1ـ اسم ابزار اسمی است که بر ابزار انجام فعل دلالت می‌کند و غالباً بر یکی از سه وزن «مِفعَل»، «مِفعَلَة» و «مِفعال» می‌آید؛‌ مانند: «مِعْبَر»، «مِمْسَحَة»، «مِفتاح» و «مِصباح» در عبارات «إنّ الحیاةَ الدُّنیا مِعْبَرُ الآخِرَةِ»، «مَسَحْتُ السَّبُورَةَ بِالمِمْسَحَةِ» و «لِکُلِّ بابٍ مِفْتَاحٌ و لِکُلِّ لَیلٍ مِصْبَاحٌ».
2ـ اسم ابزار غالباً از فعل ثلاثی مجرد متعدی ساخته می‌شود؛ مانند: «مِنشار  وسیلۀ بریدن (ارّه)»، ولی گاهی از افعال ثلاثی مجرد لازم نیز ساخته می‌شود؛ مانند: «مِرقاة (پلّکان، آسانسور)»؛ و گاهی نیز از غیر ثلاثی مجرد؛ مانند: «مِحْراك (سیخ)» از «حرَّكَ» (حرکت داد).
تبصره: گاه وزن اسم ابزار از بابهای معروف نیست؛‌ مانند: مُنْخُل (غربال)، مُدْهُن (روغن‌دان).
3ـ برخی از اسمهای جامد هم هرچند مفهوماً بر ابزار انجام کار دلالت می‌کنند، اما اصطلاحاً اسم ابزار نامیده نمی‌شوند؛ مانند: «فَأس (تیشه)، قَدُوم (تیشه)، سِکّین (چاقو)، جَرَس (زنگ)».

1ـ اسم زمان بر زمان انجام فعل و اسم مکان بر مکان انجام فعل دلالت می‌کند؛ مانند: «مَکْتَب (زمان نوشتن/ مکان نوشتن)».
2ـ در افعال ثلاثی مجرد اگر عین الفعل مضارع مضموم یا مفتوح باشد یا فعل معتلّ اللام باشد، اسم زمان و مکان آنها بر وزن «مَفْعَل» می‌آید؛ مانند: «یَعْبُدُ ! مَعبَد (محل و زمان عبادت کردن)؛ یَذهَبُ ! مَذهَب (محل و زمان رفتن)؛ یَرْمَی ! مَرمَی (محل و زمان پرتاب کردن)». و اگر عین الفعل مضارع مکسور باشد یا خودِ فعل معتلّ ‌الفاء (مثال) باشد، اسم زمان و مکان آن بر وزن «مَفْعِل» می‌آید؛ مانند: «یَجلِسُ ! مَجلِس (محل و زمان نشستن) و یَیْسِرُ ! مَیْسِر (محل و زمان هموار شدن)».
3ـ اسم زمان و اسم مکان در افعال غیر ثلاثی مجرّد بر وزن اسم مفعول آ‌نها می‌آید؛ مانند: «مُجْتَمَع (محل و زمان جمع شدن) و مُسْتَخْرَج (محل و زمان خارج کردن یا خارج شدن)».

 

 ملاحظه

1ـ در افعال غیر ثلاثی مجرد، اسم مکان، اسم زمان و مصدر میمی بر وزن اسم مفعول می‌آید؛ بنابراین اسم مفعول در غیر ثلاثی مجرد میان چهار معنا مشترک است و بازشناخت این موارد از یکدیگر با توجه به قرائن امکان‌پذیر است؛ مانند: آیۀ مبارک ﴿بِئْسَ الشَّرابُ وَ ساءَتْ مُرْتَفَقاً﴾ که در آن «مُرتَفَقاً» اسم مکان و به معنای «جایگاه» است؛ و آیۀ مبارک ﴿وَ جَعَلْنَا النَّهَارَ مَعَاشاً﴾ که «معاش» اسم زمان و به معنای «زمان کسب رزق و روزی» است؛ و عبارت «اَلَّلهُمَّ اجْعَلْ مَحیايَ مَحیا مُحَمَّدٍ وَ آلِ مُحَمّدٍ» که «مَحیا» مصدر میمی و به معنای «حیات» است؛ و بالاخره آیۀ مبارک ﴿لَا یَمَسُّهُ إلاّ الْمُطَهَّرُونَ﴾ که «المُطَهَّرُونَ» اسم مفعول و به معنای «پاک‌شدگان» است.

2ـ گاه به آخر وزنِ «مَفْعَل»، که یکی از وزنهای اسم مکان و اسم زمان است، تای مدوّره‌ای افزوده می‌شود و بر وزن «مَفْعَلَة» به کار می‌رود؛ مانند: «مَحْکَمَة (محل حکم و داوری)», «مَأذَنَة (محل اذان گفتن)» یا «مَیْسَرَة» در آیۀ مبارک ﴿وَ إِنْ کانَ ذُو عُسْرَةٍ فَنَظِرَةٌ إِلَى مَیْسَرَةٍ﴾ که به معنای «[هنگام] گشایش و رهایی از تنگ‌دستی» به کار رفته است.

3ـ اسم مکان از اسم جامد نیز ساخته می‌شود که در این صورت بر وزن «مَفْعَلَة» می‌آید و ضمناً بر کثرت و فراوانی چیزی در مکان نیز دلالت می‌کند؛ مانند: «مَأسَدَة» که از «أسَد» گرفته شده است و بر کثرت شیر در مکان خاصّی دلالت می‌کند. همچنین «مَسْبَعَة» و «مَکْلَبَة» که از ریشه‌های «سَبُع» و «کَلْب» گرفته شده‌اند و به ترتیب بر فراوانی درندگان و سگها در مکان خاصّی دلالت می‌کنند.

4ـ گاه وزن اسم زمان و مکان بر خلاف قاعده است؛ یعنی آنجا که باید دومین حرف اصلی آنها مفتوح باشد مکسور است یا بالعکس؛ مانند: «مَسجِد»، «مَنْسِك» و «مَفرِق» که فعل مضارع آنها به ترتیب بر وزن «یَسْجُدُ»، «یَنْسُكُ» و «یَفْرُقُ» است و طبق قاعده، اسم زمان و مکان آنها باید بر وزن «مَفْعَل» بیاید، ولی بر وزن «مَفْعِل» به کار رفته‌‌اند.

1ـ اسم تفضیل اسمی است که با آن موصوفی در یک صفت مشترک با موصوف یا موصوفهای دیگر یا با همۀ موصوفهای همگون سنجیده می‌شود و بر یک یا چند موصوف یا همۀ آنها برتری داده می‌شود.
2ـ در زبان عربی اسم تفضیل هم معادل صفت برتر و هم معادل صفت برترین در زبان فارسی است. امّا اگر پس از اسم تفضیل حرف «مِن» به کار رفته باشد اسم تفضیل معادل صفت برتر در فارسی است و در غیر این‌ صورت معادل صفت برترین است؛ مانند «أعلَم» در عبارتهای «عليٌّ أعلَمُ مِن سَعیدٍ» (علی داناتر از سعید است) و «عليٌّ أعلَمُ الرِّجالِ» (علی داناترین مردم است) که در عبارت نخست اسم تفضیل «أعلَم» معادل صفت تفضیلی و در عبارت دوم معادل صفت عالی است.
3ـ اسم تفضیل در ثلاثی مجرد بر وزن «أفعَل» و مؤنث آن بر وزن «فُعلَی» می‌آید؛ مانند: «أکبَر ! کُبرَی» و «أفْضَل ! فُضلَی».
4ـ برای ساختن اسم تفضیل در افعال غیر ثلاثی مجرد مصدر نکره و منصوب فعل مورد نظر را پس از واژه‌هایی همچون «أکبَر»، «أکثَر»، «أشَدّ» و «أعظَم» به کار می‌بریم؛ مانند: «أکْثَرُ تَقَدُّماً» (پیشرفته‌تر).
5ـ صرفاً از افعالی می‌توان افعل تفضیل ساخت که ثلاثی، متصرّف، مثبت، معلوم، قابل برتری و تامّ باشند و در عین حال بر عیب، رنگ و زینت دلالت نکنند؛ بنابراین نمی‌توان از افعال زیر افعل تفضیل به دست آورد: «عَلَّمَ» (چون ثلاثی نیست)، «بِئْسَ» (چون جامد است)، «ما عَلِمَ» (چون منفی است)، «کُتِبَ (چون مجهول است)، «ماتَ» (چون قابل برتری نیست) و «کانَ» (چون ناقص است).
البته باید توجه داشت که از برخی افعال ثلاثی مزید و نیز از افعالی که بر عیب، رنگ و زینت دلالت می‌کنند نیز می‌توان اسم تفضیل ساخت، امّا نه بر وزن «أفعَل»؛ مانند: «أکثَرُ اِعوِجاجاً» (کج‌تر) و «أشَدُّ صُفْرَةً» (زردتر).
6ـ اسم تفضیل مانند اسم فاعل شش صیغه دارد. سه صیغه برای مذکر و سه صیغه برای مؤنث: «أفضَلُ، أفضَلانِ، أفضَلُونَ (أفاضِل)، فُضْلَی، فُضْلَیانِ، فُضْلَیاتٌ (فُضَلٌ).
7ـ واژه‌های «خَیْر» و «شَرّ» نیز، با آنکه بر وزن «أفعَل» نیستند، اسم تفضیل به شمار می‌روند. این دو واژه در اصل «أخْیَر» و «أشْرَر» بوده‌اند، امّا در اثر کثرت استعمال همزه از ابتدای آنها حذف شده است.