شرایط و آداب نمازگزار واقعی در خود نماز:

 قبل از بیان این صفات باید دانسته شود که برای نماز غیر از این صورت ظاهری، حقیقت و باطنی است که دارای آدابی مخصوص به خود است و چنانچه ظاهر آن را آدابی است که مراعات آنها ضروری است بطوری که اگر آنها را رعایت نکند موجب بطلان و نقصاننماز صوری است؛(مانند رعایت نکردن آداب و احکام شرعی و فقهی نماز همچون طهارت ظاهری بدن و لباس و مکان از نجاسات ظاهری و صحت وضو و افعال و اذکار نماز) همینطور برای نماز آدابی است به نام آداب قلبیه و باطنیه که با مراعات ننمودن آنها نماز معنوی باطل و ناقص می شود.[1] بدین جهت مراعات و محافظت بر تمام آداب ظاهری و باطنی نماز امری است ضروری، چرا که نمازی که مقبول حق واقع شود همین نماز است. امام صادق ـ علیه السّلام ـ می فرماید: کسی که نماز واجب خود را در اول وقت ادا کند و حدود آنها را حفظ نماید، فرشته آنرا سپید و پاکیزه به آسمان می برد و نماز به نمازگزار می گوید خدا تو را نگاه دارد همان گونه که مرا نگاه داشتی ... و کسی که نمازهایش را بی سبب به تأخیر بیندازد و حدود آنها را حفظ نکند، فرشته نماز او را سیاه و تاریک به آسمان برد در حالی که نماز با صدای بلند به نمازگزار گوید مرا ضایع کردی خدای تو را ضایع کند آنچنانکه مرا ضایع کردی و خدا تو را رعایت نکند آنچنان که تو مرا رعایت نکردی»[2] اما برخی از آداب باطنیه این سلوک روحانی و معجون الهی که یک نمازگزار واقعی باید بر آنها مواظبت کند عبارتنداز:

1. خشوع:

یعنی خضوع و فروتنی کامل در برابر هیبت و عظمتجمال و جلال محبوب. «قد افلح المؤمنون الذین هم فی صلاتهم خاشعون»[3] همانا رستگار شدند مؤمنانی که در نمازشان خاشع اند.

2. طمأنینه:

بهاین معنا که نمازگزار عبادت و نماز خود را از روی سکونت قلب و اطمینان خاطر بجا آورد زیرا اگر عبادت را با حال اضطراب قلب و تزلزل بجا آورد آن عبادت هیچ اثر و فایده ای بر روح و قلب انسان نمی گذارد.

3. محافظت نماز از تصرف و سرقت شیطان:

قرآندر وصف مؤمنین می فرماید: الذین هم علی صَلَواتِهم یحافظون»[4] مؤمنین کسانی هستند که بر نمازهایشان محافظت و مراقبت دارند و این محافظت در تمامیحالات و مسائل و مراتب نماز است که یکی از مهمترین مراتب، حفظ آن از تصرف غاصبانه شیطان است چنانکه می دانیم شیطان دشمن قسم خورده انسان است«فبعزتک لاُغوینکم اجمعین»[5] پس به عزت تو قسم همه آنها را گمراه می کنم مگر بندگان مخلَص .... . از این روی همواره در همه جا و همه اوقات این سارق و ره زن، در کمین مؤمنین و کالاهای ناب آنان است لذا می بایست تلاش و مواظبت کامل بر نماز و عبادات داشت.

4. نشاط و بهجت:

می بایست نمازگزار وقتی و ساعتی را به نماز اختصاص بدهد که فارغ از همه چیز باشد به گونه ای که دارای نشاط و شادابی و تازگی باشد و هرگز در زمان خستگی و کسالتو بی حالی نماز و عبادت را بر خود تکلیف نکن در قرآن آمده«در حال مستی به نماز نزدیک نشوید»[6] که در برخی روایات مستی را به کسالت تفسیر کرده اند.[7] امام حسن عسکری ـ علیه السّلام ـ می فرماید: هنگامی که قلوب نشاط وبهجت دارند به آنها امانت بسپارید و وقتی که گریزان اند آنها را واگذارید»[8]

5. حضور قلب:

یکی از مهمترین آداب قلبیه که خود مفتاح قفل کمالات و باب الابواب سعادت است حضور قلب است سخن در این باببسیار است اما اجمالاً یکی از مراتب حضور قلب این است که قلب نمازگزار در وقت عبادت از همه جا و همه چیز غیر از جمال حق تعالی فارغ و منصرف شود، باجان و قلب خویش خود را فقط در محضر محبوب ببیند و جز او چیزی را مشاهده نکند رسول اکرم ـ صلّی الله علیه و آله ـ می فرماید:«خدا را عبادت کن چنانچه گویا او را می بینی و اگر تو او را نمی بینی او تو را می بیند»[9] در اهمیت حضور قلب همین بس که روایات فراوان داریم که نمازی و یا مقداری ازنماز مقبول حق واقع می شود که حضور قلب در آن باشد. از امام صادق ـ علیه السّلام ـ روایت شده که «همانا بالا رود از نماز بنده از برای او نصف یا ثلث یا ربع یا خمس نماز پس بالا نمی رود برای او مگر آنچه را اقبال به قلب نموده است به آن و ما مأمور شده ایم به نافله ها و نمازهای مستحبی تا نقص نمازهای واجب کامل و تمام شود»[10]

6. اخلاقی در عبادات:

به این معنا که عبادت و نماز را فقط و فقط برای رضای او انجام دهد و از هر آنچه که شائبه غیر خدائی دارد عملش را تصفیه و پاک نماید تا آنجا که برای ترس از جهنم و یا ثواب و پاداش هم نخواند.[11]

[1] . ر.ک، روح الله خمینی(قدس)، آداب نماز، ص 2 ـ 5، مؤسسه نشر و تنظیم آثار امام خمینی ـ رحمة الله علیه ـ چاپ اول 1370.

[2] . شیخ حر عاملی، وسائل الشیعه، ج 3، ص 90، کتاب الصلوة، ابواب المواقیت باب 3، حدیث 17.

[3] . سوره مؤمنون، آیات 1 و 2.

[4] . سوره معارج، آیه 44. همچنین سوره مؤمنون آیه 9.

[5] . سوره ص، آیات 82 و 83.

[6] . سوره نساء، آیه 43.

[7] . آداب الصلوة، ص 24.

[8] . بحارالانوار، ج75، ص 377، کتاب االروضة, باب 29، حدیث 3.

[9] . بحارالانوار، ج 74، ص 74، کتاب الروضة، باب 4، حدیث 3.

[10] . شیخ صدوق، علل الشرایع، ج 2، ص 327، باب 24، حدیث 2.

[11] . ر.ک، آداب الصلوة، ص 160 ـ 179.