»
حاج آقا فرمودند: «آقاي بابايي! پايگاه خودش سهميه ماشين دارد. اين ماشين براي شماست.» عباس در حالي كه سر به زير انداخته بود، گفت: «مرا ببخشيد، اگر ماشين را به پايگاه هديه كنيد من بيشتر خوشحال مي‌شوم.»
حاج آقا گفتند: «حالا كه شما اصرار داريد، من اين ماشين را به پايگاه هديه مي‌كنم.2»
3. اصل ترغيب و تحريم:
[تعدادي از خلبانان شكاري از پايگاههاي مختلف براي اجراي عمليات به پايگاه اميديه آمده بودند. قرار بود آنها با ماشين به دزفول بروند. من، جناب سرهنگ ستاري و شهيد بابايي مي‌بايست با جت فالكون به تهران مي‌رفتيم.
عباس مشغول صحبت با خلبانان شكاري بود. گفتم: «پس چرا نمي‌آيي؟ چيزي به غروب نمانده و فردا هم بايد در مجلس باشي!»
گفت: «شما برويد، من امشب با اين خلبانان به دزفول مي‌روم و از آنجا با ماشين، خودم را به تهران مي‌رسانم.»
به او اصرار كردم كه بيا برويم و ممكن است صبح نتواني به مجلس برسي،او در پاسخ گفت: «اگر من با اين خلبانان بروم در روحيه‌ي آنها تاثير مثبت مي‌گذارد و فردا بهتر مي‌توانند بجنگند. من به خاطر تقويت روحيه‌ي آنها سختي اين چهارده ساعت راه را تحمل مي‌كنم.1»]
4. اصل تبديل تهديد به فرصت:
[... گفتم: «سخت نگران تو بودم، خداي نكرده اگر حادثه‌اي رخ مي‌داد من چگونه جواب فرزندانت را مي‌دادم.»
گفت: «مي‌بيني كه طوري نشده. در ضمن تا به حال اين همه بچه بي‌پدر شده‌اند تو جواب آنها را چه داده‌اي؟ آيا فرزندان من با ديگران تفاوت مي‌كنند.»
سپس در حالي كه گويا از نتيجه‌ي عمليات خود خشنود به نظر مي‌رسيد ادامه داد: «هرگز فراموش نكن كه فرمانده بايد در رأس كارها باشد تاوقتي كه خودش در سنگر نباشد نمي‌تواند مسائل را درك كند. آن وقت سر آن فرمانده را كلاه مي‌گذارند.2»]
5. اصل اغتنام فرصت:
[... شرايط جوي در پايگاه بسيار بد بود و ديد كافي براي پرواز هواپيما وجود نداشت. بابايي به مسئولان فني هواپيما دستور داد تا در اسرع وقت يك فروند «F_5» با حداكثر مهمات آماده كنند. همه‌ي دوستاني كه در آنجا حضور داشتند در تكاپو بودند تا نگذارند تيمسار بابايي پرواز كند. چند تن از خلبانان آماده شدند كه به جاي ايشان اين مأموريت را انجام دهند. اما بابايي اين اجازه را نمي‌داد. تمام فكر بابايي اين بود كه بچه‌ها در خطرند و اگر بموقع نرسد همه قتل عام مي‌شوند. لحظه‌اي بعد در برابر چشمان ملتمس ما، هواپيما دل از زمين كند و در آسمان اوج گرفت. هر كس زير لب دعايي براي سلامتي او زمزمه مي‌كرد. پس از بيست دقيقه هواپيما به نرمي بر سطح باند پرواز نشست. همه خوشحال بودند.
پس از اين ماجرا با خبر شديم كه همان پرواز سرنوشت ساز بابايي، باعث شد تا حلقه‌ي محاصره‌ي دشمن در هم بشكند و هزاران رزمنده نجات پيدا كنند.1]
6. اصل صبر:
[شهيد بابايي با ظاهر هميشگي‌اش، يعني لباس سـاده‌ي بسـيجي و سر تراشيده در داخل قرارگاه نشسته بود و قرآن مي‌خواند. آن دو سرهنگ بي‌آنكه بدانند آن بسيجي، سرهنگ بابايي است، در حال گفت‌وگو با هم بودند، يكي از آن دو گفت: «شما بابايي را مي‌شناسيد؟»
آن ديگري پاسخ داد: «نه؛ ولي شنيده‌ام از همين فرمانده‌هاست كه درجه‌ي تشويقي گرفته‌اند. اول سروان بوده، دو درجه به او داده‌اند شده فرمانده‌ي پايگاه اصفهان، دوباره يك درجه گرفته و الان شده معاونت عمليات.»
سرهنگ اولي گفت: «خوب ديگر! اگر به او درجه ندهند مي‌خواهي به من و تو بدهند. بعد از بيست و هفت سال خدمت تازه شده‌ايم »سرهنگ دو« آقايان ده سال نيست كه آمده‌اند و سرهنگ تمام هستند.»
بابايي با شنيدن صحبتهاي اين دو سرهنگ، قرآن را بست و به بيرون قرارگاه رفت. ديدم در پشت يكي از خاكريزها در جلو قرارگاه دو زانو نشسته است و دارد دعا مي‌كند. دانستم كه براي هدايت اين دو سرهنگ دعا مي‌كند. برگشتم به داخل قرارگاه، برگشتم و به آن دو سرهنگ گفتم: «آن كسي كه پشت سرش بد مي‌گفتيد همان بسيجي بود كه در آن گوشه نشسته بود و قرآن مي‌خواند.»
وقتي مطمئن شدند كه من راست گفته‌ام با شتاب نزد او رفتند و صميمانه عذرخواهي ‌كردند و بابايي با مهرباني و چهره‌اي خندان با آنها صحبت ‌كرد. گويا اصلا هيچ حرفي از آن دو نشنيده است.1]

7. اصل كارگشايي:
[حضرت علي(ع) فرمودند: حوايج مردم كامل نمي‌شود مگر به سه چيز:
كوچك شمردن آن تا خود بزرگ گردد، مكتوم داشتن آن تا خود آشكار گردد و تعجيل در آن تا گوارا گردد.2
يكي از روزهاي گرم تابستان كه به همراه عباس از پروازي بسيار مهم و موفق برمي‌گشتيم، در حالي كه هر دو خسته بوديم عباس گفت: «من بايد براي ديدن كسي به آن طرف پايگاه بروم.»
گفتم: «عباس جان! تو الآن خسته‌اي. بيشتر از چهل و هشت ساعت است كه نخوابيده‌اي، بگذار براي بعد.»
گفت: «نه خسته نيستم. پيرمرد كارگري است كه برايش گرفتاري شديدي پيش آمده. من بايد زودتر از اينها براي ديدن او مي‌رفتم.»
بناچار من هم به دنبال او راه افتادم. به محل كار پيرمرد كه رسيديم از او خبري نبود. گفتم: «تو همين جا باش. من گشتي مي‌زنم. شايد او را پيدا كنم.»
من به دنبال او رفتم وقتي به همراه پيرمرد برگشتم، عباس از فرط خستگي به خواب عميقي فرو رفته بود.
پيرمرد گفت: «معلوم است كه خيلي خسته است. بگذار كمي بخوابد.»
ناگهان عباس از خواب پريد و گفت: «چرا بيدارم نكردي؟ مگر براي خوابيدن به اينجا آمده‌ام. پيرمرد كجاست.»
گفتم: «همين نزديكيهاست. وقتي ديد تو خوابي بيدارت نكرد.»
سپس برخاست و نزد پيرمرد رفت به كنار او كه رسيد با او دست داد. بيل را از دستش گرفت. او سخنان پيرمرد را به دقت گوش مي‌كرد و با همه‌ي توان، بيل را به زمين فرو مي‌برد و خاكها را زير و رو مي‌كرد. من ساكت و آرام در جاي خود ايستاده بودم و مات و مبهوت به اين منظره‌ي زيبا نگاه مي‌كردم.1]

درسهايي از زندگي شهيد بابايي
امروزه بسياري از متفكران مسائل اجتماعي و انساني بر اين باورند كه از بهترين راههاي مبارزه با برخي بيماريهاي روحي و حتي جسماني الگو قرار دادن افراد متعال و موفق است. داشتن يك الگوي كامل و صحيح مي‌تواند مايه‌ي تبلور ارزشهاي انساني، اميدبخشي، ايجاد انگيزه و هدف، تقويت روحيه و قوت قلب باشد. همچنين الگوي مناسب، درستي راه را تضمين مي‌كند و امكان دستيابي به كمالات عالي را مهيا كرده و ميل به طي طريق كمال را شدت مي‌بخشد؛ همچنين مي‌تواند معيار سنجش ارزشها و ضد ارزشها از يكديگر باشد.2
حضرت علي(ع) مي‌فرمايند: »من ترك الشهوات كان حرا«1 يعني: كسي كه شهوات را ترك گفت، حر و آزاده مي‌باشد.
چه كسي و چه هنگامي مي‌تواند شهوات را ترك كند؟ هر كس هر موقع كه براي رسيدن به يكي از دو خوبي ـ پيروزي يا شهادت ـ2 همان گونه كه از ناحيه‌ي مقدسه‌ي خداوند تبارك و تعالي امر شده است، استقامت مي‌ورزد.3
يكبار تورق كتاب ماندني «پرواز تا بي‌نهايت»، هر صاحب نظري را حداقل به مواردي كه راقم در ترسيم گردش نوراني ايام زندگي شهيد بابايي دريافته است، رهنمون مي‌سازد. همان طور كه ملاحظه مي‌شود سه عكس انتخاب شده از آن كتاب در كانون صفحه‌ي اول خلوص، خدمت‌رساني و خصال شهيد را بوضوح ترسيم مي‌كند. اين تصاوير مسير جاودانگي او را در يك چرخه‌ي مثبت و روياننده به سمت بيرون از »ديانت« و» احساس دين« شروع نموده و با »شناخت تكليف« و »تفسير مفيد بودن« و »شيفتگي« خدمت امتداد مي‌دهد. مفاهيمي كه پس از »فتح قله‌ي ايستادگي و ايثار« با »زمينه‌سازي حريت از نفس اماره« و »معماري تضايف«4 آن مسير را تعريض مي‌كند. معناهايي متعال كه در نهايت، اين »محك نوراني« را با»تعين شيعه علي بودن« فراسوي همه كساني قرار مي‌دهد، كه از كم فروغي و سكون و به سمت چپ پيوستار نهضت خدمت‌رساني كشيده شدن، خيري نديده‌اند. افرادي كه مي‌خواهند اين شهيد را براي همانند سازي،5 دعوت عملي به صرفه‌جويي،6 كادرسازي،7 استرس زدايي،8 كتمان اصل نيت و حقيقت عمل،1 خرج پرتاب ديگران شدن از حصيض به اوج،2 ايثار3 و خدمت‌رساني،4 مقتدا و يا به تعبير آخرين يافته دانش مديريت «الگوي برترين گزيني» benchmark خود قرار دهند. بدون ترديد تدريس و تبليغ درسهاي زندگي اين شهيد، سبب تحبيب،5 تثقيف6 و تصعيد7 شيفتگان خدمت و همچنين تخفيف، تفسيق8 و تشقيق9 عملكرد تشنگان قدرت خواهد شد. در اين راستا بديهي است كه غش داران از ترس سيه‌رويي به نفع شيفتگان خدمت به حاشيه رانده خواهند شد.
منظور از تضايف كه معادل انگليسي آن Synergy است، به هم افزودن توانهاست كه مصداق بسيار ناقص و نارسايي از كريمه‌ي 65 از سوره‌ي انفاق است كه مي‌فرمايد: اي رسول مؤمنان را بر جنگ ترغيب كن كه اگر بيست نفر از شما صبور و پايدار باشيد بر دويست نفر از دشمنان غالب خواهيد شد. به ديگر سخن، مقصود نگارنده اين است كه؛ در چرخه‌ي ترسيم شده معماري تضايف عصاره‌ي مراحل پيش از آن و زمينه‌ساز محك نوراني و تعين شيعه علي بودن است.
در همين راستا چندين حكايت از اين رادمرد بزرگ و خورشيد نهضت خدمت‌رساني براي تجسيم و تجسم كارايي و اثربخشي به صورت فشرده و خلاصه از كتاب مورد بحث ارايه مي‌شود. عناوين توسط راقم سطور انتخاب شده است.
1. هميشه به خدمت:
[شهيد بابايي ما را كه ديد برخاست و گفت: «چه شده؟»
گفتم: «اين جوان گرفتاري دارد.»
گفت: «من در خدمتم.»
سرباز از ديدن شهيد بابايي شگفت‌زده شده بود زيرا او فرمانده پايگاه را با يك پيراهن و شلوار ساده و سري تراشيده مي‌ديد.
... شهيد بابايي در همان شب دستور داد كه يكي از اتاقهاي مهمانسرا را در اختيار همسر و فرزندان آن سرباز گذاشتند و براي آنها جيره‌ي غذا در نظر گرفتند. فرداي آن روز به دستور شهيد بابايي موكتي را به مهمانسرا بردم و به آنها دادم. وقتي سرباز را ديدم، گفتم: «جوان! هنوز هم گيجي؟» گفت: «پدر! هم گيجم و هم خوشحال، هم مي‌خواهم گريه كنم و هم مي‌خواهم بخندم در تمام عمرم آدمي مثل او نديده‌ام. صص 79ـ80.]
2. اقدام مشفقانه‌ي مخفي:
[همسرم به خاطر ناتواني در نظافت در مدرسه چند بار در حضور شاگردان مورد سرزنش مدير قرار گرفت.
... ناگهان با شگفتي ديديم كه يكي از شاگردان مدرسه از ديوار بالا آمد و به درون حياط پريد و پس از برداشتن جارو و خاك‌انداز مشغول نظافت حياط شد... وقتي متوجه حضور من شد خجالت كشيد... اسمش را پرسيدم، گفت: «عباس بابايي.»
از او خواستم ديگر اين كار را تكرار نكند؛ چون ممكن است پدر و مادرش از اين كار آگاه شوند و از اينكه فرزندشان به جاي درس خواندن به نظافت مدرسه مي‌پردازد، او را سرزنش كنند. عباس پاسخ داد: «من كه به شما كمك مي‌كنم خدا هم در خواندن درسهايم به من كمك خواهد كرد؛ اگر شما به پدر و مادرم نگوييد، آنها از كجا خواهند فهميد؟ (صص 21ـ20)]
3. كاهش آلام فقرا:
[... عباس، كه سه سال از من كوچكتر بود، هميشه به من مي‌گفت: »داداشي آمپول زدن را يادم بده«
سرانجام با علاقه و پشتكاري كه داشت اين حرفه را بخوبي فرا گرفت.
روزي متوجه شدم كه در حد قابل توجهي از تعداد مشتريانمان كاسته شده است... يك روز ديدم عباس پنهاني وسايل تزريقات را برداشت، او را تعقيب كردم... چند دقيقه جلو در خانه منتظر ماندم... در باز شد و عباس بيرون آمد. لبخندي زدم و گفتم: «پس معلوم شد كه در طول اين مدت تو مشتريهاي مرا شكار مي‌كردي!»
عباس مظلومانه گفت: «داداشي! من آمپول مي‌زنم اما پول نمي‌گيرم.»
در اين گير و دار بود كه مرد بيمار مستمندي از خانه بيرون آمد و به تصور اينكه عباس شاگرد من است و من قصد تنبيه او رادارم، در حالي كه اشك در چشمانش حلقه بسته بود گفت: «آقا! او را ببخشيد؛ اين بچه راست مي‌گويد، از او بگذريد.» (صص 27ـ26)]
4. دعوت عملي از كودكي:
[عباس آن زمان در كلاس پنجم ابتدايي درس مي‌خواند... گروهي از كارگران را ديديم كه در حال كندن كانال بودند. عباس از پيرمردي كه بسختي كلنگ مي‌زد، پرسيد: پدر جان! بايد چند متر بكني.» پيرمرد با ناتواني گفت سه متر به گودي يك متر.» عباس كتابهايش را به پيرمرد داد و شروع به كندن زمين كرد. من كه با ديدن اين صحنه سخت تحت تأثير قرار گرفته بود، بيلي را كه روي زمين افتاده بود، برداشتم و در خاكبرداري به عباس كمك كردم. (ص25).]
5. كتمان خدمتها حتي از همسر:
[... همراه شهيد بابايي به منزل رفتيم. خانم ايشان از او تقاضاي پول كرد. او گفت: «فعلا ندارم.»
همسر شهيد گفت: «تو كه تازه حقوق گرفته‌اي. نمي‌دانم خرج و مخارجت چيست كه هميشه بي‌پولي.»
عباس چيزي نگفت. همسر عباس روي به من كرد و گفت: «مي‌بينيد؟ هر وقت از او تقاضاي پول مي‌كنيم، ندارد.»
عباس گفت: «حالا ناراحت نباش، خانم، خدا بزرگ است فعلا كار مهمي دارم.» شهيد بابايي پس از گفت و گو با دكتر كنار تخت آمد و دستي به پيشاني باباحسن كشيد و بي‌آنكه او متوجه شود، پنهاني يك بسته اسكناس درآورد و گذاشت زير بالش او. من ديدم ولي وانمود نكردم كه ديده‌ام. با ديدن اين صحنه دريافتم كه چرا به همسرش گفت پول ندارد. (صص 89-88)]
6. گوش شنوا، دل بينا
[... او گفت: «من پرونده‌ات را خواندم. آخر برادر من! اينجا پادگان است و بنده و شما هم سربازيم. شما هيچ مي‌دانيد ارتش يعني چه؟ يعني، نظم؛ يعني، مرتب بودن؛ شما براي چه اين همه غيبت كرده‌ايد؟»
گفتم: «جناب سرهنگ! نمي‌دانم دردم را به چه كسي بگويم؟»
گفت: «راحت باش، جانم! من تو را خواسته‌ام تا دردت را بشنوم. هر مشكلي داري بگو.» در حالي كه گريه مانع سخن گفتنم مي‌شد، گفتم: «جناب سرهنگ! دردهاي من زياد است. پدرم كارگر ساده و فقيري بود. من در كارها به او كمك مي‌كردم تا خرج مادر و دو خواهرم را تامين كند؛ در همين گير و دار نفهميدم و ازدواج كردم... مدتي گذشت تا اينكه پدرم بر اثر بيماري از دنيا رفت. من ماندم با مادرم، دو خواهر و همسر و فرزندانم.»
مرا كه گريه امانم را برده بود، در آغوش گرفت و گفت: «طاقت داشته باش. مرد بايد استوار و با صلابت باشد... اين برگه را به فرمانده‌ات بده. من بعدا با او صحبت مي‌كنم. در ضمن خانواده‌ات را هم به مهمانسرا مي‌آوري تا همان جا زندگي كنند. از فردا هم در بوفه‌ي قرارگاه مشغول به كار مي‌شوي» سپس دست در جيب كرد و مقداري پول به طرف من گرفت و گفت: «اين هم پيش شما باشد. هر وقت سر و سامان گرفتي به من برمي‌گرداني.» (صص 92-91)]
7. استحاله‌ي نوراني:
[... گفت: «جناب سرهنگ، آمده‌ام كه معذرت خواهي كنم.»
گفت: «براي چه؟»
گفتم: «با وجود اينكه ديروز من مشروب خورده بودم و شما با آن وضع مرا ديديد چيزي نگفتيد. من بابت اين موضوع ناراحت هستم و نمي‌دانم در برابر شما چه بگويم.»
بابايي حرف مرا قطع كرد و گفت: «عزيز، نمي‌خواهم راجع به كاري كه كرده‌اي حرفي بزني... تو هر كاري كرده‌اي پيش خداي خودت مسئول هستي. من كي هستم تا از عملت پيش من اظهار شرمساري كني؟ اگر حقيقتاً از كرده‌ي خود پشيماني با خداوند عهد كن كه از اين پس عملت را اصلاح كني.»
وقتي او حرف مي‌زد چنان بي‌تكلف و دلنشين سخن مي‌گفت كه خود را در برابرش موري هم به حساب نمي‌آوردم. چند لحظه در سكوت گذشت. احساس مي‌كردم با همه غرور و ناداني و لجاجتم در حال له شدن هستم. او، گويي حال مرا درك كرده بود، سرش را بلند كرد و در حالي كه دستش را به طرف من دراز مي‌كرد گفت: «خداحافظت برادر، ان‌شاءا... موفق خواهي شد.»
از آنجا كه خارج شدم، احساس كردم از نو متولد شده‌ام. با خود عهد كردم كه ديگر لب به شراب نزنم و به واجبات ديني عمل كنم... حالا هر سال براي تجديد ميثاق به زيارت مرقدش مي‌روم و به او مي‌گويم تا زنده‌ام سعادت و آرامش خود و خانواده‌ام را مديون تو مي‌دانم.» (صص 98-97)]
8. مراقبت نفس:
[... گفتم: «ماشين پيكان است و جاي آن هم تنگ ولي اگر بيوك بود راحت‌تر بوديم و زودتر هم مي‌رسيديم.»
شهيد بابايي، گفت: «برادر جان، من هم مي‌دانم كه بيوك از پيكان و كباب بره از نان خشك بهتر است، ولي فكر مي‌كنم وقتي پيكان سوار مي‌شويم براي كسي كه كنار خيابان ايستاده است و از سرما مي‌لرزد بهانه مي‌آوريم كه جا نداريم و عجله داريم. حال اگر بيوك سوار شويم بتدريج خواهيم گفت اين بابا بو مي‌دهد و اصلاً نبايد سوارش كرد.»
سپس آهي كشيد و گفت: «ان‌شاءا... اگر ما هم روزي به آن درجه از تقوا برسيم كه اگر بنز هم سوار شديم هواي نفس ما را نگيرد، آن وقت مطمئن باشيد سوار بنز هم خواهيم شد. (ص128)]
9. اداره‌ي پايگاه با هيچ:
[... ساكنين منازل سازماني نسبت به آلودگي منابع آب معترض بودند... تامين مبلغ پايين‌تري استعلام جهت لايروبي كه حدود سيصد هزار تومان بود به خاطر محدوديتهاي مالي در اوايل جنگ چند ماه طول مي‌كشيد؛ به همين خاطر، شهيد بابايي خود شخصا وارد عمل شدند و براي تشويق سربازان به عنوان اولين نفر به داخل يكي از منبعها رفتند… سربازان از اينكه فرمانده‌ي پايگاه بدون هيچ تكلفي در تمام مدت نظافت در كنار آنها بوده و بهترين ميوه‌ها و غذاها را هم براي آنها فراهم كرده است، خوشحال و راضي به نظر مي‌رسيدند. دو روز بعد منبعها نظافت شدند. شهيد بابايي براي قدرداني از سربازان به هر يك از آنها مبلغي پول پرداخت كردند و آنان را چند روز به مرخصي تشويقي فرستادند. (ص 82 ـ 81)
10. تبليغ معارف ديني:
[... مدت زماني كه عباس در ريس ـ آمريكا ـ حضور داشت با علاقه‌ي فراواني دوست‌يابي مي‌كرد. او آنها را با معارف اسلامي آشنا مي‌كرد و مي‌كوشيد تا در غربت غرب از انحراف‌شان جلوگيري كند. (ص38)]
11. ارزيابي استعداد تحول در مخاطب:
[... عباس همين قدر كه شخصي را شايسته‌ي هدايت مي‌يافت، مي‌كوشيد تا شخصيت او را دگرگون سازد. (ص39)]
12. تعظيم عملي مسئوليت:
[... اگر كارگر ساده بودم، مسئوليتم در نزد خداوند كمتر بود اما حالا كه فرمانده پايگاه هستم، هر كجا حادثه‌اي رخ دهد فكر مي‌كنم شايد كوتاهي من باعث به وجود آمدن آن بوده است؛ به همين خاطر است كه آرزو مي‌كنم، اي كاش به جاي آن كارگر ساده بودم. (ص76)]
13. ياور درماندگان:
[... به خاطر دارم مدتي پيش از شهادتش در حال عبور از خيابان سعدي قزوين بودم كه ناگهان عباس را ديدم. او معلولي را كه از هر دو پا عاجز بود و توان حركت نداشت بر دوش گرفته بود و براي اينكه شناخته نشود پارچه‌اي نازك بر سر كشيده بود. اما من او را شناختم و با اين گمان كه خداي ناكرده براي بستگانش حادثه‌اي رخ داده است پيش رفتم سلام كردم و با شگفتي پرسيدم:
«چه اتفاقي افتاده، عباس؟ به كجا مي‌روي.»
او كه با ديدن من غافلگير شده بود اندكي ايستاد و گفت:
«پيرمرد را براي استحمام به گرمابه مي‌برم او كسي را ندارد و مدتي است كه به حمام نرفته است.» (ص186)]
14. عرشي گمنام:
[... در مراسم چهلم شهادت تيمسار بابايي مردي با كلاه نمدي و شلواري گشاد كه معلوم بود از اهالي روستاهاي اصفهان است سر مزار عباس خاك بر سر مي‌ريخت و بشدت مي‌گريست. گريه‌اش دل هر بيننده‌اي را سخت به درد مي‌آورد. پرسيدم: «پدر جان! اين شهيد با شما چه نسبتي دارد.» گفت: «او همه‌ي زندگي ما بود. ما هرچه داريم از او داريم. من اهل ده زيار هستم. اهالي روستاي ما قبل از اينكه شهيد بابايي به آنجا بيايد از هر نظر در تنگنا بودند. ما نمي‌دانستيم او چه كاره است؛ چون هميشه با لباس بسيجي مي‌آمد. او براي ما حمام ساخت. مدرسه ساخت. حتي غسالخانه براي ما ساخت. همه‌ي اهالي او را دوست داشتند. هر وقت پيدايش مي‌شد همه با شادي مي‌گفتند اوس عباس اومد. او ياور بيچاره‌ها بود تا اينكه مدتي گذشت و پيدايش نشد. گويا رفته بود تهران. روزي آمدم اصفهان و عكسهايش را روي ديوار ديدم؛ مثل ديوانه‌ها هر كه را مي‌ديدم مي‌گفتم او دوست من بود. گفتند پدر جان تو مي‌داني او چه كاره بود؟ او تيمسار بابايي فرمانده عمليات نيروي هوايي بود. گفتم ولي او هميشه مي‌آمد و براي ما كارگري مي‌كرد. دلم از اينكه او ناشناس مي‌آمد و ناشناس مي‌رفت، آتش گرفته بود. (ص266)]
15. اسطوره‌ي‌ صبر و تواضع:
[... وقتي بيرون آمدم ديدم بسيجي‌ها او را به كار گرفته‌اند و در حال حمل برانكارد به داخل هواپيماست؛ به افسر خلبان گفتم ايشان تيمسار بابايي هستند كمتر از او كار بكشيد.
آن خلبان با شنيدن اين جمله شگفت‌زده شد و ضمن عذرخواهي از او خواست تا به داخل هواپيما برود. من و تيمسار بابايي وارد هواپيما شديم و به پيشنهاد او در كنار در نشستيم. خلبان با خواهش و تمنا از بابايي تقاضا كرد تا به داخل كابين مخصوص خلبان برود. شهيد بابايي بناچار به قسمت بالاي كابين هواپيما رفت و خلبان براي انجام كاري هواپيما را ترك كرد. پس از چند دقيقه، درجه‌دار مسئول داخل هواپيما وارد كابين شد، با مشاهده‌ي شهيد بابايي كه با لباس بسيجي در كابين خلبانان نشسته بود چهره‌اش را در هم كشيد و با صداي بلند گفت: «چه كسي به تو گفته اينجا بيايي؟ پاشو برو پايين.»
شهيد بابايي بدون اينكه چيزي بگويد، در حالي كه سر به زير داشت پايين آمد و در كنار من نشست. خلبان به همراه گروه پروازي از در جلوي هواپيما وارد شد و به محض ديدن تيمسار كه در قسمت پايين نشسته بود با اصرار، دوباره شهيد بابايي را به قسمت بالا برد. وقتي هواپيما آماده‌ي پرواز شد، آن درجه‌دار پس از بستن در هواپيما وارد كابين خلبان شد و با ديدن عباس بر سر او فرياد كشيد: «باز هم كه تو بالا رفتي! مگر نگفتم كه جاي تو اينجا نيست؟ بيا برو پايين. اگر يك بار ديگر بيايي اينجا مي‌زنم توي گوش‌ات.»
هواپيما در حال حركت در داخل باند بود و خلبانان گوشي بگوش داشتند و چيزي نمي‌شنيدند. شهيد بابايي براي بار دوم از كابين پايين آمد. چند دقيقه‌ي بعد خلبان از طريق گوشي به درجه‌دار گفت: «از تيمسار پذيرايي كن.»
آن درجه‌دار ‌پرسيد: «كدام تيمسار؟»
خلبان در حالي كه برمي‌گشت تا پشت سر خود را ببيند گفت: «تيمسار بابايي كه در عقب كابين نشسته بودند، كجا رفتند.»
درجه‌دار با شگفتي پرسيد: «ايشان تيمسار بابايي بودند؟»
سپس ادامه داد: «قربان! من كه بدبخت شدم. بنده‌ي خدا را دوباره پايين كشانده‌ام.»
درجه‌دار به طرف ما آمد و به حالت خبردار در مقابل شهيد بابايي ايستاد. صورتش را جلو برد و گفت. «تيمسار بزن تو گوشم، جون مادرت منو بزن من اشتباه كردم.»
شهيد بابايي گفت: «برادر! من كي هستم تا شما را بزنم.»
درجه‌دار گفت: «تيمسار به خدا گفته بودند كه مرام شما مرام حضرت علي(ع) است ولي نه اين قدر؟ وا… اگر حضرت علي(ع) هم بود با اين كار من به حرف مي‌آمد.»
تيمسار مرتب مي‌گفت: «استغفرا… اين چه حرفي است كه شما مي‌زنيد.»
درجه‌دار آمد و در كنار ما نشست. او تا تهران پيوسته مي‌گفت تيمسار من را ببخش به علي مريدت شدم. (صص 172ـ170).]
نتايج
از مطالعه و تعمق در آثار و پيامدهاي مبارك و آموزنده‌ي گفتار و رفتار شهيد عباس بابايي نكات متعدد و متنوعي به ذهن متبادر مي‌شود كه به بعضي از آنها اشاره مي‌شود:
1. احساس دين نسبت به انقلاب در افزايش كميت و كيفيت خدمات شهيد بي‌تأثير نبوده است،
2. اين شهيد، از بارزترين و موفق‌ترين مصاديق عمل به توصيه‌ي امام صادق(ع) كونوا دعاه الناس بغير السنتكم1 است و همواره با عمل خويش مردم را به اسلام و آداب آن فراخوانده است،
3. اين شهيد، از مصاديق بارز أشدآء علي الكفار رحمآء بينهم2 در پيوستار وسيع آن است،
4. پيشگامي شهيد در تقبل خطرات در تشجيع و همگامي ساير خلبانها تأثير داشته است،
5. احساس بدهكاري شهيد نسبت به انقلاب، او را شيفته خدمت‌رساني كرده بود،
6. بي‌اعتنايي او به زخارف دنيا، زمينه‌ي صعود به قله‌ي سادگي و ايثار را برايش فراهم آورده بود،
7. صبر و گذشت او را به كيمياگر جانها تبديل كرده بود،
8. رعايت اصل كتمان مقام و مسئوليت توسط او فاصله‌ها و تكلفها را از ميان برده بود،
9. او با رعايت اصل ترغيب و تكريم هميشه روحيه خلبانها را در سطح بالايي نگه مي‌داشت،
10. پرهيز هوشمندانه و خاموش ايشان از مواهب سازماني تعريف شده‌ي شغل خلباني در كاهش توقعات ساير خلبانها و تحمل كمبودها نقش بارزي داشته است،
11. رعايت اصل كتمان و بلكه مخفي‌سازي‌ كارهاي خير ضمن حفظ حيثيت كمك گيرندگان، خلوص شهيد را بيشتر مي‌كرد،
12. احساس دين نسبت به انقلاب از او يك سمبل انجام كارهاي بزرگ با هزينه‌هاي ناچيز ساخته بود.
در يك جمله مي‌توان اين طور نتيجه گرفت؛ هر كس با هر حدي از تعهد و تخصص در صورتي كه خود را از انقلاب طلبكار نداند، مي‌تواند با تأسي به رفتارهاي شهيد بابايي با انجام كارهاي داوطلبانه، ضمن اداي دين و جبران مافات، حلاوت خدمت‌رساني كه يك نياز اساسي تمام انسانهاي عالم است، را نصيب خود و خانواده‌اش كند؛ چرا كه همه‌ي انسانها صرف نظر از رنگ و نژاد بر اصالت و ارزش خدمت به همنوع صحه مي‌گذارند.

پيشنهادها:
مجموعه خصايص و ويژگيهاي جامعه‌ي ايران از جمله جواني بارز جمعيت و مشكلات فرهنگي و اجتماعي و اقتصادي، از قبيل بيكاري و معضلات ساختاري و همچنين تهديدات رو به تزايد بيگانگان، كشور را در شرايطي قرار داده است كه اغتنام تمام فرصتها براي جبران عقب‌ماندگيهاي علمي و عملي و ترسيم و تبليغ الگوهاي تمام عيار پوينده ميانبرهاي سليم را به عنوان ضرورت و الزام و نه يك انتخاب، سرلوحه‌ي كار خويش قرار داده است؛ از اين‌رو، موارد زير جهت افزايش بهره‌مندي جامعه از سيره‌ي عملي سرلشگر خلبان، شهيد عباس بابايي و ساير شخصيتهاي شهيد پيشنهاد مي‌شود:
1. ستادي دايمي تحت عنوان »ستاد ارتقاي بهره‌وري و تعميق نهضت خدمت‌رساني با محوريت سيره‌ي شهدا« در معاونت پژوهش و ارتباطات فرهنگي بنياد شهيد و امورايثارگران انقلاب اسلامي تشكيل شود و نسبت به مطالعات زندگي شخصيتهاي شهيد و ساخت و ارايه‌ي الگوهاي رفتاري و عملكردي از سيره‌ي شهدا اقدام كند،
2. يك نسخه از تمام مكتوبات باقي مانده از شهداي بارز اعم از روحانيان، لشگريها و كشورها به عنوان ميراث ذخاير عالم بقا1 توسط معاونت پژوهش و ارتباطات فرهنگي جمع‌آوري و آماده‌ي ارايه به پژوهشگران گردد،
3. يك وب سايت تحت عنوان »سيره‌ي شهدا ميانبرهاي آزموده«، طراحي و برجسته‌ترين نقاط زندگي شخصيتهاي شهيد به طور مستمر استخراج و براي استفاده‌ي عموم در دسترس قرار گيرد،
4. برگزاري مسابقات در سطح دبيرستانها و دانشگاهها با محوريت سيره شهدا،
5. پيگيري درج حكايتهايي از سيره‌ي شخصيتهاي شهيد در كتب درسي مقاطع و پايه‌هاي مختلف سيستم آموزشي،
6. ارايه‌ي مساعدت مالي به دانشجوياني كه پايان‌نامه كارشناسي ارشد و دكتراي خويش را در زمينه‌ي سيره‌ي شخصيتهاي شهيد تهيه نمايند.

مقدمه
اينكه در طليعه‌ي سال جديد پيشوا و مقتداي جامعه شعار محوري همگان را نهضت خدمتگزاري به مردم بنامند، هم شادي آفرين است؛ به لحاظ تشويق و ترغيب آحاد مردم اعم از كارگزاران، مسئولان، نخبگان، كارمندان، كارگران و توده‌ي مردم به تلاش و كوشش بيشتر در راستاي آباداني و سازندگي هر چه بهتر مملكت؛ و هم شايان تأمل و تا حدودي ناخوشايند؛ از اين باب كه شايد اگر به پيام رهبر فرزانه‌ي انقلاب در آغاز سالهاي پيش مبني بر رعايت انضباط اجتماعي، وجدان كاري و رفتار علوي توجه بايسته شده بود، پيام آغازين امسال درونمايه و محتواي ديگري ‌داشت. در مفيد و لازم بودن اين‌گونه پيامهاي راهبردي و ارزشي هيچ شكي وجود ندارد، اما از آنجا كه ما، در جامعه‌اي مبتني بر تعاليم عاليه اسلام زندگي مي‌كنيم كه شامل تأكيدات فراواني در زمينه‌ي خدمت و ياري به ديگران است، شايد پيش از آنكه»جنبه‌ي تذكري« اين‌گونه توصيه‌ها و سفارشها به ذهن ما خطور كند، »جنبه‌ي تنبهي« و هشداري يا بيدار شدن از خواب غفلت براي ما تداعي شود. چرا كه به نظر مي‌رسد با توجه به سفارشهاي مؤكد ديني و اخلاقي، هنوز مقوله‌ي خدمت و ياري به مردم در جامعه‌ي ما ـ خصوصاً نظام اداري كشور ـ به صورت يك ضرورت و فرهنگ در نيامده است. اينكه ريشه و علت اين معضل چيست و از كجا نشأت مي‌گيرد و چه راه حلي براي رفع آن مفيد است به طور اختصار در تبيين اهميت مفاهيمي همچون مسئوليت پذيري، فرهنگ شهادت، فرهنگ توجه و كمك‌رساني به مردم و تعامل اين مقوله‌ها با يكديگر، بدان اشاره شده است....

شايد هيچ مكتبي مانند اسلام راجع به رعايت حق و حقوق افراد توجه دقيق و لازم از خود نشان نداده باشد. بديهي است كه متناسب با تعهدات و مسئوليتهاي انسان، حقوق مختلفه از قبيل: حقوق انسانها نسبت به يكديگر، حق فرد در برابر اجتماع، حق جامعه در برابر فرد، حق خالق جهان نسبت به آفريدگان خود، حق بندگان به آفريدگار خود، نيز پديد مي‌آيند. در سايه‌ي همين حدود و ثغور و مسئوليتهاست كه قوانين و مقررات حاكم بر نظام آفرينش و جوامع انساني شكل گرفته است و تكليف عموم مردم در حوزه‌هاي گوناگون فردي، اجتماعي، دنيوي و اخروي روشن و مشخص شده است.
«اعلم ـ رحمك‌الله، أن لله عليك حقوقا محيطه لك في كل حركه تحركتها، او سكنه سكنتها، او منزله نزلتها، او جارحه قلبتها و آله تصرفت بها: بعضها اكبر من بعض1.»
(بدان كه؛ خداي ـ عز و جل ـ را بر تو حقوقي است كه تو را برگرفته‌اند، در هر حركتي كه انجام دهي، يا سكون و آرامشي كه برگزيني، يا جايگاه و مقامي كه احراز كني، يا عضوي كه دگرگون كني يا ابزاري كه به كارگيري، بعضي از اين حقوق بر بعضي ديگر بزرگترند.)
بحث ياري به همنوع يا خدمت به مردم نيز از اصول و مباني اخلاقي و انساني است كه مورد اقبال همه‌ي مكاتب بشري بوده و هست. چه به لحاظ جامعه شناختي كه منجر به وضع قوانين و مقررات و پيدايش علم حقوق شده است، و چه به لحاظ ديني ـ خصوصا دين مبين اسلام ـ كه سبب ايجاد تكاليف متعدد اخلاقي و حتي شرعي نيز مي‌شود. تا جايي كه عدم توجه به مسائل و مشكلات مسلمانان، به مثابه كفر و غير مسلماني تلقي شده است.
قال‌الصادق(ع): «من لم يهتم بامور المسلمين فليس بمسلم .»
امام صادق(ع) مي‌فرمايند: هر كه اهتمام به امور مسلمانان ندارد، مسلمان نيست.
به دليل آنكه دستورات انسان ساز اسلام از جامعه‌الاطراف بودن و دقت ويژه‌اي برخوردار است، لذا مباني و حوزه‌هاي گوناگون امور انساني نيز در ارتباط تنگاتنگ و كاملا مؤثر با يكديگر قرار دارند. به گونه‌اي كه هيچ كدام از مقوله‌هايي مانند: اقتصاد، فرهنگ، سياست، امور اجتماعي، مسائل فردي، ديانت، اخلاق و... به صورت منفك و جدا از همديگر مطرح نبوده و به نوعي در اثرپذيري يا اثرگذاري در يكديگر مشاركت دارند. در اين ميان، بحث خدمت رساني به مردم نيز با موضوع فداكاري و از جان گذشتن در راه ايمان و عقيده ـ شهادت ـ به عنوان متعالي‌ترين نماد ياري و خدمت به دين و جامعه، داراي پيوندي عميق هستند.
در فصل نخست اين نوشتار، ابتدا اشاره‌اي به مبحث مسئوليت‌پذيري و پاسخگو بودن انسان به مثابه بستر و زمينه‌ي كليه امور صادره وي، از جمله خدمت به ديگران و حتي فرهنگ شهادت‌طلبي پرداخته شده؛ فصل دوم شامل تبيين اهميت فرهنگ خدمت‌رساني و ياري به مردم و فصل سوم به اهميت شهادت اختصاص دارد. در ادامه ـ فصل چهارم ـ تعامل و تأثيرپذيري فرهنگ خدمت‌رساني به مردم با فرهنگ شهادت مورد بررسي قرار گرفته است. در فصل پنجم نيز نگاهي گذرا به وضعيت عمومي خدمت‌رساني در جامعه‌ي خودمان و آسيب شناسي آن داشته‌ايم. درنهايت، در فصل ششم به نتيجه‌گيري و ارائه‌ي راهكارهاي عملي و پيشنهادها پرداخته‌ايم.
در اينجا لازم مي‌دانم از همه‌ي سروران و دوستاني كه به نحوي در فراهم آمدن اين پژوهش مرا ياري كرده‌اند و منابع گوناگون را در اختيارم قرار داده‌اند صميمانه تشكر كنم.

فصل اول ـ مسئوليت پذيري
متعهد بودن و مسئوليت‌پذيري انسان در قبال مسائل گوناگون تاريخچه‌اي به ديرينگي آفرينش خود انسان دارد. از همان لحظه كه به امر پروردگار، روح الهي در جسم انسان دميده شد و مسجود ملايكه شد، انسان در برابر آفريدگار بي‌همتاي خويش، در برابر نفس خويش و جهان پرامون خود، رسالت عظيم خليفه‌اللهي و ديگر مسئوليتهاي بزرگ انسان بودن و انسان زيستن را پذيرا شد. بدون ترديد اگر ما انسانها به اين موضوع با تأمل بيشتري بنگريم و براستي باور داشته باشيم در برابر هر چيزي كه به نوعي در اختيارمان قرار گرفته است واقعا مسئول ـ مورد سؤال و بازخواست ـ هستيم، قطعا نگرش ما به زندگي گذرا در اين جهان و شيوه‌ي سپري كردن عمرمان، به طور اساسي و بنياني دستخوش دگرگوني و تحولاتي به سمت خوبيها و كمالات انساني مي‌شد. چرا كه وقتي انسان متعهدانه‌تر برنامه زندگي خود را پياده كند، از لحظات و اوقات عمر خويش بهره‌هاي بيشتري نصيبش مي‌شود و درنهايت از زندگي سعادتمندانه‌تري برخوردار خواهد بود.
احساس مسئوليت در برابر خدا
احساس مسئوليت هر فرد در برابر ذات لايزال پروردگار بجز در سايه‌ي بندگي بي قيد و شرط اطاعت از اوامر الهي ميسر نيست. كسي كه خويشتن را مؤظف به پاسخگويي نسبت به خداي ـ متعال ـ بداند، يعني، خدا را در همه‌ي حالات و سكنات زندگيش حاضر و ناظر مي‌بيند. بنابراين چنين فردي چگونه مي‌تواند خودش را در معرض سخط و غضب پروردگارش قرار دهد؟ لذا مي‌توان نتيجه گرفت؛ اين احساس مسئوليت آدمي در برابر خداوند، عاملي بسيار قوي و بازدارنده در پرهيز از گناه و معصيت و همچنين انگيزه‌اي بسيار مهم در مسير جلب رضاي پروردگار و انجام اعمال صالح و نيكو و گام نهادن در راستاي رستگاري انسان است.
«و لتسئلن عما كنتم تعملون .» از همه‌ي آنچه انجام داده‌ايد پرسش خواهد شد.
«و لتسئلن يومئذ عن النعيم2.» بي‌گمان از نعمتها در آن روز مورد پرسش قرار مي‌گيريد.
احساس مسئوليت در برابر خود
اگر انسان در قبال جسم و جان خود متعهد و مسئول باشد و براستي معتقد باشد حتي جسم و روحش امانتي است كه چند صباحي به او سپرده شده است و فرداي «يوم‌الحساب» كه همه‌ي اعمال كوچك و بزرگ او را به دقت محاسبه مي‌كنند، همچنين تمام اعضا و جوارح بدن كه هر كدامشان مسئوليتي به عهده دارند نيز به سهم خود عليه صاحبانشان شهادت مي‌دهند، چگونه مي‌تواند نسبت به تأمين سلامت و مراقبت از جسم و جان خويش كوتاهي كند؟
«ان السمع و البصر و الفؤاد كل اولئك كان عنه مسئولا.» در پيشگاه خدا، گوش، چشم و دل همه مسئول‌اند.
احساس مسئوليت در برابر جامعه (محيط)
انسان در محل كار و زنگي خود هم نسبـت به همكـار، همـسايه، خانـواده، جامعـه، حكومت و خلاصه همه‌ي كساني كه به گونه‌اي در طول شبانه روز و به هر اندازه كه با آنها ارتباطي دارد، داراي حقوق و مسئوليت است.
«فلنسئلن الذين ارسل اليهم و لنسئلن المرسلين .» پس ما هم از اعمال امم و هم از پيامبران آنها پرسش خواهيم كرد.
«اللهم صل علي محمد و آله، تولني في جيراني و موالي .» بار خدايا! بر محمد و آلش درود فرست و مرا به بهترين وجه در رعايت حقوق همسايگان و دوستانم اعانت فرما.
* * *
گلاسر3 از روان‌شناسان غربي در كتاب»مدارس بدون شكست« پس از بررسي انحرافات جوانان و نوجوانان بر اين باور است: »منشا انحرافات افراد به علت نپذيرفتن مسئوليت اعمال خودشان است و براي بهبود اين ناهنجاريها لازم است در اين افراد ايجاد مسئوليت كنند.«
اگر دقيق‌تر به نتيجه پژوهش گلاسر بينديشيم مي‌توان ريشه‌ي همه‌ي ناملايمات و هرج و مرجهاي بزرگ جوامع اعم از جنگ و خونريزيها، بي‌عدالتيها و پايمال شدن حقوق مردم را در مسئول نبودن انسانهاي متخلف و مجرم نسبت به اعمالشان در نظر گرفت.
بنابراين، با توجه به مطالب و اشارات فوق مي‌توان گفت كه، هم به لحاظ اعتقادي و ديني و هم به لحاظ تجربي و علمي موضوع مسئوليت‌پذيري و آشنا بودن به حقوق فردي و اجتماعي انسانها، اهميت بسزايي در گزينش نوع و شيوه‌ي صحيح يا غيرصحيح زندگي آنها دارد. به عبارت ديگر، متعهدانه زندگي كردن و بي‌تفاوت نبودن به تبعات گوناگون كردار و رفتارمان، عامل بسيار مؤثري در تنظيم صحيح وظايف و اخلاق انساني در مسير زندگي و سعادتمندي ما در اين جهان و به تبع آن در سراي آخرت است.
لذا نبايد دستور صريح قرآن كريم را فراموش كرد كه: «كل نفس بما كسبت رهينه1.» هر نفسي در گروه آنچه كسب كرده خواهد بود. چرا كه دير يا زود»بازخورد« و تأثيرات وضعي اعمال خوب و بد ما هم در اين جهان و هم جهان آخرت به خود ما باز مي‌گردد. و شايد به همين دليل است خداي ـ متعال ـ مي‌فرمايد: «و لا تزر وازره وزر اخري2.» و هيچ كس بار ديگري ـ مسئوليت ديگري ـ را بر ندارد.
نكته‌ي مهم ديگري كه به طور كلي به واسطه‌ي ايجاد مسئوليتها و رعايت حقوق افراد به وجود مي‌آيد، صرفا انجام دقيق تكاليف و وظايف محوله‌ي فردي و اجتماعي توسط انسانهاست. از آنجايي كه در آيين متعالي اسلام هدف اصلي آفرينش انسان، طاعت و بندگي محض خداوند ـ متعال ـ است «و ما خلقت الجن و الانس الا ليعبدون3.» و جن و انس را نيافريدم جز اينكه مرا عبادت كنند. با توجه به اينكه اداي صحيح و كامل امر اطاعت از خدا، جز در سايه‌ي انجام كليه وظايف و شئونات بندگي (زندگي) خود، در راستاي كسب رضايت پروردگار چيز ديگري نيست، لذا نفس انجام تكاليف و مسئوليتها كه همان رسالت اصلي انسان بودن يا به عبارتي ظهور انسانيت انسان است كه مهم است، نه دستيابي به نتايج مورد دلخواه و مطلوب انسان. وقتي آدمي طوق بندگي خداوند را به گردن آويخت، خودبه‌خود مؤظف به رعايت و انجام دستورات و توصيه‌هاي الهي نيز مي‌شود. لذا عواقب اعمال و رفتار ما، فرع بر اعمال و اصل اطاعت و فرمانبرداري است. اگرچه اين نكته را نيز بايد به خاطر داشت كه پيامدهاي عملكرد ما بستگي تام به نيت و شيوه‌ي انجام اعمال ما دارد. »الاعمال بالنيات«. وقتي انسان هدفي مقدس و متعالي در زندگي خود داشته باشد و بداند كليه‌ي اعمال كوچك و بزرگي كه در طول عمرش انجام مي‌دهد در لوح محفوظ الهي ثبت و اجر همه‌ي اعمال نزد خدا معلوم خواهد بود، ديگر شكست و پيروزي در اين دنيا برايش مفهومي ندارد. چنين كسي هيچ وقت نگران تأييد يا ملامت از طرف ديگران نخواهد بود. براي اينكه او فقط نسبت به تكليفي كه بر عهده‌اش بوده، انجام وظيفه نموده است.1 شايد بهترين شاهد مطالب ارايه شده كه با موضوع اين پژوهش نيز همخواني دارد، همان مسئله «احدي الحسنيين.» باشد.
«قل هل تربصون بنآ الا احدي الحسنيين.»2 بگو (اي پيامبر) كه شما (منافقان) جز يكي از دو نيكويي (شهيد شدن يا پيروزي در جنگ) چيزي مي‌توانيد بر ما انتظار بريد؟


فصل دوم ـ فرهنگ خدمت‌رساني به مردم
در ادامه‌ي فصل پيش، درباب اهميت مسئوليت‌پذيري و رعايت حقوق توسط انسان بويژه حقوق افراد نسبت به يكديگر، در اين بخش به يكي از مصاديق توجه به حقوق عمومي كه از وظايف اصولي و اخلاقي هر عضوي از اعضاي جامعه انساني است و اختصاصي نيز به هيچ مكتب خاصي از اديان و جوامع بشري ندارد، يعني ياري به همنوعان يا خدمت به ديگران، مي‌پردازيم. بي‌گمان وقتي انسان در يك جامعه به مثابه جزئي از كل زندگي مي‌كند، به طور طبيعي جهت ادامه‌ي زندگي جمعي و برقراري ارتباطات و تعاملات روزمره، نسبت به همكيشان، همنوعان و اطرافيان خود داراي حقوق، وظايف و تكاليف مشخصي است. چنين مقررات و حقوقي فيمابين انسانها در يك جامعه، باعث «همبستگي اجتماعي»1 مي‌شود.
در مكتب اسلام نيز بسياري از اصول و فروع ديني و اخلاقي ريشه در توجه و اهتمام و بي‌تفاوت نبودن به مسائل و مشكلات ديگر افراد جامعه دارد. از باب نمونه مي‌توان به خمس، زكوة، مواسات، امر به معروف و نهي از منكر اشاره كرد.
از طرفي چون دين مبين اسلام از جامع‌الاطراف بودن و گستردگي خاصي برخوردار است، لذا در دستورات و احكام خود به جنبه‌هاي فردي يا جمعي زندگي انسانها به گونه‌اي پرداخته است كه نمي‌توان رعايت حقوق و مسائل فردي را جدا و بدون تأثير از مسائل گروهي در نظر گرفت. به عنوان مثال؛ پرداخت خمس [سهم امام(ع)] گرچه يك امر واجب شرعي و فردي است، اما مصرف آن جنبه‌ي عمومي دارد. يا مثلاً امر به معروف و نهي از منكر، شايد در حد يك تذكر لساني به نظر برخي عوام غير مؤثر و ناكارآمد باشد، لكن ماحصل استمرار اين وظيفه‌ي ديني تقويت بعد نظارت اجتماعي افراد بر يكديگر را در پي دارد.
اهتمام به امور ديگران يا خدمت رساني به مردم
تعريف
ذيل واژه‌ي اهتمام در برخي فرهنگ لغات به مفاهيم متعددي مانند، توجه داشتن، سعي كردن، اعتنا، كوشش، قصد و عزم، اندوه خوردن، اندوهگين شدن و غمخوارگي كردن اشاره شده است.1
تبيين
براي تبيين و شرح بيشتر مفهوم و اهميت واژه‌ي اهتمام كافي است كه از ميان احاديث متعدد كه درونمايه‌اي يكسان دارند، از باب مثال، فقط به كلام نوراني امام صادق(ع) توجه كنيم كه مي‌فرمايند:
«من لم يهتم بامور المسلمين فليس بمسلم.»2 هر كه اهتمام به امور مسلمين ندارد، مسلمان نيست.
با توجه به معناي واژگاني و مفهوم «اهتمام» در حديث فوق و همچنين احاديث مشابه اين گونه برمي‌آيد كه؛ دستور و سفارش مؤكد دين اسلام ـ اهتمام داشتن به امور ديگران ـ كه در سيره‌ي اهل بيت(ع) به آن اشاره شده، در درجه‌ي اول توجه داشتن، احساس همدردي كردن و غمخوار يكديگر بودن در مسائل و مشكلات زندگي روزمره‌ي انسانهاست. به عبارت ديگر، به فكر يكديگر بودن و همديگر را درك كردن، است. اهتمام ورزيدن به امور همنوعان همان داشتن دغدغه‌ي خاطر و بي‌تفاوت نبودن نسبت به وضعيت كلي و عمومي جامعه و مسائل گوناگون افراد اجتماع اعم از خانواده، بستگان، همسايه، همكار و… است. اين موضوع، يعني اهتمام و توجه به امور ديگران ـ كه در مكتب ما به عنوان «ذوي‌الحقوق»1 نيز بيان شده ـ تقدم دارد بر انواع كمك‌رساني و خدمات كه افراد به صورت مادي و فيزيكي نسبت به هم انجام مي‌دهند. اگرچه مصداق عملي اهتمام داشتن به امور ديگران همان كمكهاي مادي افراد به يكديگر است كه در جامعه‌ي خودمان نيز مكررا اين گونه موارد را شاهد هستيم. از قبيل؛ كمكهاي مالي و مادي افراد خير به افراد بي‌بضاعت، پرداخت صدقات، تقبل هزينه‌ي كودكان بي‌سرپرست و...
بنابراين مشخص شد كه طبق تعاليم عاليه‌ي اسلام در باب خدمت به ديگران آنچه اهميت و ارجحيت دارد، در وهله‌ي نخست همان نفس توجه داشتن و درك اوضاع و احوال همنوعان اعم از نزديكان و ديگر اقشار مردم و پس از آن، ياري عملي است. به عنوان مثال؛ ممكن است شما از مشكل مالي و فقر دوست خود مطلع باشيد و از اين موضوع هم احساس ناراحتي كنيد اما وضعيت مالي خوبي نداشته باشيد كه به دوستتان كمكي كنيد، يا به عبارت ديگر، در حال حاضر به صورت عملي هيچ‌گونه كمكي از دست شما ساخته نيست؛ بنابراين، مجبور باشيد فقط به ابراز همدردي لفظي و ذهني بپردازيد. همين ابراز همدردي و احساس ناراحتي، مصداق اهتمام داشتن به امور ديگران است.
لذا با توجه به مطالب فصل پيش، كه راجع به اداي تكليف و عدم توجه به نتيجه‌ي اعمال بيان شد، نيازي نيست كه ياري كردن شما به دوستتان حتما جنبه‌ي ظاهري و عملي داشته باشد، همين احساس همدردي صادقانه، تكليف شما در اين موقعيت است. حال اگر وضعيت مالي بهتري پيدا كرديد و توانستيد نياز دوستتان را نيز برآورده كنيد كه چه بهتر. و لابد به خاطر همين قبيل موارد است كه در منابع ديني ما آمده؛ اگر انسان حتي نيت كار خير بكند اما نتواند آن را انجام دهد، ثواب انجام آن نيز براي شخص نيت‌كننده منظور مي‌شود.
امام باقر(ع): «خداوند بزرگ به موسي(ع) چنين وحي فرستاد؛ برخي از بندگان من با حسنه به من تقرب مي‌جويند و من در بهشت به آنان فرمانروايي مي‌دهم. موسي(ع) گفت: پروردگار من! اين حسنه چيست؟ خداوند فرمود: با برادر ديني خود براي برآوردن نياز او به راه مي‌افتد، خواه اين نياز برآورده شود يا نشود.»1
براي تبيين بهتر مفهوم اهتمام داشتن به امور ديگران به ذكر حديثي ديگر از امام باقر(ع) مي‌پردازيم.
«اي جابر، براستي خداي ـ عز و جل ـ مؤمن را از سرشت بهشت آفريده و از وزش روح خود در آنان روان كرده، از اين رو، مؤمن برادر پدري و مادري مؤمن است. چون به يكي از اين ارواح در يك شهري آزار رسد اين روح هم، غمگين شود چون از همان است.»2
حديث فوق به نوعي شرح و تفسير اين آيه‌ي شريفه است؛ «انما المؤمنون اخوه.»3 مؤمنين بايكديگر برادرند.
و چه زيبا سروده است سعدي شيرين سخن:
بني آدم اعضاي يكديگرند كه در آفرينش ز يك گوهرند
چو عضوي به درد آورد روزگار دگر عضوها را نماند قرار

تو كز محنت ديگران بي غمي نشايد كه نامت نهند آدمي
در ابيات فوق نيز، اهتمام ورزيدن به امور ديگران و بي‌تفاوت نبودن نسبت به افراد جامعه بخوبي نشان داده شده است.
مسلماً در مكتبي كه فقط احساس همدردي و عنايت به يكديگر اين‌قدر مورد توجه است، بحث خدمت‌رساني و كمك كردن بدون واسطه نيز از اهميت فراواني برخوردار است.

قال الصادق(ع): «المؤمنون خدم بعضم لبعض.»1 مؤمنان خدمتگزاران يكديگرند.
قال رسول‌الله(ص): «ايما مسلم خدم قوما من المسلمين الا أعطاه الله مثل عددهم خداما في‌الجنه.»2 هر مسلماني كه به مسلمين خدمت كند ـ سزاوار نيست ـ جز اينكه خدا به شماره‌ي آنان ـ مسلمين ـ از خدمتكاران بهشتي به او عطا فرمايد.
در حديثي ديگر از امام صادق(ع) چنان حقوق افراد جامعه اسلامي نسبت به يكديگر عظيم و بزرگ شمرده شده كه امام(ع) ابا دارند آنها را براحتي بيان كنند:
»معلي بن خنيس گويد؛ به امام صادق(ع) گفتم: حق مسلمان بر مسلمان چيست؟ فرمود: براي او هفت حق است كه هر كدام در مقام خود بر او، واجب است، اگر يكي از آنها را ضايع و بي‌اجر گذارد، از ولايت و اطاعت خدا بيرون است و براي خداوند هيچ بهره‌اي از بندگي در او نيست. به او گفتم: قربانت گردم، آنها چيستند؟ فرمود: اي معلي، براستي كه من بر تو مهربانم و مي‌ترسم كه آنها را ضايع كني و نگهداري نكني و بداني و به كار نبندي. گويد به او گفتم: لا حول و لا قوه الا بالله، فرمود: آسانتر آنها اين حق است كه:
1. دوست بداري براي او آنچه را براي خودت دوست داري و بد داري براي او آنچه را براي خود بد داري.
2. از خشم او كناره كني و خوشنودي او را پيروي كني و فرمان او را ببري.
3. اگر تو را خدمتكاري‌ است و برادرت را خدمتكاري نيست، خدمتكار خود را بفرستي تا جامه‌ي او را بشويد و خوراك او را بسازد و بستر او را پهن كند...«1
براستي آيا ما به عنوان يك مسلمان توانسته‌ايم در مجموعه كوچك زندگي خودمان اعم از محيط خانه، محل زندگي و يا محل كارمان حقوق برادري و مسلماني كه بر عهده‌مان است را بخوبي ادا كنيم؟




فصل سوم ـ فرهنگ شهادت
منظور از فرهنگ شهادت اجمالاً به مجموعه‌ي باورهاي ديني و آموزه‌هايي كه باعث شكل‌گيري و رشد روحيه‌ي شجاعت، مبارزه و جهاد در راه خداي ـ متعال ـ كه نهايتا به كشته شدن افراد در راه ايمان و عقيده‌شان منجر مي‌شود، است. محور اصلي اين فرهنگ نيز همان شهيد و انگيزه‌هاي متقن و مقدسي است كه او را به سمت شهادت طلبي سوق مي‌دهد.
تعريف
در لغت به كسي كه چيزي از ديد علمش ـ آگاهي‌اش ـ پنهان نيست، گواه و آنكه در شهادتش امين است، به عنوان الشهيد يا الشهيد ياد شده است.1 شهادت نيز داراي معاني گوناگوني از قبيل؛ خبر قطعي شهادت و گواهي دادن، سوگند، گواهي قبولي، گواهي پزشك و مرگ در راه خداست.2 اگرچه معناي تحت‌اللفظي شهيد و شهادت در مجموع همان شاهد، گواه و ناظر بودن را مي‌رساند، و به طور دقيق اشاره‌اي به شخص كشته شده در راه خدا اطلاق نمي‌گردد، لكن در فرهنگ عمومي جوامع مسلمين واژه‌ي شهيد به معناي متعارف و مصطلح آن ـ كسي كه به واسطه‌ي جهاد در راه خدا كشته شده است ـ به كار مي‌رود. در اين نوشتار نيز، مقصود از شهيد و شهادت، مفهوم متداول آن است.
تبيين
شهيد، شهادت‌طلبي و شهادت از جمله عبارات مقدس و شايان احترام در همه‌ي جوامع و اديان گوناگون است كه قدمت زيادي حتي پيش از ظهور دين اسلام دارد. چرا كه اين عبارت مقدس، تداعي كننده‌ي بسياري از صفات حسنه، پسنديده و مورد احترام انسانها از قبيل؛ فداكاري، شجاعت، شهامت، آزادگي، عزت و… است. بر مفهوم اين واژه، صرفاً از زاويه‌ي مذهبي و اعتقادي توجه نشده است.1
* * *
گرامي‌ترين سرمايه‌ي آدمي جان اوست؛ زيرا تمام تلاش و كوشش انسان در عرصه‌ي زندگي بدان جهت است كه اين جان را از حوادث گوناگون مصون نگه داشته و چند صباحي در اين جهان خاكي، عمر خويش را سپري كند. بنابراين اميد به زندگي دنيوي به واسطه‌ي در قيد حيات بودن انسان، تحقق پيدا مي‌كند وگرنه تفاوتي ميان جمادات و انسان زنده وجود نمي‌داشت.
در طول تاريخ بشريت انسانهايي بوده‌اند و هستند كه از گران‌قدرترين هديه‌ي الهي به وديعت گذاشته شده در كالبد آنها، براحتي صرف‌نظر كرده‌اند و اين گوهر ارزشمند ـ جان ـ خود را در نهايت آگاهي و اخلاص با خالق خويش معامله كرده‌اند.
»ان الله اشتري من‌المؤمنين انفسهم و اموالهم بأن لهم الجنه يقاتلون في سبيل‌الله فيقتلون و يقتلون وعدا عليه حقا في التورئه و الإنجيل و القرآن و من اوفي بعهده من الله فاستبشروا ببيعكم الذي بايعتم به و ذلك هو الفوز العظيم.«2 (خداوند جانها و مالهاي مؤمنان را در برابر نعمت بهشت خريداري فرمود: آنها در راه خداوند كارزار مي‌كنند، مي‌كشند يا كشته مي‌شوند. اين وعده‌ي بهشت كه ذكر آن در تورات و انجيل و قرآن آمده كاملاً حق است و حقيقت دارد و تحقق آن برعهده‌ي خداوند است و چه عهد و قولي استوارتر از عهد خداوند است؟ پس بشارت باد بر شما [اي مؤمنان] به معامله‌اي كه با خداوند كرده‌ايد و اين است آن توفيق بزرگ.)
چه معامله‌اي بهتر و با عظمت‌تر از اينكه خريدار آن خداي ـ متعال ـ و فروشندگان آن افراد پرهيزكار و صالح و متاع مورد معامله نيز جان آدمي ـ گران قيمت‌ترين كالاي زندگي ـ باشد، مي‌توان سراغ گرفت؟ تجارت بسيار بزرگي كه هر سه وجه آن يعني خريدار، فروشنده و كالاي مورد معامله در نهايت كمال و پسنديده‌ترين حالات ممكنه خود قرار دارند. وه! كه چه سعادتي! »خوشا به حال آناني كه در اين قافله نور جان و سر باختند. 1
آري؛ شهدا همان انسانهاي بزرگ و ارزشمندي هستند كه براي جلب رضاي معبود از همه‌ي هستي و حق حيات خود در اين دنياي فاني گذشته‌اند و از نثار عزيزترين سرمايه‌ي خود در راه جانان، دريغ نكرده‌اند.
به همين دليل در آيات و روايات متعدد از مقام والا و شامخ شهدا تجليل فراوان شده است و به نيكي ياد شده است، كه به منظور يادآوري به بيان چند مورد مي‌پردازيم:
»و لئن قتلتم في سبيل الله او متم لمغفره من الله و رحمه خير مما يجمعون.«2 و اگر در راه خدا كشته شده و يا بميريد در آن جهان به آمرزش و رحمت خدا نايل شويد و آن بهتر از هر چيزي است كه در حيات دنيا فراهم نموده‌ايد.
»و لاتحسبن الذين قتلوا في سبيل الله امواتا بل احياء عند ربهم يرزقون. فرحين بمآء اتئهم اللهه من فضله«1 البته نپنداريد كه كشته‌شدگان در راه خدا مرده‌اند بلكه آنان زنده‌اند و نزد خدا روزي مي‌خورند. پس آنان به فضل و رحمتي كه از خداوند نصيبشان گرديده شادمانند.
قال رسول‌الله(ص): »فوق كل ذي بربر، حتي يقتل في سبيل الله و اذا قتل في سبيل الله فليس فوقه بر.«2 بالادست هر نيكوكاري، نيكوكار ديگري است تا آنگاه كه در راه خدا شهيد شود و همين كه در راه خدا شهيد شد، ديگر بالادست ندارد.
ذكر مطالب فوق جهت تبيين اهميت و جايگاه شهيد و شهادت در جامعه با توجه به بضاعت اين نوشتار، كافي به نظر مي‌رسد.


فصل چهارم ـ تعامل فرهنگ خدمت‌رساني به مردم با فرهنگ شهادت
تا اينجا به بررسي مسئله‌ي مهم مسئوليت‌پذيري انسان و رابطه‌ي آن با حقوق مختلفه‌ي او نسبت به خدا، خود انسان و جامعه ـ محيط ـ به عنوان بستر اصلي و زمينه‌ي بروز انسانيت انسان يا به عبارتي رسالت راستين انسان بودن، و همچنين به تبيين فرهنگ اهتمام داشتن به امور ديگران ـ خدمت‌رساني به مردم ـ و فرهنگ ارزشمند شهادت پرداختيم.
ضرورت پذيرش مسئوليت‌پذيري در تعامل فرهنگ شهادت با فرهنگ خدمت رساني به مردم
باور ما بر اين است كه؛ اگر مفهوم دقيق مسئوليت‌پذيري و به تبع آن آشنايي كامل به حقوق انساني ـ از جميع جهات ـ براي افراد روشن شود و بدرستي، اهميت و ضرورت كاركردي آن در رفتار و اعمال انسانها به منصه‌ي ظهور برسد، مفهوم مقوله‌هايي چون خدمت به ديگران و شهادت سهل‌تر به نظر مي‌رسد. چرا كه وقتي فهم و درك موضوعي آسان باشد، عمل به آن نيز راحت‌تر است. بدين سبب كه؛ عنصر باور و اعتقاد به اعمال باعث مي‌شود ويژگيهاي رفتاري انسان به صورت »ملكه‌ي اخلاقي« دربيايد.
در فصل نخست با استناد به آيات و روايات متعدد و حتي نتيجه‌ي يك پژوهش روان‌شناسانه، ضرورت مسئوليت‌پذيري و رعايت حدود و ثغور حقوق انساني به اثبات رسيد.
در ادامه، با روشن شدن اهميت اهتمام ورزيدن به امور همنوعان و خدمت‌رساني به مردم، مسئله‌ي رعايت و اداي حقوق اجتماعي و ديني افراد نسبت به يكديگر نيز بيان شد. تا جايي كه بي‌خبري و بي‌تفاوتي انسان نسبت به وضعيت افرادي كه در اطراف او زندگي مي‌كنند مثل؛ همسايه، همكار، دوست و... مساوي با كفر و بي‌ديني تلقي شده است.
همچنين مشخص شد »شهيد« انسان بزرگي است كه از قيمتي‌ترين گوهر وجودش جان صرف‌نظر مي‌كند و آن را فداي عقيده‌ي خود مي‌كند.
با توجه به توضيحات فوق، چنين به نظر مي‌رسد كه شخص شهيد، كاملترين مرتبه‌ي اداي حقوق و رسالت بندگي و انساني خود را به بهترين وجه ادا كرده است.
شهادت، كمال احساس مسئوليت
كاملترين شكل انجام تكاليف و وظيفه اين است كه، انسان هم در مقابل خداي خويش، هم نفس خود و هم در برابر اجتماع ـ محيط ـ ، بدون هيچ كم و كاستي مسئوليت خطير يا به عبارتي حقوق مشخصه‌ي خود را ادا كند.
شهيد، در برابر حق حياتي كه آفريدگارش به او عطا كرده است، با خود خدا وارد معامله مي‌شود1 و جانش را به جانان اصلي باز مي‌گرداند. آيا در مورد مرگ و قبض روح و جان آدمي، خريدار بهتري بجز خداي ـ متعال ـ مي‌توان سراغ داشت كه انسان جانش را به جاي خدا، به او تقديم كند؟ قطعا جواب منفي است.
لذا شهادت و كشته شدن در راه خدا، شريفترين و والاترين گونه‌ي جانسپاري و مرگي است كه براي انسانها متصور است. پس در مقوله‌ي وظيفه و مسئوليت انسان نسبت به خدا شايد يكي از زيباترين مصاديق اداي حق خالق، همين شهادت در راه خدا باشد.
در خصوص مسئوليت انسان در قبال خويشتن نيز، چون شهيد عزيزترين امانت الهي كه همان جسم و جان اوست، به صورت تام و تمام به صاحب اصلي آن، يعني منبع حقيقي روح كه همانا خداوند ـ متعال ـ است2، تقديم مي‌كند؛ لذا فرصتي براي شهيد باقي نمي‌ماند كه به جسم و جانش آسيب و ضرري برسد بنابراين ديگر نيازي به مراقبت و تأمين سلامت جسم و جان ندارد. چرا كه نگران صدمه ديدن و يا تلف شدن نعمت سلامتي جسم و جانش نيست. بنابراين شهيد در برابر رعايت كامل حق انسان نسبت به خويشتن نيز به نحو احسن و اكمل انجام وظيفه مي‌كند.
همچنين در برابر اجتماع محيط نيز شهيد با تقديم گران‌قدرترين سرمايه‌ي خود كه همان جسم و جان اوست، واپسين درجه‌ي كمك و خدمت‌رساني به ديگران را به نمايش مي‌گذارد. او هستي خويش را فدا مي‌كند تا امكان زندگي براي ديگران فراهم آيد. لذا شهادت شهيد از مرحله‌ي اهتمام ورزيدن فراتر مي‌رود و زيباترين تجلي و نماد خدمتگزاري به مردم را به تصوير مي‌كشاند. به همين دليل است كه، حق شهدا بيش از حق ديگران بر افراد جامعه است.
شهيد مطهري در همين رابطه مي‌گويد:
»همه‌ي گروههاي خدمتگزار مديون شهدا هستند ولي شهدا مديون آنها نيستند يا كمتر مديون آنها هستند؛ عالم در علم خود، فيلسوف در فلسفه‌ي خود، مخترع در اختراع خود و معلم اخلاق در تعليمات اخلاقي خود نيازمند محيطي مساعد و آزادند تا خدمت خود را انجام دهند ولي شهيد آن كسي است كه با فداكاري و از خود گذشتگي خود و با سوختن و خاكستر شدن خود، محيط را براي ديگران مساعد مي‌كند. مثل شهيد مثل شمع است كه خدمتش از نوع سوخته شدن و فاني شدن و پرتو افكندن است، تا ديگران در اين پرتو كه به بهاي نيستي او تمام شده، بنشينند و آسايش يابند و كار خويش را انجام دهند.«1
در اين بخش به بررسي وضعيت كلي اهتمام داشتن به امور ديگران و چگونگي خدمت‌رساني مردم به يكديگر بويژه در سيستم ديوانسالاري ـ اداري ـ كشورمان، و آسيب‌شناسي آن مي‌پردازيم.
بحث خود در اين زمينه را با طرح يك پرسش و سپس توضيح و بررسي آن آغاز مي‌كنيم. پرسش نخست: آيا روحيه كمك و خدمت‌رساني به همنوعان در جامعه ما وجود دارد يا خير؟
پاسخ: به مثابه يك امر عادي و معمولي اگر در گوشه و كنار محل زندگي، شهر يا كشورمان و حتي در خارج از مرزهاي كشور پديده‌هايي همچون سيل، زلزله يا حوادث غيرمترقبه ديگري رخ دهد، براحتي مي‌توان روحيه‌ي كمك به يكديگر و نيكوكاري عامه‌ي مردم را مشاهده كرد. همچنين هستند افراد خير و درستكاري كه به تناسب حرفه و پيشه‌ي خويش، در حد امكان و توانايي به مستمندان و افراد بي‌بضاعت همت مي‌گمارند و از هيچ كوششي در اين زمينه دريغ نمي‌كنند. به مانند نمونه، پزشك متخصصي كه با اخلاق حسنه‌ي خود حتي در منزل، ضمن رعايت حال جسماني و وضعيت مادي مراجعان، بيماران را معاينه مي‌كند؛ يا افراد نيكوكاري كه درمانگاه، مدرسه و مراكز خيريه احداث مي‌كنند؛ استاد و معلمي كه دلسوزانه و بدون چشمداشت مادي به تعليم كودكان بي‌سرپرست و بي‌بضاعت مشغول است؛ و يا نيكوكاراني كه هزينه‌ي تحصيل، زندگي و يا ازدواج افراد نيازمند را پذيرا مي‌شوند، همه‌ي اينها نمونه‌هاي زيبايي از وجود روحيه‌ي دستگيري از ديگران و خدمت‌رساني به يكديگر است. اين روحيه در فرهنگ عمومي جامعه‌ي ما جاي دارد و به نوبه‌ي خود مايه‌ي استحكام و انسجام اجتماعي زندگي روزمره افراد است.
جالب اينجاست كه، اين روحيه‌ي همكاري و نيكوكاري كه به آن اشاره شد، موضوعي كاملا مردمي و خودجوش و نشأت گرفته از همان فرهنگ غني اسلامي ايراني است كه به صورت ژرف و ريشه‌دار در باورهاي مردم كشورمان جاي دارد.
بسياري از افراد ـ و حتي در سالهاي اخير گروهها و تشكلهاي ـ خير و نيكوكار هم هستند كه بي‌نام و نشان و فقط براي خشنودي خداوند اقدام به ياري ‌رساني و دستگيري از مستمندان و نيازمندان مي‌كنند. خصوصاً اينكه در برخي از ايام سال مانند ماه مبارك رمضان، به تأسي از سيره‌ي ائمه طاهرين(ع) بويژه حضرت علي(ع)، به طور پنهاني و ناشناس به سركشي و تهيه‌ي آذوقه‌ي منازل افراد فقير و بي‌بضاعت همت مي‌گمارند.
يا به مانند نمونه: ياريهاي گوناگون گسترده‌ي مردم كشورمان به برخي كشورهاي همسايه مانند عراق و افغانستان كه در موارد متعدد صورت پذيرفته است، همگي نشانه‌هاي بارز و آشكار وجود روحيه‌ي همياري و همكاري و خدمت به همنوعان است. بنابراين پاسخ نخستين پرسش مطرح شده در آغاز بحث مثبت است.
* * *
چنين به نظر مي‌رسد تأكيد مقام معظم رهبري در پيام آغازين سال جاري مبني بر تقويت و اهميت نهضت خدمت‌رساني به مردم، ريشه گرفته از دغدغه‌ي خاطر ايشان نسبت به وضعيت خدمت‌رساني در بدنه‌ي اجرايي و اداري كشور است تا در سطح زندگي عامه‌ي مردم. چرا كه طبق توضيحات سطور پيشين، روشن شد كه؛ روحيه‌ي خدمت و همياري نسبت به يكديگر در ميان مردم كشورمان مقوله‌ي تازه‌يي نيست، و قطعاً رهبر جامعه نيز به اين امر واقف هستند، لذا با توجه به پيامهاي ايشان در طليعه‌ي سالهاي پيش مبني بر رعايت وجدان كاري، انضباط اجتماعي، رفتار علوي و همچنين تأكيد رهبر فرزانه‌ي انقلاب در ديدارها و سخنرانيهاي متعدد با اقشار گوناگون مردم، بويژه كارگزاران و مسئولان مملكتي، در مورد خدمت به مردم و جديت در تلاش و سازندگي كشورمان، مي‌توان چنين نتيجه گرفت كه؛ روي سخن معظم‌له در بحث نهضت خدمت‌رساني به مردم در درجه‌ي نخست به مسئولان، مديران و در يك كلام نظام اجرايي و اداري كشور و در درجه‌ي بعد، آحاد مردم است.
حال كه سخن به اينجا رسيده است به طرح پرسش ديگر مي‌پردازيم: آيا روحيه‌ي تعاون و خدمت‌رساني به مردم همان گونه كه در توضيحات پرسش نخست مطرح شد، در نظام اداري كشور ما نيز وجود دارد يا خير؟
پاسخ: پاسخ اين پرسش را با چند مثال منطبق با واقعيت كه ممكن است، هر كسي كه چند نوبت به يك سازمان يا اداره‌ي دولتي ـ منظور از دولت، كليه‌ي تشكيلات اداري كشور است ـ مراجعه كرده و با آن روبه‌رو شده باشد، آغاز مي‌كنيم.
نمونه‌ي 1. شما تصميم گرفته‌ايد براي انجام سريع كارتان اول وقت اداري به اداره‌ي مورد نظر مراجعه كنيد؛ معمولا روزها از آغاز ساعات رسمي شروع به كار اداره ـ 5/7 يا 8 صبح ـ مي‌بينيد كه در اغلب اتاقهاي اداره بسته است. اين امر، اختصاص به مسئول اداره يا كارمند معمولي آن ندارد، طبيعتا شما مي‌بايست مدت زماني منتظر بمانيد تا مسئول واحد مربوطه در محل كار حاضر شود. ضمن اينكه اگر به همكار يا مسئول ديگري در همان اداره مراجعه كنيد و علت عدم حضور شخص غايب را جويا شويد، طبق معمول انواع دلايلي از قبيل وجود ترافيك، دوري راه، سردي يا گرمي هوا، خرابي ماشين و… براي شما رديف مي‌شود كه البته شما به ناگزير مي‌بايست قانع شويد. البته ممكن هم هست كارمندي كه شما با او كار داريد بموقع حضور داشته باشد، لكن براي اقدام بعدي كارتان كه در اتاق يا طبقه‌ي ديگر يا حتي ساختمان ديگري است، مجدداً وضعيتي مشابه قبل تكرار شود.
نمونه‌ي 2. شما براي انجام كاري اداري از قبل برنامه‌ريزي مي‌كنيد و از محل خدمت خود يا اگر شغل آزاد هم داشته باشيد مثلا از منزل خود، به اداره‌ي مورد نظر مراجعه مي‌كنيد؛ متوجه مي‌شويد كه مسئول مربوطه در محل كار خود حضور ندارد، سرانجام پس از اندكي اتلاف وقت و جست‌وجو، كار شما در آن بخش انجام مي‌شود و براي تكميل آن به واحد ديگر اتاق يا طبقه‌ي ديگر مراجعه مي‌كنيد. در اينجا پي مي‌بريد كه مسئول بعدي به هر نحوي در اداره حضور ندارد و همكار وي خيلي معمولي به شما مي‌گويد آقاي X مرخصي هستند و تا چند روز ديگر نيز به اداره نمي‌آيند. تا اينجاي كار مسئله‌اي غيرعادي رخ نداده است، اما دشواري هنگامي پيدا مي‌شود كه؛ كار يا گرفتاري شما فقط توسط نظر، يادداشت و يا امضاي كارمند به مرخصي رفته انجام مي‌شود و هيچ كس ديگري مسئوليت انجام آن را در غياب ايشان به عهده ندارد. تصور كنيد با وضعيت گرفتاري و مشغله‌اي كه هر كسي به سهم خود با آن روبه‌رو است، شما به اداره‌اي مراجعه كرده‌ايد و كار شما يا انجام نشده يا به صورت ناقص انجام شده است و ناگزير هستيد روز ديگر نيز مجدداً به همان اداره مراجعه كنيد.
نمونه‌ي 3. به اداره‌اي براي انجام كاري مراجعه كرديد و مي‌بينيد كه بجز چند نفر كه معمولا نگهبان و آبدارچي اداره جزء آنها هستند، كسي در اداره نيست. پس از پرس‌وجو پي مي‌بريد كه؛ اغلب كارمندان ـ بعضا به اتفاق مسئول اداره ـ در مراسمي مانند: ترحيم يا تشييع جنازه يكي از دوستان و يا همكاران پيشين، توديع و معارفه‌ي يكي از مسئولان اداره، گرفتن حقوق ماهانه و يا موارد گوناگون ديگر در محل كار و انجام وظيفه‌ي خود حضور ندارند. در چنين مواردي شما بناچار مي‌بايست مدتي معطل شويد كه اين معطلي نيز بي‌گمان در تأخير كارهاي بعدي شما تأثير خواهد داشت.
مثالهاي فوق فقط نمونه‌هاي واقعي و نه فرضي از هزاران مواردي است كه روزانه در اغلب سازمانها و ادارات اين كشور رخ مي‌دهد و من و شما هم بارها شاهد آن بوده‌ايم. چه بسا خود ما هم به گونه‌اي درگير اين وضعيت نامطلوب در محيط اداره و محل خدمت خويش باشيم.
البته ذكر اين مثالها بيانگر اين نيست كه در ادارات و سازمانهاي جامعه‌ي ما، هيچ كار مثبتي روي نمي‌دهد و هيچ مسئول و كارمند وظيفه‌شناسي وجود ندارد. اما متأسفانه فضاي غالب و حاكم بر نظام ديوانسالاري كشور در حال حاضر، مؤيد مثالهاي ذكر شده است. لذا بدون هيچ‌گونه توضيحي به نظر مي‌رسد كه پاسخ دومين پرسش مطرح شده، منفي باشد.
سؤال سوم: علت اصلي ناكارآمدي و ضعيف بودن نظام اداري كشورمان چيست؟
دليل اصلي ناكارآمدي وضعيت نظام اداري جامعه
با توجه به توضيحات فصل نخست راجع به مسئوليت‌پذيري انسان و ايجاد تكليف و حقوق متعدد انساني، مي‌توان گفت علت‌العلل ضعف و نقصان هر امري ـ از جمله ناكارامدي مجموعه‌ي اداري جامعه ـ عدم انجام صحيح و كامل مسئوليتهاي گوناگون انسان يا به كلام ديگر عدم رعايت دقيق حقوقي است كه افراد نسبت به يكديگر دارند. از جهتي ديگر، عاليترين وظيفه‌ي انساني آدميان، همان اداي كامل تكاليف و مسئوليتها و يا بجا آوردن حقوقي است كه برعهده آنهاست.
بنابراين وقتي انسان حيطه‌ي مسئوليتهاي شخصي و اجتماعي خويش را بدرستي درك نكرده باشد و تعهدي نيز در قبال رعايت حق و حقوق خودش، ديگران يا خداي ـ متعال ـ نداشته باشد، خودبه‌خود باعث ايجاد يك سري ناهماهنگي و ناهنجاريهاي شخصي و اجتماعي در محدوده‌ي زندگي و كار خود يا اطرافيانش مي‌شود.
توضيح: براي روشن‌تر شدن منظورمان، بد نيست وقايع جاريه‌ي زندگي يك نفر از افراد جامعه ـ مانند كارمند، دانشجو، كارگر يا... ـ را در طول يك شبانه‌روز، به صورت فرضي بررسي كنيم.
مثال اول: شخص مورد نظر، مقيد به انجام تكاليف و مسئوليتهاي فردي و اجتماعي است. سحرخيزي از ويژگيهاي چنين فردي است؛ پس از فريضه‌ي نماز صبح و راز و نياز با معبود ـ نخستين نشانه‌ي سپاسگزاري و بندگي ـ ممكن است قدري به ورزش صبحگاهي و صرف صبحانه مشغول شود ـ رعايت حق جسم و سلامتي ـ. چون انسان معتقد و منضبطي است، سعي مي‌كند بموقع در محيط كار حاضر باشد. چرا كه نسبت به وقت و زمان نظم و دقت و محل كار به عنوان مكان تحصيل معاش، احساس مسئوليت مي‌نمايد و مي‌كند كه خدا ناظر بر كليه‌ي اعمال اوست. لذا زندگي را هدفمند مي‌داند (رعايت حق بندگي و رعايت حق خود [شناخت و پرورش استعدادهاي دروني]). طبيعتاً در محل كار خود مقيد است نسبت به ارباب رجوع پاسخگو باشد (رعايت حقوق ديگران). ضمن اينكه به تناسب موقعيت شغلي خود ممكن است در فكر آموزش تجربيات خود به زيردستان يا كسب تجربه‌ي جديد از همكاران و بالادستان باشد (رعايت حقوق ديگران). پس از پايان كار در مسير بازگشت ممكن است، مايحتاج منزل را نيز تأمين كند (رعايت حقوق خانواده (ديگران)). نهايتاً شب در منزل به رسيدگي امور خانواده يا صله‌ي ارحام (رعايت حقوق ديگران) مي‌پردازد. حتي به عنوان مثال اگر خودش يا اعضاي خانواده در كلاسهاي گوناگون آموزشي شركت مي‌كنند، باز هم نوعي احساس مسئوليت در قبال ديگران و تشويق به پيشرفت و ترقي اهل خانواده تلقي مي‌شود. تا اينكه مجددا به استراحت (رعايت حق جسم) براي تقويت و آمادگي هر چه بيشتر براي روز بعد بپردازد.
مثال دوم: شخص مورد نظر، در قبال تكاليف و رعايت حقوق خود و ديگران احساس مسئوليت نمي‌كند؟ طبق عادت از خواب برمي‌خيزد، اگر وقت داشته باشد صبحانه مي‌خورد و اگر هم وقت نداشته باشد نمي‌خورد (عدم رعايت نعمت سلامتي و حق جسم). ممكن است صبحانه خود را ـ بنا به عادت غلط و مرسوم خيلي از ادارات ـ در محل كار و در ساعات اداري ميل كند (عدم رعايت حقوق ديگران). چنين فردي مشخص نيست كه بموقع در محل كار حضور پيدا كند، لذا ممكن است به علت تأخير او، ارباب رجوع پشت در بسته منظر بمانند (عدم رعايت حق ديگران و حق خود به دليل بي‌نظمي). همچنين، ممكن است در انجام صحيح وظايف اداري و پاسخگويي مناسب به ارباب رجوع نيز فرد موفقي نباشد (عدم رعايت حقوق ديگران). چنين فردي يا تمايلي به انجام وظايف عبادي و ديني خود ندارد يا اينكه به صورت ناقص انجام مي‌دهد (عدم رعايت حق خدا و حق بندگي). مسلماً كسي كه در قبال خود، ديگران و خدا احساس مسئوليت نمي‌كند، به استفاده‌ي غير اداري از اموال، امكانات و وقت عمومي خود و مردم نيز علاقه‌مند است (تضييع حقوق ديگران). چنين فردي بعيد است كه در محيط خانواده نيز بدرستي از عهده‌ي حقوق و تكاليفش برآيد. نهايتاً در آخر شب به عنوان عادت هميشگي و به اميد اينكه دوباره روزي را شب و شبي را روز كند، به خواب مي‌رود.
اين دو مثال فقط نگاهي ساده به زندگي روزانه با دو نوع برداشت متفاوت از رعايت حقوق و احساس مسئوليت بود كه با توجه به فضاي جامعه‌ي اسلامي خودمان، به صورت مختصر بيان شد.
مي‌بينيم كه در طول شبانه‌روز همه‌ي انسانها چه بخواهند و چه نخواهند با انواع و اقسام حقوق و احساس مسئوليتهاي گوناگون نسبت به خدا، خودشان و جامعه‌اشان روبه‌رو هستند. لذا افراط و تفريط در عدم رعايت انجام وظايف و تكاليف باعث مي‌شود كه مسير زندگي انسان از حالت تعادل خارج شده و نتواند به طور صحيح به اداي حقوق واجبه‌اش بپردازد. پس مي‌توان نتيجه گرفت انسان كامل كسي است كه به طور دقيق به مسئوليتها و تكاليفش آشناست و آنها را در زندگي خود، عملاً پياده مي‌كند. چنين فردي معتقد است در قيامت از لحظه لحظه‌ي زندگي‌اش او را بازخواست مي‌كنند؛ عمرت را در چه راهي گذرانده‌اي؟ هزينه زندگي‌ات را از چه راهي به دست آورده‌اي؟ در چه راهي خرج كرده‌اي؟ و…، بنابراين براي پاسخگويي به انواع سؤالهاي سختي كه در انتظار اوست، قطعا مي‌بايست با ايماني محكم و اعتقادي راسخ خود را براي روز محاسبه آماده نگه دارد. لذا چنين فردي زندگي روزانه‌ي خود را تكرار مكررات و عادت نمي‌داند، بلكه با اميد و هدفمندي در راستاي رضاي خداي خود مشغول به انجام وظايف و تكاليف است.
منظور كلي و نتيجه‌اي كه از مطالب فوق عايد مي‌شود اين است كه؛ شكل صحيح و كامل احساس مسئوليت انسان در گرو رعايت دقيق حقوق محوله به اوست. انسان به هر مقدار كه از اداي تكاليف اساسي خود نسبت به خدا، خويشتن و جامعه سر باز زند در دنيا و آخرت مسئول و مورد بازخواست است. البته اين امر نيز ربطي به زن و مرد بودن، پير و جوان بودن يا فقير و ثروتمند بودن انسانها ندارد. تا در جامعه‌ي ما وضعيت احساس مسئوليت و انجام وظيفه‌ي تك تك افراد اصلاح نشود نمي‌توان به بهبود وضعيت موجود و، اصطلاح، سامان يافتن برنامه‌ي زندگي كه جزئي از آن نيز همان نظام اداري است، اميدوار بود.
ضمنا اين نكته‌ي مهم را فراموش نكنيم كه؛ عدم رعايت تكليف و حقوق از طرف هر كسي، به منزله‌ي تجاوز به حقوق خود، خدا و جامعه ـ محيط ـ است. تعدي به حقوق ديگران صرفا به معناي جنگ، دعوا يا اهانت و امثالهم نيست. به همان مقدار كه هر فردي نسبت به رعايت حقوق و اداي وظيفه‌اش سهل‌انگاري بورزد، در حقيقت به ذوي‌الحقوق و طرف مقابلش تجاوز نموده است.
قال رسول‌الله(ص): »ملعون، ملعون من يضيع من يعول.«1
پيامبر اكرم(ص): «از رحمت خدا به دور است، از رحمت خدا به دور است ـ ملعون است ـ ، كسي كه ضايع سازد حق كساني را كه بر او واجب است.»
همچنين فراموش نكنيم تأكيدات مكرر دين مبين اسلام بر رعايت حق‌الله و حق‌الناس و احاديث و روايات تكان‌دهنده‌اي كه هر كدام به تنهايي، براي تنبه و هشدار جدي همه‌ي اقشار گوناگون مردم كفايت مي‌كند.
قال رسول‌الله(ص): »للمسلم علي اخيه ثلاثون حقا، لابرائه له منها الا بالأداء او العفو:... يحسن نصرته... و يقضي حاجته...«2 پيامبر اكرم(ص) فرمود: مسلمان بر برادر مسلمانش 30 حق دارد كه برائت ذمه از آن حاصل نمي‌كند مگر به اداي حقوق يا عفو كردن برادر مسلمان او:... در ياري او بكوشد... و حاجت او را برآورد...
البته 30 مورد حقي كه رسول گرامي اسلام(ص) بدان اشاره فرموده‌اند فقط حق مسلمان بر مسلمان است و ساير حقوق از قبيل حق مسلمان بر خدا، حق مسلمان بر خودش، حق مسلمان بر غير مسلمان هر كدام شقوق گوناگوني دارند كه در جاي خود، بحثهاي جداگانه‌اي را مي‌طلبد.
براستي هر كدام از ما، در زندگي معمولي خودمان چه قدر به رعايت حقوق مسلمي كه بر گرده‌مان گذارده شده مقيد هستيم؟ آيا سنگيني اين بارهاي عظيم و تكاليف سخت را بر وجود خود حس كرده‌ايم؟ قطعا بايد از خود خداي بزرگ، استمداد و استعانت بطلبيم تا ما را در اداي وظايفمان ياري كند.
»ربنا و لا تحمل علينا اصراكما حملته علي الذين من قبلنا، ربنا و لاتحملنا ما لاطاقه لنا به واعف عنا واغفرلنا و ارحمنا.«1 پروردگارا! تكليف گران و طاقت‌فرسا، چنان كه بر پيشينيان نهادي بر ما مگذار؛ پروردگارا! تكليف فوق طاقت، بر دوش ما مگذار؛ و بيامرز و ببخش گناهانمان را و بر ما رحمت فرست.
* * *
متأسفانه وضعيت خدمت‌رساني و پاسخگويي به مردم در نظام اداري و حتي غيراداري جامعه‌ي ما ـ عموماً ـ به گونه‌اي است كه اگر كسي در حوزه‌ي كاري خود، حتي‌الامكان به وظيفه‌ي خود خوب عمل كند، بعضاً شاهد رضايتمندي و سپاسگزاري بيش از اندازه از سوي مراجعه‌كنندگان هستيم. در نزد مراجعه‌كننده اين تصور به وجود مي‌آيد كه كارمند يا مسئول مربوطه، خدمات خيلي خوب و حتي اضافه بر وظيفه‌ي اصلي خويش ارائه داده است در حالي كه اگر دقيق‌تر بررسي شود پي مي‌بريم كه آن شخص كارمند يا مسئول، فقط به وظيفه‌ي خود عمل كرده است.
اين گونه موارد كه كم هم نيستند، بيشتر از آنكه دال بر خدمت‌رساني مطلوب آن گروه قليل باشند، بيانگر نارسايي و ضعف شديد در نظام ارائه‌ي خدمات ـ چه دولتي و چه غيردولتي ـ جامعه‌ي ماست. چرا كه آن قدر مردم به بخشها و دستگاههاي گوناگون اداري و غيراداري مراجعه كرده‌اند و جواب ناكافي و غير قانع‌كننده شنيده‌ايد و بعضا برخورد نامطلوب اخلاقي و خارج از چارچوب اداري مشاهده كرده‌اند كه اگر در مجموعه‌اي شمار اندكي هم باشند كه واقعا به امور مردم سريع، دقيق و با دلسوزي رسيدگي كنند، احساس مي‌كنند آن اندك افراد، خيلي كارآمد هستند.1
به كلام ديگر، چون شمار افراد غير كارآمد، و غيرپاسخگو و بدون احساس مسئوليت در محيط‌هاي اداري كشور، به صورت كلي بسيار است، لذا اگر معدود افرادي را مي‌بينيم كه فقط به وظيفه‌شناسي خود عمل كرده‌اند به نظر مي‌آيد اين گروه اندك شمار، كارهاي بسيار و مهمي را انجام داده‌اند.
بد نيست به يك نمونه هم از ارائه‌ي خدمات غيردولتي اشاره كنيم.
حتماً تاكنون كارت يا برگهاي ضمانت‌نامه ـ گارانتي ـ برخي كالاها از قبيل اتومبيل، اجاق گاز، يخچال و... ديده‌ايد يا داشته‌ايد. طبق مفاد ضمانت‌نامه‌ها، كارخانجات يا فروشگاههاي عرضه‌كننده‌ي كالا مؤظف‌اند تا يك زمان معيني في‌المثل يك يا چند سال در قبال برخي خسارتها يا تعميرات احتمالي آن كالا، به صورت رايگان خدمات پس از فروش ارائه كنند. اما به دفعات شاهد بوده‌ايم ـ حتي در برخي گزارشهاي تلويزيوني ـ كه با مراجعه‌ي خريداران به نمايندگيهاي فروش آن كالا، شركت يا كارخانه‌ي مربوطه به نحوي از آنها به تعهدات خود عمل نكرده است. چنين واحدي بيشتر از آنكه به ارائه‌ي خدمات بپردازد با عملكرد ناقص و نامطمئن خود و همچنين توجيه‌هاي غيرمنطقي، علاوه بر اتلاف وقت و هزينه‌ي مشتريان، از اعتبار شركت يا كارخانه‌ي خود شديدا كاسته ‌است. فكر مي‌كنيد اين گونه عرضه‌ي كالا يا خدمات چه تبعاتي در پي دارد؟ به زبان جامعه‌شناسانه چه كاركردهاي آشكار و پنهاني از اين وضعيت به دست مي‌آيد؟ كاركرد يا نتيجه‌ي آشكار و مستقيم آن، كاهش فروش كالاهاي شركت و نارضايتي مشتريان است. البته مواردي همچون سلب اعتماد مردم از صنايع داخلي، گرايش عمومي به مصرف كالاهاي وارداتي و نهايتا كاهش توليد داخلي و وابستگي به صنايع خارجي را مي‌توان از كاركردهاي پنهان و غيرمستقيم اين وضعيت نامطلوب برشمرد.
* * *
سوال چهارم: با وجود اينكه روحيه‌ي تعاون و خدمت‌رساني در فرهنگ عمومي جامعه جريان دارد، چرا در نظام اداري كشورمان از اين روحيه بخوبي استفاده نمي‌شود؟
دلايل ديگر ناكارامدي يا ضعيف بودن خدمت‌رساني در نظام اداري
در صفحات پيش علت اصلي و مسبب همه‌ي نابسامانيهاي فردي و اجتماعي از جمله ضعيف بودن ارائه‌ي خدمات در نظام اداري را عدم مسئوليت‌پذيري انسانها برشمرديم. چرا كه وقتي وظايف و تكاليف شخصي و اجتماعي افراد بخوبي انجام نپذيرد، خودبه‌خود يك سري از حقوق افراد جامعه تضييع خواهد شد كه اين موضوع را با بيان دو نمونه از وضعيت كلي نحوه‌ي خدمت‌رساني در بخش دولتي و غيردولتي كشورمان به ذكر آن پرداختيم.
ضمناً اين پرسش هم پيش مي‌آيد كه؛ آيا در جوامع ديگر نيز وضعيت ارائه خدمات عمومي به مردم مانند جامعه‌ي ما دچار دشواريهاي فراوان است يا خير؟
اگر بخواهيم يك پاسخ كوتاه به پرسش فوق بدهيم اين گونه است كه؛ جامعه‌ي ما در مقايسه با كشورهاي توسعه يافته و پيشرفته به لحاظ صنعتي در نحوه‌ي خدمات‌رساني دولتي و غيردولتي از جايگاه خيلي نازلتري برخوردار است و در مقايسه با برخي كشورهاي در حال توسعه نيز داراي وضعيت چندان مطلوبي نيست. (فعلاً با كشورهايي كه به لحاظ توسعه‌يافتگي از جامعه‌ي ما مرتبه پايين‌تري دارند كاري نداريم.)
اين پاسخ كلي تا اندازه‌اي از مطالعه‌ي كتابها، نشريات و گزارشهاي رسانه‌اي به دست آمده است كه نيازي به تحقيق پيمايشي يا ميداني ويژه‌اي در اين زمينه نيست. لكن در ادامه‌ي مطالب قصد داريم به صورت اجمال عوامل مؤثر در ايجاد وضعيت فعلي نحوه‌ي خدمات‌رساني در كشورمان و مقايسه‌ي آن در برخي جوامع را بررسي كنيم.
عدم شناخت صحيح فرهنگ كار و تلاش
مهمترين علت بعد از مبحث مسئوليت‌پذيري عدم شناخت صحيح افراد ـ به صورت عموم ـ از فرهنگ كار و تلاش است. در جامعه‌ي ما آن گونه كه بايد و شايد هنوز به اهميت و ارزش والاي سعي و تلاش و جديت در كارها توجه نشده است. اين احساس ضرورت در عامه‌ي مردم به وجود نيامده است كه با تلاش بي‌وقفه و كوشش مستمر مي‌توان به پيشرفت و آباداني رسيد.
»ليس للانسان الا ما سعي.«1 براي آدمي چيزي بجز آنچه به سعي و تلاش خود انجام داده، نخواهد بود.
با وجود اينكه بحث اشتغال و بيكاري جوانان يكي از دشواريهاي بنيادي چند سال اخير جامعه و از دلمشغوليهاي مهم مراكز تصميم‌گيري كلان كشورمان است، اما فضاي حاكم بر تفكر اغلب جوانان، اين است كه؛ پس از گرفتن مدرك دانشگاه به استخدام ادارات دولتي درآمده و به اصطلاح جزء افراد پشت ميز نشين، درآيند. چرا؟ چون كه انجام كارهاي بدني و فيزيكي كه نياز به تلاش جدي و عرق ريختن دارد، هنوز به مثابه يك كار مهم و منبع اصلي كسب درآمد تلقي نمي‌شود. چرا كه با يك ديدگاه منفي حاكي از ننگ و عار به اين گونه مشاغل نگريسته مي‌شود. اغلب تصور مي‌شود شخصيت اجتماعي و منزلت افراد در گرو پشت ميز نشستن و اين قبيل كارهاست؛غافل از اينكه بزرگان و اوليا دين، به تلاش، زحمت و كسب درآمد از راه حلال هميشه به عنوان عاملي نشاط‌آور در راستاي سازندگي، پيشرفت زندگي و بي‌نيازي از مردم نگاه مي‌كرده‌اند.
امام صادق(ع) به نقل از محمد بن منكدر در مورد كار كردن امام محمد باقر(ع) مي‌فرمايند:
»روزي خارج شدم و رفتم اطراف شهر مدينه؛ در يك ساعت گرم و سوزان در مزرعه‌اي در حالي كه تكيه بر دست دو غلام سياه كرده بود، چون حضرتش سمين و چاق بودند. با خود گفتم: سبحان‌الله پيرمردي از پيرمردان قريش در چنين ساعت گرمي و در چنين حالت كهولت در طلب دنياست! بايد او را موعظه كنم. جلو رفتم و نزديكش شدم و به او سلام كردم. جواب سلام مرا داد در حالي كه قطرات عرق بر پيشاني مباركش سرازير بود. گفتم: خداوند شما را اصلاح كند، بزرگي از بزرگان قريش در چنين ساعت و حالتي در طلب دنيا به سر مي‌برد! اگر فرشته‌ي مرگ در چنين حالتي فرا رسد و شما در چنين حالتي باشيد چه خواهيد كرد؟ فرمود: اگر فرشته‌ي مرگ بيايد و من در چنين حالي باشم در اطاعت از خداي بزرگ به سر مي‌برم و به وسيله‌ي كار و تلاش، خودم و فرزندانم را اداره مي‌كنم و دست نياز به سوي تو براي اداره‌ي آنان دراز نمي‌كنم. همانا ترس من از زماني است كه ملك‌الموت برسد و من در حال معصيت خدا باشم.«1
مسلما فردي مانند امام محمد باقر(ع) به عنوان پيشواي مسلمانان، آن قدر جايگاه و منزلت اجتماعي در ميان مردم و حتي دستگاه حكومت عباسي داشته‌اند كه براي تأمين روزي خود، با كهولت سن در آن هواي گرم و سوزان مدينه به تلاش و زحمت مشغول نباشند. يا در تاريخ مي‌خوانيم كه حضرت علي(ع) از فرط كار و زحمت زياد و احداث نخلستانها و قناتهاي اطراف مدينه دستان مباركشان پينه بسته بود. جالب‌تر اينكه مصارف عمومي محصولات اين باغها و نخيلات به صورت وقف و انفاق در اختيار افراد بي‌بضاعت و ناتوان قرار مي‌گرفت. البته از اين مصاديق در سيره‌ي بزرگان دين ما فراوان مي‌توان يافت.
بنابراين اصلاح نگرش افراد جامعه، خصوصا جوياي كار، به مقوله‌ي تلاش و جديت در مسير زندگي و سازندگي مملكت از زيرساختهاي بنيادي بهبود وضعيت كارامدي و خدمت‌رساني در نظام اداري و غيراداري به شمار مي‌رود.
انجام كار جهت رفع تكليف
اگر كار و تلاش را عامل تحرك و نشاط جسم و جان و همچنين به عنوان يك محرك قوي براي ترقي و آباداني جامعه‌مان در نظر بگيريم، بي‌گمان انجام وظايف و كارهايمان را فقط براي رفع تكليف و شب را روز كردن و روز را شب كردن تلقي نمي‌كنيم. لذا انجام وظيفه نه فقط مايه‌ي خستگي و ملامت ما نمي‌شود، بلكه انگيزه‌اي در راستاي توانمندي،خلاقيت و بروز و پرورش استعدادهاي فردي نيز مي‌شود.
نگاه مثبت به كار و پرورش تواناييها و خلاقيتهاي فردي، عامل پويايي شركت، سازمان، محل خدمت و درنهايت مجموعه‌ي اداري جامعه مي‌شود. بنابراين در مجموعه‌اي كه به شكوفايي و ترقي خود مي‌انديشند، همه تلاش مي‌كنند كه براي سهيم شدن در آباداني و توسعه‌ي كشورشان سهم و اعتبار بيشتري را نصيب خود كنند.
پس مهم است كه كار خود را چه در حوزه‌ي فردي و چه حوزه‌ي اجتماعي، نه به مثابه رفع تكليف و سپري كردن ساعات اداري، بلكه به عنوان وظيفه و رسالت انساني و پيشبرد امور مجموعه‌اي كه در آن مشغول به خدمت هستيم، در نظر بگيريم. بي‌گمان اگر به كار خود عشق و علاقه‌اي نداشته باشيم و با دلسردي و بناچار مجبور باشيم ساعاتي از عمرمان را در حقيقت به بطالت بگذرانيم، تمام راههاي پيشرفت را به روي خويشتن و جامعه‌ي پيرامون خويش فروبسته‌ايم. اينكه مي‌بينيد بعضي از كارمندان در محيط كار خود هيچ دقت و حوصله‌اي براي انجام درست و سريع وظايفشان به خرج نمي‌دهند، از همين بي‌علاقه‌گي و فقدان انگيزه‌ي لازم ناشي مي‌شود. لذا مي‌بينيد چنين افرادي پس از سالها به اصطلاح خدمت، به هيچ‌گونه ارتقاي شغلي از لحاظ كسب مهارتهاي جديد و يا شايستگيهاي ديگر، نايل نمي‌شوند. چرا كه هميشه به وضع موجود راضي‌اند و الزامي در برابر خويش يا محيط كار خويش نمي‌بينند تا عامل ترقي آنها بشود. حتي اگر ناگزير باشند چندين سال به عنوان يك متصدي ثابت به امور كاملا تكراري و خسته‌كننده سرگرم باشند.
»فكر مي‌كنم آنان كه پيشه‌ي خود را يك كار شادي‌بخش مي‌دانند و خود را به آن دلبسته و متعهد مي‌سازند، مردمي سعادتمند هستند؛ هنرمندان، دانشمندان، روحانيون، و كارشناسان حرفه‌اي از اين نظر در شمار خوشبخت‌ترين مردمان‌اند. اما كارمندان عادي شركتها و كارگران كارخانه‌ها نيز بايد توانا باشند تا كار خود را شادي‌بخش و پرمعنا سازند.«1
بنابراين اگر كار و تلاش را نه فقط براي گذران عمر و رفع تكليف، بلكه به مثابه عامل نشاط و تحرك در نظر گرفته شود، علاوه بر پرورش استعدادها و خلاقيتهاي فردي، به لحاظ سازماني نيز در اداره، شركت، كارخانه يا هر جاي ديگر تنوع‌طلبي، پويايي و ميل به تكامل و پيشرفت را در پي خواهد داشت.
»بسيار غم‌انگيز است انسانهايي كه از هر لحاظ به يكديگر وابسته‌اند، كار و حرفه را تنها وسيله‌اي براي پر كردن شكم خود بدانند و از اين تأسف‌بارتر وضع افرادي است كه در عنفوان جواني به جاي اينكه سرشار از روحيه، نشاط و آرزو باشند نسبت به كار و فعاليتشان احساس ملال و خستگي مي‌كنند.
افراد اگر به جاي اينكه كار و حرفه را عامل موفقيت، كاميابي، رشد شخصيت و بهبود جامعه بدانند، آن را فقط وسيله كسب ماديات بشناسند، در حقيقت نسبت به آيين كار و حرفه بي‌حرمتي بزرگي نموده‌اند... اگر به كار و حرفه‌ي خود مباهات كنيد و از انجام آن رضايت خاطر داشته باشيد، در اين صورت حرفه‌ي شما سرچشمه‌ي شادي و لذت بي‌پايان خواهد بود.«2
عدم سخت‌كوشي
بنابراين زماني كه كار و تلاش صرفاً براي رفع تكليف و امري ملال‌آور تلقي شود، هيچ‌گاه پركار بودن و سخت‌كوشي مفهوم خوشايندي نخواهد بود. سخت‌كوشي يعني اينكه افراد در طلب انجام كار باشند. يعني، افزون بر انجام وظايف تعريف شده‌ي سازماني در جست‌وجوي راههاي بهتر، سريع‌تر و با حداقل هزينه در محيط كار خود باشند. يعني؛ افراد به دنبال كار بروند نه اينكه كارهاي روزمره معطل افراد باشد.
متأسفانه يك روحيه‌ي تنبلي و تن‌پروري كاملاً محسوسي بر نظام خدمت‌رساني جامعه‌ي ما حاكم است. اين فرهنگ در اغلب امورات و مشاغل ما سايه افكنده است كه؛ با حداقل كار، به حداكثر درآمد برسيم. بدمان نمي‌آيد كه يك شبه، ره صد ساله را به پيماييم و داراي امكانات رفاهي و زندگي راحت باشيم. بعضي اوقات نيز با مقايسه‌ي سطح زندگي و رفاه در جوامع غربي با جامعه‌ي خودمان، حسرت و اندوه مي‌خوريم كه؛ چرا ما نتوانستيم آن طور كه آنها به تفريحات و سرگرميهاي خود مشغول هستند، مشغول باشيم. اما كمتر بدان انديشيده‌ايم كه؛ آنها چه راههاي دشوار و پر فراز و نشيبي طي كرده‌اند كه به لحاظ بهره‌برداري از ابزار و فناوري روز، بدين جا رسيده‌اند.
اين روحيه‌ي »كار كمتر، پول بيشتر« مثل خوره به جان نظام امرار معاش و خدمات‌رساني عمومي جامعه افتاده است. غافل از اينكه اين روحيه به دلايل متعددي كه ناشي از عدم استفاده صحيح از نيروي تفكر، قدرت خلاقه و پرورش متناسب جسم و روح ماست، به جاي اينكه ما را به سمت پول‌دار شدن و مثلا رفاه بيشتر سوق بدهد، ما را بيشتر درگير تلاش و زحمات بيهوده‌اي مي‌كند كه بعضا ناگزير هستيم فقط به اندازه‌اي كه گرسنه نمانيم، درآمد داشته باشيم. داشتن چندين شغل تمام وقت و نيمه وقت و به اصطلاح »سه شيفته كار كردن« جز خستگي روح و فرسودگي جسم سودي ندارد، و در آخر هم ناراضي بودن از نسبت كسب درآمد به كار انجام شده و به عبارتي به »هيچ جا« نرسيدن از نتايج همان روحيه غلط و فرهنگ اشتباه كار در جامعه ماست كه بعضي اوقات نتيجه‌ي عكس مي‌‌دهد؛ »كار بيشتر، پول كمتر«.
وجود واسطه‌گري و دلاليهاي بسيار شايع در نظام توزيع و توليد كالا چه در بخش دولتي و چه غيردولتي كه فقط با انجام چند تلفن توسط برخي افراد صورت مي‌گيرد و از طريق غيرقانوني و غيرشرعي درآمدهاي كلان نصيب سودجويان مي‌شود نيز ناشي از همان تفكر كاملا غلط »كار كمتر، پول بيشتر« است؛ كه فقط نمونه‌هايي براي روشن‌تر شدن موضوع هستند.
* * *
ظاهراً در جامعه‌ي ما مفهوم دقيق آيه‌ي شريفه‌ي »ليس للانسان الا ما سعي.«1 هر كس به اندازه سعي و تلاشي كه كرده برخوردار از مزاياي آن است، بدرستي درك نشده است. واقعا به اين نتيجه نرسيده‌ايم كه؛ بدون رنج و مرارت، دستيابي به گنج و راحت، امكان‌پذير نيست. لذا مي‌بينيم كه يك روحيه‌ي متوقع بودن و بعضا نق زدن از سوي اغلب كارمندان، درمورد وضعيت حقوق و مزاياي دريافتي مشاهده مي‌شود. البته منظور، اين نيست كه درآمدها و حقوق كارگران و كارمندان جامعه ما خيلي زياد است و بايد كمتر شود، بلكه اگر بخواهيم مقايسه‌ي دقيقي داشته باشيم مي‌بينيم كه نسبت كار انجام شده ـ بازده كار ـ با دريافت حقوق، تعادل منطقي ندارد. خيلي از حقوق و مزايايي كه حتي در حال حاضر پرداخت مي‌شود به نوعي اضافه است.
براي نمونه: شخصا شاهد بوده‌ام كه در طول يك روز كاري، فقط خواندن يك يا چند نامه و يا حتي فقط امضاي يك نامه‌ي اداري كه از لحاظ زماني شايد 5 دقيقه هم نشود، تنها فعاليت يك كارمند يا حتي مسئول يك واحد اداري بوده است. حال اگر به لحاظ آماري ميزان هزينه و استهلاك فضاي فيزيكي اداره، گاز، آب، برق، تلفن به مدت 8 ساعت در مقابل 5 دقيقه فعاليت محاسبه شود، آن وقت بهتر مي‌توان ميزان بازده كار و مفيد يا مضر بودن نوع خدمات سازمانها را بررسي كرد.
البته هستند كارمندان و كارگراني كه در طول ساعات كاري شايد فرصت استراحت كافي نداشته باشند اما در مجموع نسبت اين گونه كار كردن با اتلاف وقتي كه صورت مي‌گيرد اصلا قابل درك و تحمل نيست.
متوسط كار مفيد انجام شده در بخش دولتي و صنعتي ـ كه كارگران به نسبت بقيه‌ي ادارات، كارهاي سخت‌تر و اتلاف وقت كمتري دارند ـ در كشور 5/1 ساعت (در برابر 8 ساعت) در روز گزارش شده است.1 در حالي كه مكررا خوانده يا شنيده‌ايم مقدار كار مفيد در كشورهاي صنعتي مانند ژاپن در حدود 5/7 ساعت (در مقابل 8 ساعت) است. و جالب‌تر اينكه؛ فضاي فيزيكي و محيطي كه يك كارمند ژاپني در آن كار مي‌كند، 15/1 فضايي است كه كارمند ايراني در آن مشغول كار است.2 يعني در اين فضاي خيلي كم، ژاپني‌ها 5 برابر ايراني‌ها كار مفيد انجام مي‌دهند. (كار مفيد انجام شده در ايران 7/18% و در ژاپن 7/93% است.)

 عنوان : شهيد كيست‌ و شهادت‌ چيست‌؟
آنچه‌ مسلّم‌ است‌ اين‌ كه‌ واژه‌ شهادت‌ برآمده‌ ازآموزه‌هاي‌ اسلام‌ و قرآن‌ مي‌باشد. امروزه‌ كلمة‌ «شهيد» در عرف‌ فرهنگ‌ اسلامي‌ بركسي‌ اطلاق مي‌شود كه‌ در راه‌ خدا كشته‌ شده‌ باشد. اما آيا اين‌ كلمه‌ دچار تحول‌ معنايي‌نشده‌ است‌؟ شايد گاه‌ و بيگاه‌ احاديثي‌ را شنيده‌ باشيم‌ كه‌ مثلاً كسي‌ كه‌ غرق شده‌ شهيداست‌؛ اما ارتباط‌ اين‌ معناي‌ شهادت‌ با معناي‌ رايج‌ چيست‌؟
انقلاب‌ سال‌ 57 با تكيه‌ بر انديشه‌هاي‌ اسلامي‌ به‌ پيروزي‌ رسيد و در تلاطم‌ امواج‌انقلاب‌، خون‌هاي‌ زيادي‌ نثار شد. واژة‌ شهيد و شهادت‌ دوباره‌ طراوت‌ يافت‌ و موردتوجه‌ قرار گرفت‌. به‌ نظر مي‌رسد در فضاي‌ حاضر سؤالاتي‌ كه‌ مطرح‌ شد، حساسيت‌بيشتري‌ يافته‌ است‌: شهيد كيست‌ و شهادت‌ چيست‌؟ آيا آنچه‌ ما امروزه‌ از شهادت‌مي‌دانيم‌، همان‌ است‌ كه‌ در سخن‌ خدا و انديشة‌ پيشوايان‌ دين‌ بوده‌ است‌؟...

براي‌ رسيدن‌ به‌ پاسخ‌ مناسب‌، هيچ‌ راهي‌ نيست‌ مگر بررسي‌ تمام‌ آيات‌ و احاديثي‌ كه‌در مورد اين‌ مفهوم‌ وجود دارد، اما انجام‌ اين‌ مهم‌ چندان‌ هم‌ ساده‌ نيست‌.
اما توفيق‌ الهي‌ قرين‌ صاحب‌ همتان‌ِ گردآورندة‌ اين‌ تأليف‌ گشت‌ و در چاپ‌ آغازين‌،مجموعة‌ نسبتاً جامعي‌ از اين‌ آيات‌ و احاديث‌ گرد آمد. وقتي‌ دوستان‌ گرامي‌ در بنيادشهيد انقلاب‌ اسلامي‌ پيشنهاد ترجمه‌ و تحقيق‌ در مورد اين‌ كتاب‌ را به‌ صاحب‌ اين‌ قلم‌پيشنهاد كردند، خود را سخت‌ مديون‌ لطف‌ و عنايت‌ حضرت‌ حق‌ ديدم‌، زيرا بسيارمشتاق صيد چنين‌ شاهبازي‌ بودم‌؛ و حال‌، خود بر دستم‌ نشسته‌ بود. باز هم‌ خدا راسپاس‌.
بسياري‌ از بهترين‌ دوستان‌ دوران‌ كودكي‌، نوجواني‌ و جواني‌ام‌ به‌ شهادت‌ رسيده‌اند،پدربزرگوارم‌ آنقدر در جستجوي‌ شهادت‌ بود تا آن‌ هدية‌ دوست‌ در لباس‌ يك‌ خمپاره‌،جامة‌ رزمش‌ را خرقة‌ هزار پاره‌ كرد و اجزاي‌ بدنش‌ را به‌ سماع‌ يار كشاند. برادر هم‌ سن‌ وسالم‌ و همزاد خاطرات‌ زنده‌ام‌، با بدن‌ زخمي‌ آنقدر در خط‌ مقدم‌ پايدار ماند و ايستادگي‌كرد كه‌ ديگر تاب‌ و تواني‌ برايش‌ نماند، و سرانجام‌ بوسة‌ دوست‌ در قالب‌ِ گلولة‌ خلاص‌ِحراميان‌ بر سينه‌اش‌ نشست‌.
براي‌ خودم‌ نيز آرزوي‌ شهادت‌، ترجيع‌ بند آرزوهاي‌ تكراري‌ همارة‌ زندگي‌ام‌ بوده‌است‌. آري‌، بر دامن‌ نسلي‌ بوده‌ايم‌ كه‌ مي‌توان‌ آن‌ را نسل‌ شهادت‌ ناميد. اين‌ شهادت‌چيست‌ و شهيد كيست‌؟
آنچه‌ را در پايان‌ ترجمه‌ كتاب‌ در مورد معناي‌ شهادت‌ دريافتم‌، اگر چه‌ از دانسته‌هاي‌قبلي‌ام‌ بسيار دور نيست‌، اما يقيناً بسط‌ و جامعيت‌ بيشتري‌ يافته‌ است‌. نظم‌ بهتر ازبي‌نظمي‌ است‌، پس‌ بگذار انديشه‌هاي‌ آشفته‌ را اين‌ گونه‌ نكته‌ به‌ نكته‌ مو به‌ مو با شمامحرمان‌ اين‌ محفل‌ انس‌ در ميان‌ بگذارم‌:
1 ـ براي‌ نظارت‌ بر ترجمه‌، از عالم‌ بزرگوار و عزيزي‌ ياري‌ طلبيدم‌، ايشان‌ پس‌ ازمطالعة‌ اجمالي‌ متن‌ فرمودند، بسياري‌ از اين‌ احاديث‌ مناسب‌ براي‌ عرضه‌ به‌ عموم‌ مردم‌نيست‌: كسي‌ كه‌ به‌ طاعون‌ بميرد شهيد است‌، كسي‌ كه‌ به‌ شكم‌ درد بميرد شهيد است‌ و... . نقل‌ اين‌ گونه‌ روايات‌ شايد باعث‌ كاسته‌ شدن‌ از منزلت‌ شهيد گردد و بي‌احترامي‌ به‌حرمت‌ آنان‌ باشد. يقين‌ دارم‌ كه‌ اين‌ عزيز در كمال‌ صداقت‌ اين‌ نظر را فرمودند و هم‌ ازاين‌ جهت‌ قدردان‌ق لطفشان‌ هستم‌. اما چه‌ كنم‌ كه‌ دريافت‌ خود را نمي‌توانم‌ ناديده‌ بگيرم‌.اين‌ نظر را پيش‌ از اين‌ نيز در موارد ديگر از صاحبنظراني‌ شنيده‌ بودم‌: كتاب‌هاي‌ حديث‌را نبايد به‌ طور كامل‌ ترجمه‌ كرد. حتي‌ برخي‌ از بزرگان‌ اين‌ امر را از مصاديق‌ افشاي‌اسرار اهل‌ بيت‌ و مستوجب‌ عقوبت‌ الهي‌ مي‌دانستند.
آنچه‌ نمي‌دانم‌ اين‌ است‌ كه‌ چرا وقتي‌ اين‌ احاديث‌ به‌ زبان‌ عربي‌ در كتاب‌ها چاپ‌مي‌شود مصداق نشر علوم‌ اهل‌ بيت‌ است‌، ولي‌ وقتي‌ به‌ فارسي‌ ترجمه‌ مي‌گردد عنوان‌افشاي‌ اسرار اهل‌ بيت‌ مي‌يابد. يعني‌ آن‌ فرهيختگان‌ ايراني‌ كه‌ به‌ هر دليل‌ با زبان‌ عربي‌آشنا نيستند و نمي‌توانند از متن‌ عربي‌ استفاده‌ كامل‌ ببرند، نامحرم‌ هستند؛ اما اَعراب‌،اعم‌ از عالم‌ و جاهل‌، محرم‌ محسوب‌ مي‌شوند! به‌ گمان‌ بنده‌، آنچه‌ ناصحيح‌ است‌ چيزديگري‌ است‌. آشنايي‌ِ اندك‌ با زبان‌شناسي‌ و ادبيات‌، روبند از رخسارة‌ حقايق‌ زيبايي‌ برمي‌دارد. بسياري‌ از كلمات‌ هستند كه‌ در زبان‌ عربي‌ و فارسي‌ به‌ طور مشترك‌ به‌ كارمي‌روند، اما معناي‌ متفاوتي‌ دارند. اين‌ واقعه‌ در زبان‌ فارسي‌ قديم‌ و جديد نيز ديده‌مي‌شود: وطن‌، ملت‌، هنر، آزادي‌، طاعون‌، وبا، قولنج‌، روزنامه‌ و... مثال‌ها را ازوادي‌هاي‌ مختلف‌ آوردم‌ تا گستردگي‌ اين‌ معنا آشكارتر شود.
از ديگر سو، گاهي‌ يك‌ واژه‌ در حوزه‌هاي‌ مختلف‌ِ دانش‌، معاني‌ مختلفي‌ مي‌يابد:صلاة‌، نماز، زكات‌، قوس‌، صيرورت‌ ،نجم‌، شهر و.... آنچه‌ بايد هنگام‌ نقل‌ احاديث‌ اهل‌بيت‌ و آيات‌ قرآن‌ در نظر داشت‌ اين‌ است‌ كه‌ معاني‌ امروزين‌ كلمات‌ و مفاهيم‌ رايج‌ درانديشة‌ اين‌ زمان‌ را نبايد مطلق‌ فرض‌ كرد و نبايد اين‌ را تنها معيار براي‌ ارزيابي‌ زبان‌ وانديشة‌ گذشتگان‌ دانست‌. پس‌ چه‌ معياري‌ وجود دارد؟ هرچه‌ رسوخ‌ ما در علم‌ بيشترباشد درك‌ ما نيز كاملتر خواهد گشت‌: «والراسخون‌ في‌العلم‌ يقولون‌ كل‌ من‌ عند ربنا»از چه‌ زماني‌ مي‌توانيم‌ به‌ خواندن‌ آيات‌ و احاديث‌ بپردازيم‌؟ زمان‌ خاصي‌ وجود ندارد.درك‌ ما به‌ تدريج‌ كامل‌ مي‌شود و بالاتر از هر صاحب‌ دانش‌، دانشمندي‌ است‌: «فوق كل‌ذي‌ علم‌ عليم‌»: بايد شروع‌ كرد، و براي‌ خدا بلند شد: «قل‌ انما اعظكم‌ بواحدة‌ ان‌تقوموا لله‌ مثني‌ و فرادي‌ ثم‌ تتفكروا» آيا مي‌توان‌ هر حديثي‌ را در هر جايي‌ نقل‌ كرد؟خير، «هر سخن‌ جايي‌ و هر نكته‌ مكاني‌ دارد». جز راست‌ نبايد گفت‌، هر راست‌نشايد گفت‌. «هرچه‌ مي‌داني‌، نگو؛ كه‌ در غير اين‌ صورت‌، جاهل‌ هستي‌». اما آياآوردن‌ِ مطالب‌ در كتاب‌هاي‌ مأخذ و منبع‌ نيز مصداق زياده‌ گويي‌ و پراكنده‌ گويي‌ است‌؟خير، با نوشتن‌، علم‌ باقي‌ مي‌ماند و افزوده‌ مي‌شود. تا اين‌ جا خواستم‌ بگويم‌ ترجمة‌متون‌ مأخذ، خوب‌ است‌ و بد نيست‌.
2 ـ حال‌ از جانب‌ گويندة‌ اين‌ احاديث‌ كنار بياييم‌ و در نگاه‌ خوانندة‌ مبتدي‌ قراربگيريم‌. از اواخر دورة‌ قاجار و نيز از دورة‌ مشروطه‌ رسم‌ شد كه‌ وقتي‌ با نگاه‌ جديد به‌سخنان‌ و باورهاي‌ گذشته‌ نگاه‌ مي‌كرديم‌ و آن‌ را مطابق‌ فهم‌ خود نمي‌يافتيم‌ مي‌گفتيم‌اين‌ها خرافات‌ است‌ و بايد رها كرد. اين‌ نظر به‌ ارث‌ از جانب‌ علم‌زدگان‌ِ قرن‌ نوزدهم‌اروپا به‌ ما رسيد. اين‌ گرايش‌، چند دهه‌ است‌ كه‌ در سرزمين‌ِ مادر رها شده‌، اما گويياطرفدارانش‌ در نواحي‌ ديگر جهان‌ داية‌ مهربان‌تر از مادر هستند و حيفشان‌ مي‌آيد آن‌ راكنار بگذارند. هم‌اكنون‌ انديشمندان‌ جهان‌، هيچ‌ سخن‌ و باوري‌ را به‌ جرم‌ نامفهوم‌ بودن‌رها نمي‌كنند، بلكه‌ همه‌ چيز در حوزة‌ پژوهش‌ و بررسي‌ قرار مي‌گيرد. حتي‌ براي‌ فنون‌سحر و جادو نيز دانشكده‌ها برپا كرده‌اند. افسانه‌هاي‌ كهنة‌ ملل‌ را با نگاه‌ تاريخي‌ وجامعه‌ شناسانه‌ مي‌نگرند و به‌ يافته‌هاي‌ ارزشمندي‌ مي‌رسند. در روزگاري‌ كه‌ چنين‌اصلي‌ حاكم‌ است‌، آيا شايسته‌ نيست‌ به‌ سخن‌ خدا و سخنان‌ بزرگان‌ با تأمل‌ بيشتري‌بنگريم‌. اگر فهميديم‌ كه‌ چه‌ خوب‌، و اگر نفهميديم‌ از خدا بخواهيم‌ فهم‌ آن‌ را به‌ ما ارزاني‌دارد.
اين‌ قدر گفتيم‌ باقي‌ فكر كن‌فكر اگر خامل‌ بود رو ذكر كن‌
اگرچه‌ تنها حجت‌ ميان‌ ما و خدايمان‌، عقل‌ است‌؛ اما با همين‌ عقل‌ متوجه‌ مي‌شويم‌كه‌ عقل‌ ما توان‌ درك‌ همة‌ چيزها را ندارد. «عقل‌ِ خود را در جايگاه‌ متهم‌ بنشانيد، كه‌اعتماد به‌ آن‌ موجب‌ خطاكاري‌ است‌.»
3 ـ بسياري‌ از احاديث‌ شهادت‌، ناظر به‌ توسّع‌ معنايي‌ اين‌ كلمه‌ است‌: هر بيماري‌ يامصيبتي‌ كه‌ رنج‌ آور و درد آلود باشد، شهادت‌ است‌. هر بيماري‌ يا حادثه‌اي‌ كه‌ مرگي‌تدريجي‌ يا ناگهاني‌ و سخت‌ را به‌ دنبال‌ داشته‌ باشد، شهادت‌ است‌. هر حادثه‌اي‌ كه‌ به‌نوعي‌ ظاهر شخص‌ را تغيير دهد و به‌ نوعي‌ باعث‌ اندوه‌ او شود، شهادت‌ است‌.
يعني‌ چه‌؟ چه‌ ارتباطي‌ ميان‌ رنج‌ و شهادت‌ وجود دارد. در قرآن‌ واژه‌هايي‌ نظيرامتحان‌، محنت‌، بلا، ابتلا، فتنه‌، افتنان‌، دلالت‌ بر معنايي‌ همچون‌ آزمايش‌ دارد. گوييا درقاموس‌ آفرينش‌ ميان‌ رنج‌ و كمال‌ الفتي‌ برقرار گشته‌ است‌، و نابرده‌ رنج‌ گنج‌ ميسّرنمي‌شود. گوييا هر كه‌ در اين‌ بزم‌ مقربتر است‌ جام‌ بلا بيشترش‌ مي‌دهند. از كلام‌ خدامي‌شنويم‌ كه‌ انسان‌ها در مسيري‌ رنج‌خيز به‌ جانب‌ او در حركتند، و تنها پس‌ از طي‌ اين‌راه‌ به‌ لقاي‌ او مي‌رسند: «يا ايها الانسان‌ انك‌ كادح‌ الي‌ ربك‌ كدحاً فملاقيه‌». هرگاه‌كاري‌ سخت‌ به‌ پايان‌ رسيد نبايد به‌ تن‌ آسايي‌ پرداخت‌، بلكه‌ بايد با نگاه‌ به‌ خدا، خود رادر كار سخت‌ ديگري‌ انداخت‌: «فاءذا فرغت‌ فانصب‌ و الي‌ ربك‌ فارغب‌».
ناز پرورد تنعّم‌ نبرد راه‌ به‌ دوست‌عاشقي‌ شيوة‌ رندان‌ بلاكش‌ باشد
تنها تن‌ سپردن‌ به‌ سختي‌ها كافي‌ نيست‌ بايد به‌ آن‌ دل‌ داد. بايد براي‌ حق‌، هرجاگردابي‌ از مشكلات‌ ديد، با سر در آن‌ فرو رفت‌ و به‌ عمق‌ آن‌ رسيد: «خُض‌ِ الغَمَرات‌ِ للحق‌ِحيث‌ُ كان‌» حقايق‌ نابي‌ مرواريد وار در صدف‌ اين‌ جهان‌ قرار گرفته‌ است‌ كه‌ جز باتحمل‌ رنج‌ نمي‌توان‌ آن‌ را به‌ دست‌ آورد.
تجربة‌ اهل‌ انديشه‌، بهترين‌ شاهد اين‌ ادعاست‌. حتي‌ معارف‌ عالي‌ الهي‌ با اين‌مصيبت‌ها و دردها مرتبط‌ است‌: هر آينه‌، شما را با چيزهايي‌ از ترس‌ و گرسنگي‌ و نقصان‌در اموال‌ و جان‌ها و محصولات‌ مي‌آزماييم‌ و به‌ بلا مي‌اندازيم‌. پس‌ به‌ صابران‌ بشارت‌ ده‌.آن‌ كساني‌ كه‌ وقتي‌ حادثه‌ و مصيبتي‌ بر ايشان‌ وارد مي‌شود مي‌گويند ما خدايي‌ هستيم‌ وبه‌ جانب‌ او باز مي‌گرديم‌.
مرد را دردي‌ اگر بايد خوش‌ است‌درد بي‌دردي‌ علاجش‌ آتش‌ است‌
ساز ما با سوز به‌ نوا مي‌آيد:
در عاشقي‌ گزير نباشد ز ساز و سوزاستاده‌ام‌ چو شمع‌ مترسان‌ ز آتشم‌
و تنها با شستشو در چشمة‌ اشك‌ به‌ پاكي‌ِ شايسته‌ براي‌ حضور در محفل‌ پاكان‌مي‌رسيم‌:
غسل‌ در اشك‌ زدم‌ كاهل‌ طريقت‌ گويندپاك‌ شو اول‌ و پس‌ ديده‌ بر آن‌ پاك‌ انداز
اما انصاف‌ آن‌ است‌ كه‌ اين‌ واقعيت‌ تنها بر دردكشيدگان‌ِ معرفت‌ آشكار مي‌شود. غم‌مرگ‌ برادر را برادر مرده‌ مي‌داند:
از درد سخن‌ گفتن‌ و از درد شنيدن‌با مردم‌ بي‌ درد نداني‌ كه‌ چه‌ دردي‌ است‌
از تجربة‌ مختصر خودم‌ بگويم‌. ماه‌ها پيش‌ عزم‌ بر ترجمة‌ اين‌ كتاب‌ داشتم‌، امامشكلات‌ عديده‌اي‌ مانع‌ مي‌گشت‌. در همين‌ اثنا انيس‌ كلبة‌ زندگي‌ام‌، همو كه‌ با هم‌رنج‌هاي‌ زيادي‌ را در مدت‌ نسبتاً كوتاه‌ هم‌ پيماني‌مان‌ تجربه‌ كرده‌ بوديم‌، به‌ بيماري‌سختي‌ دچار شد، و مقيم‌ بيمارستان‌ها گشتيم‌. پيش‌ از اين‌ مجروحان‌ جنگ‌ و جبهه‌ راديده‌ بودم‌ و عظمت‌ حادثه‌ برايم‌ عينيّت‌ يافته‌ بود، ولي‌ اين‌ بار به‌ اقتضاي‌ اين‌ بيماري‌ بابيماران‌ صعب‌العلاج‌ رو به‌ رو شدم‌. اندوه‌ و رنج‌ همسايه‌ها غمي‌ بر غم‌ها مي‌افزود وغمگساري‌ مي‌طلبيد. شگفتا كه‌ عمدة‌ كار ترجمه‌ اين‌ متن‌ نيز در همين‌ محيط‌ها انجام‌پذيرفت‌ و حقيقتاً اگر نبود اين‌ مسأله‌، تحمل‌ آن‌ اندوه‌ها بسيار سخت‌تر مي‌گشت‌.
تازه‌ فهميدم‌ روان‌ درماني‌ يعني‌ چه‌! مرور اين‌ سخنان‌ و احاديث‌ تسكين‌ دهنده‌ وآرامش‌بخش‌، مهمترين‌ مونس‌ آن‌ ايام‌ دردآلود بود. ديدم‌ كه‌ يك‌ جملة‌ ساده‌ از يك‌ انسان‌بزرگ‌، چگونه‌ مي‌تواند مرهم‌ گلزخم‌هاي‌ روان‌ آدمي‌ باشد. دريافتم‌ كه‌ سوز و آتش‌ اين‌مصيبت‌ها، چگونه‌ همساني‌ با حوادث‌ جبهه‌هاي‌ حادثه‌خيز مي‌كند. فهميدم‌ چگونه‌مصيبت‌ ـ از هر جنس‌ و نوعي‌ كه‌ مي‌خواهد باشد فرقي‌ نمي‌كند ـ خامي‌ها را به‌ پختگي‌مي‌كشاند. اگرچه‌ در همين‌ احاديث‌ نيز مي‌خوانيم‌ كه‌ در خون‌ خود غلتيدن‌ جايگاهي‌ويژه‌ دارد و شهيد سرخ‌، شهيدي‌ ديگر است‌. آري‌ در عشق‌ دو ركعت‌ است‌ كه‌ وضوي‌آن‌ درست‌ نيايد الا به‌ خون‌.
اما مگر اهل‌ تحقيق‌ در اين‌ زمان‌ بر اين‌ انديشه‌ هم‌ رأي‌ نيستند كه‌ آرامش‌ روان‌ وباورهاي‌ استوار از بهترين‌ داروهاي‌ التيام‌ بخش‌ مي‌باشد. و حد اقل‌ در برخي‌ ازبيماري‌ها تأثيري‌ غير قابل‌ انكار دارد. خواندن‌، شنيدن‌ و باور كردن‌ِ اين‌ سخنان‌ گرانقدراز مؤثرترين‌ مصاديق‌ ذكر الله‌ است‌، كه‌ دل‌ آرام‌ گيرد به‌ ياد خداي‌: «ألا بذكر الله‌ تطمئن‌القلوب‌».
4 ـ نكتة‌ ديگر آن‌ كه‌، براي‌ فهم‌ چگونگي‌ اعطاي‌ مقام‌ شهادت‌ به‌ بيماران‌ و حادثه‌ديدگان‌، بايد چشم‌ دل‌ بر فضل‌ و رحمت‌ بي‌ منتهاي‌ الهي‌ باز كرد. اگر شهيد جبهه‌ به‌ اين‌صحنة‌ پر غوغا و انتخاب‌ آسماني‌ وارد مي‌شود، اين‌ نيست‌ مگر موهبتي‌ از جانب‌ خدا.اگر فضل‌ و رحمت‌ الهي‌ نباشد، هيچ‌ كس‌، به‌ هيچ‌ وجه‌ به‌ پيراستگي‌ و رستگاري‌نمي‌رسد، حتي‌ انبيا و اوليا: «لولا فضل‌ الله‌ عليكم‌ و رحمته‌ ما زكي‌ منكم‌ من‌ احدٍ ابداً»
جايي‌ كه‌ برق عصيان‌ بر آدم‌ صفي‌ زدما را چگونه‌ زيبد دعوي‌ بيگناهي‌
حال‌ كه‌ چنين‌ است‌ چه‌ كسي‌ مي‌تواند ادعا كند حقي‌ بيشتر از ديگران‌ دارد؟ شهادت‌لطفي‌ الهي‌ و نعمتي‌ رباني‌ است‌، و براساس‌ حكمت‌ خداوند ميان‌ بندگان‌ خاصش‌ تقسيم‌مي‌گردد. حال‌ اگر بنا بر مشيّت‌ و رحمت‌ او، دايرة‌ شمول‌ اين‌ لطف‌ و نعمت‌ گسترش‌يافت‌، چه‌ كسي‌ را ياراي‌ اعتراض‌ است‌؟ آيا ما احاطه‌ بر تمام‌ زواياي‌ آفرينش‌ داريم‌؟ آيامي‌دانيم‌ معيار قضاوت‌ الهي‌ در سنجش‌ اعمال‌ بندگان‌ چيست‌؟ آيا با توجه‌ به‌ استعدادمتفاوت‌ مردم‌ در انجام‌ كارها، و با توجه‌ به‌ تأثير نيت‌ مردمان‌ در خلوص‌ كارهايشان‌، و نيزبا توجه‌ به‌ بسياري‌ از امور ديگر كه‌ در ارزش‌ گذاري‌ اعمال‌ بندگان‌ مؤثر است‌، آيامي‌توانيم‌ خودمان‌ ارزش‌ اعمال‌ آدميان‌ را معين‌ كنيم‌ و سپس‌ سهم‌ آنان‌ را از لطف‌ ورحمت‌ الهي‌ تعيين‌ نماييم‌؟ حقا كه‌ انسان‌ ضعيف‌ آفريده‌ شده‌ و بهره‌اي‌ اندك‌ از دانش‌دارد.
در حريم‌ عشق‌ نتوان‌ زد دم‌ از گفت‌ و شنيدزانكه‌ آن‌ جا جمله‌ اعضا چشم‌ بايد بود و گوش‌
بر بساط‌ نكته‌ دانان‌ خود فروشي‌ شرط‌ نيست‌يا سخن‌ دانسته‌ گو اي‌ مرد عاقل‌ يا خموش‌
5 ـ هنگام‌ مطالعة‌ برخي‌ از احاديث‌، بايد به‌ توسّع‌ و يا تحوّل‌ معنايي‌ برخي‌ از كلمات‌توجه‌ داشته‌ باشيم‌. از آن‌ جا كه‌ در متن‌ امكان‌ تذكر اين‌ مطالب‌ نبود، همين‌ جا به‌ برخي‌ ازاين‌ واژگان‌ نگاهي‌ دقيق‌تر مي‌اندازيم‌:
ـ طاعون‌: در بسياري‌ از احاديث‌ مي‌خوانيم‌ كه‌ مردن‌ به‌ مرض‌ طاعون‌، شهادت‌ است‌.اما آيا اين‌ طاعون‌ همان‌ طاعوني‌ است‌ كه‌ ما امروزه‌ مي‌شناسيم‌؟ طعن‌ در زبان‌ عربي‌ به‌معناي‌ اصابت‌ نيش‌ِ نيزه‌ به‌ جايي‌ مي‌باشد. صاحب‌ مجمع‌ البحرين‌ از قول‌ برخي‌ ازشارحان‌ حديث‌ نقل‌ مي‌كند كه‌ طاعون‌ به‌ معناي‌ مرگ‌ فراگير است‌. و در لسان‌ العرب‌مي‌خوانيم‌ كه‌ طاعون‌ عنواني‌ براي‌ مرض‌ فراگير است‌ و يا آن‌ مرضي‌ كه‌ از راه‌ هوا انتقال‌پيدا مي‌كند و باعث‌ بيماري‌ مردم‌ مي‌گردد. خليل‌ بن‌ احمد نيز در اولين‌ فرهنگ‌ لغت‌عرب‌ ـ كتاب‌ العين‌ ـ در كاربرد فعلي‌ِ اين‌ كلمه‌ نقل‌ مي‌كند كه‌ «طعن‌ فلان‌ٌ علي‌ فلان‌» يعني‌عيبي‌ بر او وارد ساخت‌. نتيجه‌ آن‌ كه‌ مي‌توان‌ واژة‌ طاعون‌ را در حديث‌، عنواني‌ عام‌براي‌ تمام‌ بيماري‌هاي‌ ميكربي‌ يا ويروسي‌ و امثال‌ اين‌ها دانست‌ كه‌ همه‌گيري‌ دارد وباعث‌ كشتارهاي‌ وسيع‌ مي‌شود.
ـ وبا: وبا نيز عنواني‌ عمومي‌ براي‌ بيماري‌هاي‌ فراگير مي‌باشد. در مجمع‌ البحرين‌هنگام‌ شرح‌ معناي‌ اين‌ كلمه‌ به‌ حديثي‌ اين‌ گونه‌ اشاره‌ مي‌شود كه‌: مسواك‌ زدن‌ در حمام‌باعث‌ پيدايش‌ وباي‌ دندان‌ مي‌شود. و نويسنده‌ توضيح‌ مي‌دهد كه‌ اين‌ همان‌ بيماري‌دندان‌ها است‌. و در لسان‌ العرب‌ اين‌ حديث‌ نقل‌ مي‌شود كه‌: اين‌ وبا همان‌ پليدي‌ وآلودگي‌ است‌. يعني‌ هر آنچه‌ انسان‌ را به‌ بيماري‌ سختي‌ دچار مي‌كند.
ـ داءالبطن‌: ما اين‌ كلمه‌ را به‌ «درد شكم‌» يا «شكم‌ درد» ترجمه‌ كرده‌ايم‌ تا به‌ معناي‌عام‌ واژه‌ نزديك‌تر باشد. اما در اين‌ جا براي‌ توضيح‌ بيشتر، و براي‌ آن‌ كه‌ اين‌ كلمه‌ دراصطلاح‌ فارسي‌ محاوره‌اي‌، معنايي‌ ساده‌ دارد، مي‌افزاييم‌ كه‌ داءالبطن‌ يا دردشكم‌عنواني‌ عام‌ براي‌ تمام‌ بيماري‌هايي‌ است‌ كه‌ در ناحية‌ تن‌ انسان‌ ظاهر مي‌شود. دركشورهاي‌ عربي‌، حتي‌ امروزه‌ «الامراض‌ الباطنيه‌» به‌ معناي‌ بيماري‌هاي‌ داخلي‌ است‌، ومتخصصين‌ خود را دارد. پس‌ نبايد اين‌ نام‌ عام‌ را محدود به‌ يك‌ درد ساده‌ نمود.
6 ـ نكته‌ ديگر در مورد معناي‌ واژه‌ي‌ «شهيد» است‌. اين‌ كلمه‌ در قرآن‌ به‌ معاني‌گوناگوني‌ آمده‌ است‌؛ براي‌ مثال‌:
ـ «انا ارسلناك‌ شاهداً» (احزاب‌ 33/45): پيامبر كه‌ گواه‌ بر امت‌ خود مي‌باشد.
ـ «لتكونوا شهداء علي‌ الناس‌» (بقره‌ 2/142): مؤمنان‌ و مسلمانان‌ كه‌ بر تمام‌ انسان‌هاشاهد و حجت‌ هستند، اين‌ شهادت‌ دادن‌ يا در قيامت‌ است‌ و يا در دنيا.
ـ «و يقول‌ الاشهاد» (هود 11/18): فرشتگان‌ و پيامبران‌ و مؤمنان‌.
ـ «و شهد شاهد من‌ بني‌اسرائيل‌»: (احقاف‌ 64/10): عبدالله‌ بن‌ سلام‌ او يكي‌ ازعلماي‌ يهود بود كه‌ پس‌ از ملاقات‌ با پيامبر، اسلام‌ را پذيرفت‌.
ـ «واكتبنا مع‌ الشاهدين‌» (آل‌ عمران‌ 3/53): پيامبران‌.
ـ «وجئنا بك‌ علي‌ هؤلاء شهيداً» (نساء 4/41): پيامبر اسلام‌.
ـ «و نزعنا من‌ كل‌ امة‌ شهيداً» (قصص‌ 28/75): پيامبران‌.
ـ «اوالقي‌ السمع‌ و هو شهيد» (ِ. 50/37): حضور قلب‌ داشتن‌ و غافل‌ نبودن‌.
ـ «فشهادة‌ احدهم‌ اربع‌ شهادات‌ بالله» (نور 24/6): سوگند در محكمة‌ قضايي‌.
در هر صورت‌، معاني‌ شهيد در قرآن‌، محل‌ تضارب‌ آرا و پيدايش‌ اقوال‌ مختلف‌تفسيري‌ مي‌باشد، كه‌ به‌ جاي‌ خود واگذار مي‌كنيم‌.
اما در زبان‌ عرب‌ غير از معناي‌ كلي‌ِ حضور و علم‌ و ديدن‌، شهد به‌ معناي‌ عسل‌ِ جدانشده‌ از موم‌ نيز مي‌باشد. علاوه‌ بر اين‌، كلمة‌ «شهيد» يكي‌ از نام‌هاي‌ خداوند است‌ و درقرآن‌ مي‌خوانيم‌: «شهدالله انه‌ لا اله‌ الاّ هو» (آل‌ عمران‌ 3/18). اهل‌ لغت‌ مي‌گويند اگربخواهيم‌ به‌ طور مطلق‌ بگوييم‌ كسي‌ عالم‌ است‌ گفته‌ مي‌شود او عليم‌ است‌. اگر علم‌ به‌امور باطني‌ را در نظر داشته‌ باشيم‌ مي‌گوييم‌ او خبير است‌، و اگر علم‌ ظاهر و آگاهي‌ ازامور ظاهري‌ را بخواهيم‌ بيان‌ كنيم‌ مي‌گوييم‌ او شهيد است‌.
اما واژة‌ «شهيد» از زمان‌ مسلمانان‌ِ عصر پيامبر تا زمان‌ حاضر، همواره‌ در مورد كسي‌به‌ كار مي‌رفته‌ كه‌ در راه‌ خدا كشته‌ شده‌ باشد. بسياري‌ از احاديث‌ اين‌ كتاب‌ ناظر به‌ همين‌معناست‌؛ يعني‌ عموم‌ مردم‌ چنين‌ معنايي‌ را در نظر داشته‌اند و بعد، پيامبر يا امام‌ ـ عليهم‌السلام‌ ـ مي‌فرمايند كه‌ علاوه‌ بر اين‌ مصداق، مصاديق‌ ديگري‌ هم‌ براي‌ اين‌ كلمه‌ وجوددارد.
در مورد ارتباط‌ معاني‌ِ حضور، علم‌ حضوري‌، علم‌ ظاهري‌، گواهي‌ و عسل‌ با كسي‌ كه‌در راه‌ خدا كشته‌ مي‌شود نيز نظراتي‌ مطرح‌ مي‌شود:
ـ شهيد كسي‌ است‌ كه‌ خداوند و ملائكه‌ شاهد حضور او در بهشت‌ و گواه‌ بهشتي‌شدن‌ او مي‌باشند.
ـ او كسي‌ است‌ كه‌ روز قيامت‌ به‌ همراه‌ پيامبران‌ عليه‌ مخالفان‌ دين‌ حق‌ اقامة‌ شهادت‌مي‌كند.
ـ او زنده‌ و حاضر است‌، و در شمار مردگان‌ قرار نمي‌گيرد.
ـ او آنقدر شهادت‌ به‌ حق‌ داد تا آن‌ كه‌ در راه‌ خدا كشته‌ شد.
ـ او شاهد و ناظر فضل‌ و كرامت‌ الهي‌ است‌.
ـ او به‌ مقام‌ شهود و مشاهدة‌ حقايق‌ والا رسيده‌ است‌ و اهل‌ غفلت‌ نيست‌.
ـ او مورد شهود و توجه‌ خاص‌ الهي‌ است‌. همان‌ طور كه‌ شهيد به‌ وجه‌ الله نظرمي‌كند، خداوند هم‌ به‌ او نظرها دارد.
ـ او از عسل‌ِ خالص‌ و ناب‌ فضل‌ و رحمت‌ الهي‌ مي‌چشد.
ـ آنچه‌ كه‌ در مورد نام‌ الهي‌ «شهيد» مي‌گوييم‌ در شهيد ظاهر مي‌شود. او همنام‌ خدامي‌شود و لقاء الله او از مسير اين‌ اسم‌ تحقق‌ مي‌يابد. اگر بپذيريم‌ كه‌ نام‌ الهي‌ شهيد وابسته‌به‌ نام‌ عظماي‌ عليم‌ مي‌باشد، ظرافت‌ها و لطايف‌ بيشتري‌ در اين‌ معنا خواهيم‌ يافت‌.
آنچه‌ تا اين‌ مرحله‌ گفته‌ شد، حرف‌ شهيد بود؛ علم‌ به‌ اين‌ واژه‌ بود، نه‌ شهود اين‌ معنا.بازي‌ با واژة‌ شيريني‌، فاصله‌ها با حلاوت‌ و شيرين‌كامي‌ دارد.
اين‌ شرح‌ بينهايت‌ كز حسن‌ يار گفتند حرفي‌ است‌ از هزاران‌ كاندر عبارت‌ آمد
اما نگذريم‌ از اين‌ كه‌ اگر هيچ‌ ارتباطي‌ نبود حرفش‌ هم‌ بي‌ معنا بود؛ «ربنا عليك‌ توكلناو اليك‌ انبنا و اليك‌ المصير».
* * *
اما از آن‌ جا كه‌ توفيق‌ ترجمه‌ اين‌ كتاب‌ با بنده‌ بوده‌ است‌، ذكر چند نكته‌ ضروري‌ به‌نظر مي‌رسد:
در متن‌ اصلي‌، بخش‌ قرآني‌ مؤخر شده‌ بود. در اين‌ جا شايسته‌ ديدم‌ كلام‌ خالق‌رامقدم‌ سازم‌.
ديگر آن‌ كه‌، به‌ نظر مي‌رسد در بخش‌ دوم‌ كتاب‌، بيشترِ احاديث‌ مرتبط‌ با شهيد وشهادت‌ جمع‌ آوري‌ شده‌ است‌ ؛ اما در بخش‌ قرآني‌ چنين‌ امري‌ ديده‌ نمي‌شود. شايداين‌ مسأله‌ به‌ ماهيت‌ خود قرآن‌ برگردد كه‌ امواج‌ معاني‌ ظاهري‌ و باطني‌ آن‌ پيوسته‌ درتلاطم‌ است‌، و نمي‌توان‌ مهر پايان‌ بر هيچ‌ تحقيقي‌ زد. ولي‌ از اين‌ بابت‌ نگران‌ نيستيم‌ ؛زيرا يك‌ آيه‌ از قرآن‌ را در آيه‌ بودن‌ همسان‌ كل‌ آيات‌ آن‌ و ديگر آيات‌ الهي‌ مي‌بينيم‌.
در مورد سبك‌ ترجمه‌ نيز بايد بگويم‌ ترجمة‌ تحت‌ اللفظي‌ را در اين‌ كار ترجيح‌ دادم‌ ؛زيرا جمله‌هاي‌ قرآني‌ و حديثي‌ را داراي‌ معاني‌ ويژه‌اي‌ مي‌دانم‌ كه‌ گمان‌ مي‌كنم‌ براي‌حفظ‌ امانت‌ و نيز كمتر آسيب‌ ديدن‌ هنگام‌ ترجمه‌، اين‌ شيوه‌ مناسب‌تر باشد.
در پايان‌ بر خود لازم‌ مي‌دانم‌ قدردان‌ جناب‌ حجة‌ الاسلام‌ مازني‌ باشم‌. ايشان‌ باپيشگامي‌ در پيشنهاد ترجمة‌ اين‌ اثر، اولين‌ و مهمترين‌ گام‌ را برداشتند. برادر گرامي‌ام‌جناب‌ آقاي‌ منصوري‌ اين‌ نيت‌ را به‌ جانب‌ بنده‌ سوق دادند. دوست‌ عزيزمان‌ جناب‌ آقاي‌شاملو پذيراي‌ فراهم‌ ساختن‌ مقدمات‌ و لوازم‌ آماده‌ شدن‌ِ اين‌ متن‌ گشتند. سركار خانم‌هديه‌ اميني‌ با ذوق و دقت‌ و تحملي‌ شايسته‌، حروفچيني‌ و صفحه‌ آرايي‌ اين‌ سطور واوراق را بر عهده‌ گرفتند.
اما استاد ارجمند و سرور گرانمايه‌ام‌ حضرت‌ آية‌ الله علي‌ علمي‌ از بزرگترين‌پشتوانه‌ها در به‌ انجام‌ رسيدن‌ اين‌ تلاش‌ بوده‌ است‌. تشويق‌هاي‌ آغاز راه‌، رفع‌اشكال‌هاي‌ ترجمه‌ در ميانة‌ كار، و رايزني‌هاي‌ ارزشمند در باب‌ اين‌ مقدمه‌ در پايان‌ كار، واين‌ همه‌ تنها بخشي‌ از ديني‌ است‌ كه‌ بر گردن‌ صاحب‌ اين‌ قلم‌ دارند. همواره‌ وامدارالطافشان‌ هستم‌، لطفشان‌ مزيد و توفيقشان‌ افزون‌.
سپاسي‌ نيز تقديم‌ عزيز ناشناخته‌ و فاضلي‌ مي‌دارم‌ كه‌ از طريق‌ بنياد شهيد انتقاداتي‌مكتوب‌ برايم‌ ارسال‌ نمود. برخي‌ از تذكرات‌ ايشان‌ را روا و بجا تشخيص‌ دادم‌ و درترجمه‌ اِعمال‌ نمودم‌، اما قسمت‌ ديگر را ذوقي‌ ديدم‌ و پذيرشش‌ را براي‌ خودم‌ ناروادانستم‌. در هر صورت‌، براي‌ هر دو مورد سپاسگزارم‌؛ و همين‌ جا از كاستي‌هاي‌ ترجمه‌،و ضعف‌ قلم‌ و صاحب‌ قلم‌ عذر خواهي‌ مي‌كنم‌. قصدم‌ خير بود و توانم‌ اندك‌ و « خلق‌الانسان‌ ضعيفاً».
پس‌ از پايان‌ كار، دوست‌ دانشمندم‌ آقاي‌ دكتر عباس‌ عرب‌، تمام‌ اين‌ ترجمه‌ را خط‌ به‌خط‌ با صبر و دقت‌ بازخواني‌ كرد، همت‌ والايي‌ نشان‌ داد، و با تذكر نكات‌ اصلاحي‌گشايشي‌ در كار فراهم‌ نمود. اين‌ ترجمه‌ و من‌، قدردان‌ اين‌ بزرگواري‌ خواهيم‌ بود.
اما چه‌ شگفت‌آور و شادي‌افزا بود كه‌ ديدم‌ همان‌ كسي‌ كه‌ بخش‌ عمدة‌ اين‌ ترجمه‌ باپرستاري‌ بر بالين‌ او قرين‌ گشته‌ بود، توانست‌ با مهري‌ خالصانه‌ ، اين‌ ترجمة‌ خاطره‌آميزرا به‌ طور كامل‌ بخواند و اشكال‌هايي‌ از آن‌ را گوشزد كند. ولي‌ چه‌ بگويم‌، و هرگزنمي‌توانم‌ بگويم‌ كه‌ چه‌ بر دلم‌ مي‌گذرد وقتي‌ مي‌بينم‌ هنگام‌ اتمام‌ كار، او در كنارم‌ نيست‌.آري‌، همسر مهربانم‌ ـ مرحوم‌ دكتر حميده‌ خديوي‌ ـ در اين‌ اثر، همراه‌ دل‌ بيقرارم‌ بود، ومحرم‌ حريم‌ تنهايي‌ام‌. لحظه‌ لحظه‌ پروازش‌ را نگريستم‌، و قطره‌ قطره‌ اشك‌ بدرقة‌ راهش‌كردم‌. تجربة‌ اين‌ فراِ، شرحي‌ ناگفته‌ بر اين‌ كتاب‌ است‌؛ «ربنا توفنا مسلمين‌ و الحقنابالصالحين‌».
و فراموش‌ نمي‌كنم‌ كه‌ انگيزه‌ و اشتياق اصلي‌ام‌ در انجام‌ اين‌ كار از جانب‌ تمام‌ دوستان‌و عزيزان‌ شهيدي‌ است‌ كه‌ برايم‌ نماد تمام‌ صداقت‌ها و طراوت‌ها و بصيرت‌ها بوده‌اند.
ازصداي‌ سخن‌ عشق‌ نديدم‌ خوشتريادگاري‌ كه‌ در اين‌ گنبد دوار بماند
و در اين‌ قافلة‌ بي‌نهايت‌، از دو عزيز دلبسته‌ام‌ ـ پدرگرامي‌ و برادر عزيزم‌ ـ نيز ياد كنم‌كه‌ با گزاردن‌ پيمان‌ شهادت‌، تا پايان‌ راه‌ صادقانه‌ ماندند. انتظار ايام‌، مرهم‌ اين‌ دوري‌ وحاصل‌ اين‌ جدايي‌ است‌. و در سلك‌ همين‌ سپيده‌سواران‌ِ صبح‌آشناست‌ مادر بزرگوارم‌كه‌ گرامي‌ترين‌ استاد در طول‌ زندگي‌ام‌ بوده‌ و هست‌؛ رهين‌ لطف‌ و مهرش‌ هستم‌ وخواهم‌ بود؛ بال‌ فروتني‌ و ارادت‌ را بر راهش‌ نهاده‌ام‌ و خواهم‌ نهاد.
حال‌ كه‌ يادي‌ از شهيدان‌ كرديم‌، بگذار عرض‌ ارادت‌ كنيم‌ به‌ ساحت‌ قدسي‌ِ جوانمردخمين‌ و پير جماران‌، او كه‌ اين‌ نسل‌ را با بسياري‌ از ناگفته‌ها و نشنيده‌ها آشنا كرد، و ازجمله‌ با شهادت‌؛ و اين‌ نبود جز به‌ آشنايي‌ او با تو اي‌ مهربان‌، كه‌ اين‌ همه‌ براي‌ احياي‌ يادتو بود؛... و خوشا كه‌ :
ياد يار مهربان‌ آيد همي‌
* * *
و الحمد لله‌ رب‌ العالمين‌
مشهد الرضا عليه‌ السلام‌، جواد عباسي‌، آذرماه‌ 1382

اشاره:
بررسي رفتار فردي و شيوه مديريت و رهبري حضرت امام(ره) از جمله نكات جالب و ارزشمندي است كه به واسطه‌ي مطالعه رفتار و منش مديريتي و رهبري ايشان به دست مي‌آيد و مي‌تواند براي علم مديريت موهبتي بزرگ باشد. همچنين مديران و رهبران سياسي و اجتماعي در تمامي سطوح مي‌توانند از روش رفتاري ايشان بياموزند. آن چه مي‌خوانيد نگاهي از زاويه دانش مديريت به شخصيت رهبري حضرت امام(ره) است:
پديده «رهبري» با پيدايش زندگي جمع‌زيستي انسان در كره خاكي پيوند دارد و تجربه‌هاي گوناگون سياسي اجتماعي در طول تاريخ حيات بشريت، نيازمندي به رهبري را به اثبات رسانده است.....

از ديدگاه قرآن كريم كه گنجينه معارف الهي و كتاب هدايت بشريت است بعثت رسولان الهي و كيفيت دعوت آنان از مردم براي ايمان آوردن به خداوند متعال، مشحون از لطايف و نكات ظريف رهبري انبياي عظام است.
در فرهنگ شيعي نيز به رهبري جامعه اهتمام خاصي شده و آن را يكي از نيازهاي اصيل بشري قلمداد نموده است. نكته مهم ديگر اين كه از ديدگاه تشيع، رهبري اعمال ولايت خداوند در زمين است و رهبر بايد حتماً از طرف خداوند متعال بي‌واسطه و يا با واسطه اذن داشته باشد تا در ميان مردم به رهبري بپردازد و شيعه اين مهم را پس از پيامبر اكرم(ص) در شجره طيبه اهل بيت(ع) منحصر مي‌كند.
رهبري امام خميني در انقلاب اسلامي و نهضت بي‌نظير قرن معاصر يك «نمود» و «تحقق علمي» رهبري الهي و ديني جهان اسلام با تمام معيارها و مشخصات آن بود. امام خميني(ره) شخصيتي جامع در ابعاد مختلف علمي و عملي بود و يكي از كم‌نظيرترين حادثه‌هاي تاريخ اسلام را آفريد. از بارزترين جلوه‌هاي رهبري و نقش معنوي حضرت امام خميني(ره) و تأثير شگرف آن بر روحيه ملت و رزمندگان اسلام، هدايت و رهبري ايشان در هشت سال حماسه دفاع مقدس است. بزرگمردي كه حماسه رزمش آميخته به بالاترين مراتب عرفان، فقهش متبلور در فلسفه عملي حكومت اسلامي، و حكمتش، شالوده سياست‌هاي نظام اسلامي بود.
حضرت آيت‌ا… خامنه‌اي درباره ويژگي‌هاي فرماندهي و رهبري حضرت امام(ره) در هدايت نيروهاي رزمي و مسلح مي‌فرمايد:
غير از دوران پيامبر، فرمانده كل قواي عارف و حكيم و عاشق و الهي در دنيا سراغ نداريم… ما در هيچ جاي دنيا، نه امروز و نه در گذشته نيروي نظامي سراغ نداريم كه تحت فرماندهي انساني معنوي و الهي و عارف و داراي رقيق‌ترين احساسات بشري و در عين حال با قاطعيت و صلابتي كه هيچ فرماندهي در دنيا از آن برخوردار نيست، به حراست و دفاع از ناموس و حيات شرافتمندانه ملت در مقابل تجاوزگران بپردازد.
شور و حال سلحشوري و رزمندگي، شوق به جهاد و استقامت رزمندگان و فتوحات عظيمي كه در نبرد با دشمنان اسلام به دست آورده‌اند، بيشتر مرهون تأثيرات معجزه‌گون شخصيت معنوي حضرت امام(ره) در رهبري دفاع مقدس است كه در اين مقاله به اختصار ابتدا به ويژگي‌هاي رهبري، شيوه‌ها و سپس به ارتباط معنوي امام خميني(ره) با رزمندگان مي‌پردازيم.
ويژگي‌هاي رهبري امام خميني(ره)
اخلاق فردي و مديريتي و خصوصيات رهبري حضرت امام خميني(ره) در درجات بسيار عالي قرار داشت و از ايشان يك نمونه انسان كامل ساخته بود، كه سخن گفتن درباره هر كدام از خصوصيات اخلاقي و مديريتي ايشان بحث مستقلي را مي‌طلبد كه در اين مقاله به برجسته‌ترين آن‌ها در ارتباط با فرماندهي عالي و رهبري جنگ مي‌پردازيم:
1. شجاعت:
در فرهنگ مبارزات سياسي حضرت امام واژه ترس وجود ندارد در دوران قيام عليه طاغوت و رويارويي با آمريكا و رهبري هشت سال دفاع مقدس با شجاعت و دليري وارد مبارزه شد او ترس را ترساند كه به دل‌هاي اولياي الهي راه نيابد ـ او هرگز نترسيد و نترساند. هنگامي كه وزير دفاع امريكا علناً تهديد كرده بود كه امريكا د راين جنگ هر زماني كه صلاح بداند از دوستان عرب خود پشتيباني خواهد كرد. حضرت امام(ره) در پاسخ به اين گونه تهديدهاي نظامي دشمنان فرمود:
هر يك از اين‌ها (حاميان رژيم عراق) بخواهند تعدي بكنند، ‌ما تا آخرين نفرمان مي‌ايستيم مقابلش.
هنگامي كه امريكا ناوهيا جنگي خود را براي حمايت از رژيم عراق به سوي منطقه خليج‌فارس گسيل مي‌داشت، مسئولان مملكتي در اين باره با حضرت امام گفتگو كردند و نظر ايشان را جويا شدند. امام با شجاعت تمام فرمود:
اگر من بودم، با ورود اولين ناو امريكايي به خليج فارس، آن را هدف قرار مي‌دادم!
2. طمأنينه:
دل آرام و قلب مطمئن حضرت امام(ره) پيامد ايمان محكم و اعتقاد راسخ به درياي بيكران الطاف الهي بود. طمأنينه‌اي كه حوادث ناگوار و كمرشكن قادر به متزلزل كردن و در هم شكستن آن نبود.
حضرت امام(ره)، عالَم را محضر حق‌تعالي مي‌ديد و به الطاف و عنايات الهي اعماد داشت و مصداقي از آيه:
الا بذكرالله تطمئن القلوب
بود و اين عنصر مهم تاثيري شگرف در تصميم‌گيري‌هاي ايشان در رهبري دفاع مقدس داشت. عكس‌العمل ساده و ‌آرام امام(ره) در برابر هجوم سراسري دشمن به كشور ايران بارزترين نمونه اين طمأنينه بود كه فرمود:
«يك دزدي آمده يك سنگي انداخته و فرار كرده»
فرماندهان و طراحان عمليات‌هاي جنگ پس از روزها مطالعه و شناسايي و بررسي امكانات و تجهيزات و تهيه راه‌كارهاي عملياتي و نظامي باز هم به هنگام اجراي عمليات‌هاي مهم اضطراب و نگراني خويش را از سرانجام عمليات و عدم اطمينان از موفقيت آن را پنهان نمي‌كردند و به (نفس مطمئنه) امام پناه مي‌جستند.
رهنمودهاي امام قبل از عمليات عمليات فتح‌المبين والفجر 8 به فرماندهان نمونه‌اي ديگر از آرامش و اطمينان قلبي حضرت امام(ره) بود كه تأثيري عجيب در پيروزي رزمندگان اسلام داشت.
3. تواضع و فروتني:
شخصيت عظيم و معنوي حضرت امام، مهم‌ترين عامل در تحول معنوي و روحي ملت ايران و رزمندگان جبهه‌هاي نور عليه ظلمت در هشت سال دفاع مقدس بود.
حضور پرشور جوانان در عرصه جهاد و شهادت، گرايش توده مردم و نوجوانان به ارزش‌هاي انسان‌ساز و متعالي اسلام و شكوفايي اين ارزش‌ها در جبهه‌هاي جنگ همه در پرتو رهنمودها و راهنمايي‌هاي پيامبرگونه عارف و عالمي وارسته و استكبارستيزي كه مراحل و مدارج عالي سير و سلوك را پيموده صورت گرفته است؛ اما خصلت تواضع و فروتني امام(ره) هيچ‌گاه اجازه نمي‌داد كه از كار خود سخن به ميان آورد و خويشتن را يك خدمتگزار معرفي مي‌كرد و مي‌فرمود:
اگر به من خدمتگزار بگويند، بهتر از اين است كه رهبر.
هرگاه در جمع رزمندگان حضور مي‌يافت خود را خجل زده معرفي مي‌كرد و خود را از خيل مشتاقان جنگ و شهادت عقب مانده مي‌دانست. اوج مرتبه و عالي‌ترين درجه تواضع و فروتني امام(ره) نسبت به رزمندگان، جمله معروفي است كه در وصف دلاوري نوجوان شهيد، حسين فهميده بيان نموده‌اند:
رهبر ما آن طفل دوازده ساله‌اي است كه با قلب كوچك خود؛ كه ارزشش از صدها زبان و قلم ما بزرگتر است، با نارنجك خود را زير تانك دشمن انداخت و آن را منهدم نمود و خود نيز شربت شهادت نوشيد.
4. محبت و صميميت امام(ره) با رزمندگان:
همان‌گونه كه رزمندگان اسلام خداجويان جبهه‌هاي نبرد به ساحت مقدس شخصيت معنوي رهبرشان عشق مي‌ورزيدند، امام عاشقان نيز علاقه و محبتي خاص نسبت به فرزندان معنوي خويش اظهار مي‌كردند. و در حقيقت ارادت و علاقه بين مريد و مراد يك پيوند دو جانبه بود، جلوه‌هاي الفت و صميميت و محبت امام(ره) نسبت به رزمندگان در گفتار و كردارش به طور كامل نمايان بود. جملاتي همانند:
اينجانب دست يكايك شما را مي‌فشارم؛ من بين خود و شما فاصله‌اي نمي‌بينم؛ گوياي عمق و ارادت و محبت قلبي امام به دلاوران دفاع مقدس بود.
بي‌پيرايگي رفتار امام(ره) در جمع فرماندهان و رزمندگان جبهه‌ها و برداشتن مانع‌هاي احترامات رسمي و رايج ميان يك رهبر و فرمانده عالي جنگ با نيروهاي تحت امر در ملاقات‌هاي خصوصي تصويرگر گوشه‌اي از محبت و صميميت قلبي امام(ره) به رزمندگان بود و صحنه‌هاي ديدارهاي خصوصي امام(ره) با رزمندگان مشحون از صحنه‌هاي دل‌پذير و ارتباط عاطفي و محبت و صميميت است.
5. قاطعيت:
در دوران مبارزه با رژيم ستم‌شاهي قاطعيت امام راه‌گشاي برنامه‌ها و سياست‌هاي مبارزه بود كه حتي اطرافيان و شاگردان ايشان به شگفتي و كار ساز بودن آن اعتراف داشتند. در امور رهبري و فرماندهي عالي جنگ هم قاطعيت امام گره‌هاي كور و بن‌بست‌هاي ايجاد شده در برنامه‌ريزي‌هاي رزمي و نظامي را باز مي‌كرد. از مهمترين جلوه‌هاي قاطعيت امام دستور شكست حصر آبادان، آزادسازي سوسنگرد و عزل فرماندهي نيروهاي مسلح بود.
6. سازش‌ناپذيري و استقامت در مبارزه:
ظلم‌ستيزي و پايداري امام در برابر توطئه‌هاي دشمنان، روحيه‌اي سازش‌ناپذير و مقاوم از ايشان پديد آورده بود. حضرت امام در سيره عملي و روش مبارزاتي خود به آيات شريفه لا تظلمون و لا تظلمون 18 و فاستقم كم امرت و من تاب معك 19، تاسي مي‌جست و هيچ‌گاه نقشه‌هاي ظالمانه و سلطه‌طلبانه و تحميلي دشمن را برنمي‌تافت.
فشارهاي شديد نظامي، تبليغاتي و رواني حاميان دشمن در كمك‌هاي تسليحاتي به رژيم بعث عراق براي پذيرفتن خواسته‌هاي استكبار جهاني هيچ تأثيري در روحيه مقاوم و سازش‌ناپذير امام نداشت و مي‌فرمود:
ما تا آخرين نفر و تا آخرين منزل و تا آخرين قطره خون براي اعتلاي كلمه الله ايستاده‌ايم.
اين روحيه و صفت مطلوب حضرت امام(ره) تأثير عجيبي در رزمندگان اسلام داشت به گونه‌اي كه شيرمردان عرصه پيكار در شرايط سخت نبرد با تمام توان و اراده خويش پايداري مي‌كردند و دشمن مجهز به سلاح‌هاي پيشرفته را به استيصال مي‌كشاندند.
7. نيرنگ شناسي:
دشمن در موقعيت و زمان‌هاي مختلف حيله‌هاي متفاوت و گوناگوني را به كار مي‌بست و با بهره‌گيري از شيوه‌هاي جنگ رواني تلاش مي‌كرد تا انگيزه‌هاي اسلامي را در رزمندگان از بين ببرد و اراده آنان را در دفاع مقدس از ميهن اسلامي سست نمايد.
مظلوم‌نمايي و تظاهر به مسلمان بودن از جمله اقداماتي بود كه براي فريب ملت سلحشور ايران از سوي رژيم بعث صورت مي‌گرفت، اما هوشياري و زيركي منحصر به فرد حضرت امام(ره) با موضع‌گيري‌هاي دقيق و سنجيده خويش تمام اين توطئه‌هاي فريبنده دشمن را خنثي نمود.
از اين رو حاميان رژيم بعث عراق و سياستگزاران استكبار جهاني براي پيش‌گيري از پيروزي‌هاي مداوم ظفرمندان جبهه‌هاي نبرد كه از شكست حصر آبادان تا فتح بستان و نبرد چزابه تا عمليات مهم فتح‌المبين و نيز فتح معجزه‌آساي خرمشهر ضربات كوبنده خود را بر پيكر رژيم بعث وارد آورده بودند. حيله‌اي جديد انديشيدند تا افكار مجامع بين‌المللي و رسانه‌هاي خبري و ملت و كشورهاي اسلامي و به خصوص رزمندگان دلاور اسلامي را از جبهه‌هاي جنگ ايران و عراق به نقطه‌اي ديگر معطوف كنند.
اين توطئه بزرگ، طرح‌ريزي و تهاجم وحشيانه و غافلگيرانه اسرائيل غاصب به كشور لبنان بود و مي‌رفت كه اين حيله كارساز شود، ‌اما با موضع‌گيري هوشيارانه و صريح حضرت امام(ره) درباره چگونگي پشتيباني رزمندگان از مردم بي‌پناه لبنان و فلسطين اين توطئه نيز خنثي شد.
حضرت امام(ره) فرمود:
ما راهنمان اين است كه بايد از راه شكست عراق دنبال لبنان برويم نه مستقلاً.
شيوه‌ها و تدابير رهبري امام خميني(ره)
حضرت امام خميني(ره) به عنوان رهبر و فرمانده كل قوا و فرماندهي عالي جنگ، تعيين و هدايت استراتژي جنگ را بر عهده داشت و در اين مدت با بهره‌گيري از شيوه‌ها و تدابير خاص خويش هشت سال دفاع مقدس را رهبري نمود و اعجاب و شگفتي سياستمداران دشمن را برانگيخت.
1. بسيج همگاني و سازماندهي مردم و نيروهاي مسلح تحت دو يگان عمده رزمي و پشتيباني براي آنكه كليه نيروهاي داوطلب بتوانند در حد توانايي‌ها و استعدادهاي خويش در اين امر مهم سهيم باشند، اما اقدام به اين مهم نمودند و در اين رابطه فرمودند:
هر كس مي‌تواند جبهه بايد برود و هر كه نمي‌تواند در پشت جبهه كمك كند.
2. توسعه تشكيلاتي نظامي و فرمان بر تشكيل نيروهاي سه‌گانه سپاه
اين امر موجب شد تا سپاه بتواند با هماهنگي بيشتر با نيروهاي ارتش، در عرصه‌هاي نبرد حضور قوي‌تري داشته باشند.
3. هماهنگي و انسجام در نيروهاي مسلح
همان‌گونه كه در انديشه سياسي امام(ره) وحدت و يكپارچگي اقشار مختلف ملت و احزاب گوناگون عامل پيروزي ملت ايران به شمار مي‌آيد. انسجان نيروهاي نظامي را نيز ضامن اقتدار نيروهاي مسلح در دفاع مقدس مي‌دانست. از اين رو امام(ره) به نيروهاي ارتش، سپاه و بسيج فرمود:
همه در هم ذوب شويد و تو و من را از ميان برداريد و چون يد واحده و قدرت واحده به دشمن بتازيد.
4. هماهنگي و به كارگيري امكانات پشت جبهه
امام نيروهاي پشت جبهه اعم از دستگاه‌هاي اجرايي و تبليغي و سياسي را به هماهنگي با يكديگر و توجه به مسائل جنگ دعوت مي‌كردند و كليه فعاليتهاي سياسي، تبليغي و اقتصادي پشت جبهه را با دفاع مقدس مرتبط مي‌ساختند و همواره ارگان‌ها و سازمانهاي دولتي را در جهت تقويت و آمادگي رزمي مردم و پشتيباني از جنگ به كار مي‌گرفتند و مي‌فرمودند:
به پشتياني مادي و معنوي خود از جبهه‌هاي نبرد و رزمندگان ادامه دهند و سپاهيان نور را حمايت كنند.
5. مقابله با عوامل بازدارنده داخلي و تبليغات دشمن
در دوران دفاع مقدس حوادث گوناگوني پديد مي‌آمد، برخي از اين حوادث مانند رقابت‌هاي جناح‌هاي مختلف در كشور معلول شرايط سياسي داخلي كشور بود كه بعضاً فضاي سياسي كشور را ملتهب مي‌ساخت، برخي از پيشامدها را عوامل آگاه و مزدور دشمن پديد مي‌آوردند و برخي ديگر نتيجه اعمال گروه‌هاي ناآگاه داخلي بود و هر كدام از اين حوادث به طور مستقيم با غيرمستقيم مي‌توانست در حضور رزمندگان اسلام در جبهه‌ها براي ادامه دفاع مقدس مشكل ايجاد نمايد. اما حضرت امام(ره) با شيوه‌هاي در خود تحسين رهبري خويش، تأثير منفي و شكننده هر يك از اين حوادث را بر عرصه‌هاي نبرد و روحيه رزمي و معنوي رزمندگان اسلام را خنثي مي‌كرد.
دشمن بعثي نيز با در اختيار داشتن امكانات تبليغي استكبار جهاني و به تعبيري امپراتوري خبري و رسانه‌اي با كمك كارشناسان و مشاوران خارجي و بهره‌وري از امكانات و شيوه‌هاي گوناگون، جنگ رواني خود را براي مشوش جلوه دادن چهره جمهوري اسلامي در ميان مسلمانان جهان جلب حمايت‌هاي منطقه‌اي براي تقويت رژيم عراق به راه انداخته بود. در اين جنگ رواني هم حضرت امام(ره) با درايت و ژرف‌نگري تمام، با اين شيوه‌هاي تبليغي و رواني دشمن مقابله نمود.
6. رعايت اصول تصميم‌گيري
حضرت امام(ره) اطلاعات و اخبار كافي و لازم را از طريق نمايندگان خود در نيروهاي مسلح و يگان‌هاي رزمي و فرماندهان قرارگاه‌ها به دست مي‌اوردند.
امام(ره) مبناي تصميم‌گيري‌هاي مهم خود را براساس اطلاعات دقيق از وضعيت جنگ و مشورت با مسئولان لشگري و كشوري بنيان مي‌نهاد، رهنمودهاي حضرت امام(ره) بر اجراي عمليات‌هاي نظامي و دفاعي و ورود به خاك عراق، اقدامات مقابله به مثل در جنگ شهرها و قبول قطعنامه 598 سازمان ملل بر همين اصل و اساس استوار بود.
7. تفويض اختيارات
گستردگي و تخصصي بودن امور جنگ باعث شده بود كه حضرت امام(ره) مسئوليت برخي از مسائل اجرايي و كارشناسي مرتبط با جنگ را به مسئولان كشور تفويض نمايد و خودشان سياست كلي و راهبردي دفاع مقدس را ترسيم و بر انجام آنها نظارت مي‌كردند از اين رو، مسئوليت را بدين گونه تفويض و تعيين فرمودند:
الف ـ شوراي عالي دفاع و قرارگاه خاتم‌الانبيا و جانشيني فرماندهي كل قوا در برنامه‌ريزي‌هاي نظامي
ب ـ شوراي عالي پشتيباني جنگ براي جذب نيرو و تهيه امكانات
ج ـ تشكيل ستاد مناطق بمباران شده
د ـ تعيين وزارت امور خارجه جمهوري اسلامي براي تبيين سياست‌هاي دفاعي ايران در مجامع بين‌المللي
ﻫ ـ تشكيل شوراي عالي بازسازي مناطق جنگي
8. تشويق به نبرد
هنر مديريت و رهبري امام(ره)، نفوذ معنوي ايشان در قلب ميليون‌ها انسان مخلص و متعهد و شيفته به ولايت و رهبري بود.
هرگاه پيام‌هاي حماسي و شورآفرين حضرت امام(ره) همانند جمله‌هاي: امروز روز حضور در حجله جهاد و شهادت و ميدان نبرد است؛ روز نشاط عاشقان خداست صادر مي‌شد، همه جبهه‌هاي نبرد را از جوانان پرشور و با اخلاص آكنده مي‌ساخت و هم در گرماگرم نبرد، چون آّشار نور بر دل‌هاي تشنه و مشتاق جهاد و شهادت جاري مي‌گشت و توان رزم آنان را دو چندان مي‌ساخت و در يك كلام معجزه مي‌آفريد.
9. تقويت روحيه رزمندگان
كلمات دلنشين و نافذ و روح‌بخش پيام‌ها و سخنان حضرت امام(ره) در دل و جان رزمندگان اثر شگرفي مي‌گذاشت، سخنراني‌هاي ايشان در جمع فرماندهان قرارگاه‌ها و رزمندگان دلاور و پيام‌هايي كه به مناسبت‌هاي مختلف براي رزمندگان صادر مي‌گرديد، قوت قلبي براي دلاورمردان جبهه‌ها بود.
پيام امام(ره) به فرماندهان جبهه پس از عمليات بدر، بارزترين نمونه تاثير معنوي پيام‌هاي امام(ره) در تقويت روحيه رزمندگان و فرماندهان در بحراني‌ترين شرايط جنگ است.
10. توجه دادن رزمندگان به معنويت
حضرت امام(ره) دائماً رزمندگان و فرماندهان قرارگاه‌ها را به مسائل معنوي توجه مي‌داد تا حماسه‌سازي رزم‌آوران عرصه پيكار با عرفان ديني و الهي آميخته باشد.
توجه دادن رزمندگان به اراده و قدرت خداوند تبارك و تعالي در پيروزي و جنگ، تذكر به اعتماد و اعتقاد به نصرت الهي، تاكيد بر ذكر خداوند و تهجد در جبهه‌ها، پرهيز دادن از غرور و توجه دادن نيروها به توانايي‌هاي قدرت ايمان و اخلاص در رزمندگان در مقابلت جهيزات دشمن از جمله تذكرات امام(ره) به رزمندگان بود.
اصولاً در انديشه و سيره حضرت امام هرگونه تلاش و اقدامات سياسي، فرهنگي و نظامي بدون در نظر گرفتن بعد الهي و معنوي فاقد هرگونه ارزش اسلامي است، ‌از اين رو به رزمندگان اسلام آميختگي عمل ظاهري را به معنويت ديني و الهي تذكر داد و فرمود:
زدن و پيروز شدن و فتح كردن و همه اينها اگر آن بعد معنوي‌اش نباشد همه‌اش شكست است.
11. تقويت بنيه دفاعي
اهتمام فراوان حضرت امام بر تقويت بنيه دفاعي و حمايت‌هاي ايشان از بالا بردن كيفت و كميت امكانات و تجهيزات نظامي و تامين بودجه‌هاي جنگ و دفاع مقدس از خصوصيات تدبير رهبري ايشان در دفاع مقدس بود. اين اهتمام حضرت امام(ره) تا روزهاي پاياني جنگ نيز ادامه داشت و طي دستورالعملي به مسئولان سياسي نظامي فرمود:
بايد... در تجهيز كليه آحاد و افراد اين كشور براساس اصول و فرمول خاص دفاع همه جانبه تا رسيدن به تشكل واقعي و حقيقي بسيج و ارتش بيست ميليوني كوشش نمود.
به فرماندهان نظامي نيز فرمود: نيروهاي نظامي ما هرگز نبايد از كيد و مكر دشمنان غافل بمانند و در هر شرايطي بايد بنيه دفاعي كشور در بهترين وضعيت باشد.
تاثير ارتباط معنوي امام خميني(ره) با رزمندگان
در هشت سال دفاع مقدس رزمندگان اسلام، ‌حضرت امام خميني(ره) در خطوط نبرد جبهه‌هاي جنگ حضور فيزيكي نداشتند،‌ اما شخصيت پر نفوذ و معنوي وعرفاني ايشان هر روز در تمام نقاط جبهه حكمفرما بود و تاثيرات عميق و شگرف اين حضور معنوي در روحيه و عملكرد رزمندگان كاملاً‌ مشهود و ملموس بود. اين موضوع شگفتي صاحب‌نظران، راويان و گزارشگران حاضر در جبهه را برانگيخته بود.
يكي از خبرنگاران غير ايراني كه از جبهه‌هاي جنگ بازديد كرده و روحيات رزمندگان اسلام را از نزديك مشاهده كرده است در گزارش خود مي‌نويسد:
گويي خود آيت‌الله خميني(ره) شخصاً هر روز اينجا (جبهه‌ها) حاضر شده و آنها را به جهاد دعوت مي‌كند.
ارتباط طلايه‌داران فتح با امام امت، همان رابطه مريد با مراد، سالك الي الله با پير و مرشد، و محب با محبب است. رفتار و حالاتي كه رزمندگان اسلام در صحنه‌هاي مختلف و عرصه‌هاي پيكار دفاع مقدس نسبت به حضرت امام(ره) از خود نشان داده‌اند، رمز و رازي از حديث دلدادگي و دلباختگي عاشقان شيفته است كه كارنامه جهاد و دفاع آنان با معيار عشق محك خورده است. در اين بخش از مقاله به برخي از اين موارد اشاره خواهيد داشت:
1. عشق رزمندگان به امام؛ علاقه و محبت شديد و زايدالوصف رزمندگان به امام(ره) بارزترين جلوه از تاثير عميق شخصيت معنوي امام بر رزمندگان است: محبتي كه تجلي عشق عرفاني و معنوي است و ريشه و سرمنشاء بسياري از تاثيرات ديگر است.
آري اينجا صحبت عشق است و عشق و قلم از ترسيمش بر خود مي‌شكافد.
نذر براي سلامتي حضرت امام(ره) و طول عمر ايشان؛ اظهار عشق و علاقه در سخت‌ترين شرايط خط مقدم جبهه در حال مجروحيت و هنگام اسارت گوشه‌هايي از ارادت رزمندگان به حضرت امام(ره) است.
2. عشق خانواده ايثارگران به امام؛ بازماندگان شهيدان و ايثارگران، بالندگي و رشد و سلامتي مكتب حياتبخش اسلام و خط امام را در گرو قرباني شدن و فدايي دادن در اين راه مي‌دانستند و جوانان و نونهالان به خون خفته خويش را قربانيان اين راه قلمداد مي‌نمودند.
در يكي از ديدارهاي خانواده شهدا با امام خميني(ره)، مادري با لهجه خرمشهري فرياد مي‌زد: اي امام! سه پسر داشتم و هر سه شهيد شدند ديگر فرزندي ندارم تا در راه اسلام قرباني كنم، خدا مرا فداي تو كند.
3. اطاعت پذيري عاشقانه؛ تفاووت رهبري امام در دفاع مقدس با ساير رهبران و فرماندهان جنگها در تاريخ و جهان را بايد در نفوذ معنوي شخصيت امام و تاثير آن در رفتار و عملكرد نيروهاي رزمي جستجو كرد.
بسياري از نيروهاي مسلح كشورها در شرايط سخت و بحراني جنگ به جهت دفاع از آب و خاك و نواميس كشور و يا رعايت سلسله مراتب و اجراي مقررات نظامي آن كشور و يا احياناً دريافت پاداش و ترس از مجازات، از فرمانده خود اطاعت مي‌كنند و انگيزه‌هاي ديگري در اطاعت‌پذيري آنها دخالت ندارد.
ولي رزم‌جويان عرصه پيكار و دفاع مقدس جمهوري اسلامي ايران ديدگاهشان نسبت به اجراي دستورات حضرت امام(ره) بالاتر از اطاعت از يك فرمانده كل قوا بود. آنان دستورات امام(ره) را با عشق و علاقه و ارادتي خاص انجام مي‌دادند و هدفشان رضايت خاطر امام(ره) بود.
رزمندگان تمام سختي‌ها و زحمات طاقت‌فرساي عمليات را براي يك لحظه خوشحالي امام(ره) تحمل مي‌كردند. سردار باكري در جمع نيروهايي كه براي آموزش نظامي و آمادگي رزمي جهت شركت در عمليات خيبر به جبهه‌ها آمده بودند گفت:
عزيزان من! شما نمايندگان لشگر عاشورائيد، سعي كنيد مأموريت خود را به نحو احسن انجام دهيد بلكه بتوانيم در عمليات آينده دل امام(ره) را شاد كنيم.
4. ياد امام؛ در جمع رزمندگان با ارتباط و انس دائمي و ناگستني كاروانيان نور با شخصيت معنوي امام(ره) موجب شده بود كه نام و ياد و تصوير امام (ره) همواره در سراسر جبهه‌ها حضور داشته باشد.
رزمندگان پس از نام مبارك ائمه معصومين(ع) با ذكر و ياد امام(ره) و عطر سلام و صلوات به مرادشان مشام جان را خوشبو مي‌ساختند و شعار براي سلامتي امام(ره) صلوات از پرطرفدارترين شعارهايي بود كه در سراسر جبهه گوش جان را نوازش مي‌داد.
بهره‌گيري از كلمات قصار امام(ره) درباره جنگ در تابلو نوشته‌ها و استناد به آنها و گفتگوي رزمندگان از جمله عبارت‌هايي بود كه فضاي جبهه‌ها را عطرآگين مي‌ساخت.
5. اشتياق به ديدار امام؛ ديدار (جمال جانان) بهترين و بيشترين آرزوي مشتاقان و شيفتگان و دلباختگان (حسن روي) حضرت امام بود. آنان براي دستيابي به وصال و لقاي محبوب خويش لحظه‌شماري مي‌كردند و گفتگوي خصوصي‌شان اظهار علاقه به ملاقات با امام(ره) بود.
هرگاه رزمندگان، همسنگري را مي‌ديدند كه احتمال داشت به خدمت حضرت امام(ره) برسد، سلام خالصانه و لبريز از عشق و محبت خويش را به حضور آن بزرگوار تقديم مي‌داشتند و ديگر سخني از خانواده و يا مشكلات خوش به زبان مي‌راندند.
به راستي كه سيماي جذاب و دلرباي امام(ره) جلوه‌اي از جمال جميل الهي بود كه عاشقانش در سخت‌ترين شرايط عمليات به ياد چهره ملكوتي و زيباي امام(ره) و وعده ديدارش جاني تازه در كالبدشان دميده مي‌شد.