عبادت و راز و نیاز در شب

  قرآن مجید، به عبادت و تهجد در شب ، بسیار اهمیت مى دهد. این ظاهرا بدان جهت است که تمرکز قوا در شب ، بهتر و بیشتر است . و انسان بهتر مى تواند خودش را دریابد و در تفکر و اندیشه فرو برود، بویژه موقعى که مقدارى بخوابد و بعد – مثلا بعد از نصف شب – بیدار شود. چنانکه در این رابطه مى خوانیم : (( (ان ناشة اللیل هى اشد و طا و اقوم قیلا).))
یعنى : (حقا که عبادت شب ، محکمترین قدمى است (در صفاى نفس و توجه به پروردگار) و استوارتر است از جهت گفتار (که بدن آرام است و زمان آرام ، آنچه زبان مى گوید قلب به آن توجه دارد).
به هر حال در این باره آیاتى که خطاب به رسول خدا – صلى الله علیه و آله – و یا براى عموم است ، بررسى مى کنیم :
۱- (( یا ایها المزمل قم اللیل الا قلیلا نصفه اوا نفص منه قلیلا اوزد علیه و رتل القرآن ترتیلا، انا سنلقى علیک قولا ثقیلا. ان ناشة اللیل هى اشد و طا و اقوم قبلا. ان لک فى النهار سبحا طویلا و اذکر اسم ربک و تبتل الیه نبتیلا).)) (۱)
یعنى : (اى لباس به خود پیچیده ! شب را بیدار باش (عبادت کن ) مگر کمى از آن را. نصف شب را بیدار باش و یا کمى از نصف ، کمتر کن و یا بر نصف بیفزاى و قرآن را به تاءنى بخوان . ما خطاب و تکلیف سنگینى بر تو خواهیم کرد.
عبادت شب ، قدم محکمتر برداشتن است و استوارترین سخن . تو را در روز، تلاش بسیارى است . نام پروردگارت را یاد کن و به او اخلاص بورز، اخلاص کامل (بریدن از هواى نفس و مخصوص کردن خود براى خدا).
۱- در این ، آیات تکلیف شاقى (على الظاهر) بر آن حضرت شده و با لااقل عمل به آن ، ایمان قوى و تسلیم محض لازم دارد.
۲- آن تکلیف : عبادت و بیدار ماندن نصف شب یا ثلت شب و یا دو ثلث آن است . این عمل ، یک یا دو بار و یا چند بار در سال ، آسان است ولى لدامه آن کار مشکلى است .
۳- عبادت و بیدار ماندن باید در شب باشد و شب بودن در آن قید شده است . زیرا عبادت شب ، نماز و ذکر و دعا و قرآن خواندن در آن – که انسان خودش را در کمال آرامش و سکوت ، پیدا کرده است – بزرگترین قدم در راه خداوند است .
۴- عبادت شب ، انسان را در عمل به تکلیف یارى و کمک مى کنند. و بهتر مى تواند، قول ثقیل و تکلیف سنگین را تحمل نماید، لذا براى تحکل قول ثقیل ، بیدارى شب ، مقدمه شده است . وانگهى روز، تواءم با تلاش زندگى است و آن تلاش ولو براى خدا هم باشد، باز انسان کمتر خودش را پیدا مى کند.
۵- آرى در راه رسیدن به سعادت ، باید خدا را یاد کرد و قرآن خواند و با خدا خلوت نمود و اخلاص ورزید: (( (و اذکر اسم ربک و تبتل الیه تبتیلا).))
۶- از آخر سوره ، معلوم مى شود که رسول خدا – صلى الله علیه و آله – و عده اى از مؤ منان ، به این تکلیف بزرگ عمل مى کرده اند ولى چون ادامه آن اشکالاتى داشت ، خداوند تخفیف فرمود: چنانکه مى فرماید:
(( (ان ربک یعلم انک تقوم ادنى من ثلثى اللیل و ثلثه و طائفه من الذین معک و الله یقدر اللیل و النهار علم ان لن تحصوه فتاب علیکم فاقرؤ اما تیسر من القران ).)) (۲)
یعنى : (خداوند مى داند که تو اى پیامبر! نزدیک به دو ثلث شب و گاهى نصف شب و گاهى ثلث شب را قیام به عبادت مى کنى . و همچنین گروهى از مؤ منان چنین مى کنند. خدا شب و روز را مقدر مى کند (و آنچه در شب و روز واقع مى شود، مى داند) خدا دانست که نمى توانید آن را به آخر برسانید، لذا از شما (اوقات خواب و کارهاى دیگر را) در گذشت اکنون در شب ، آنچه از عبادت بر شما میسر است انجام دهید.)
در مجمع البیان نقل شده است که : فاصله میان اول سوره و آیه آخر سوره دوازده ماه بود. از سعید بن جبیر ده سال نقل شده است . دقت در آیات شریفه نشان مى دهد که اول آن در مکه نازل شده و آیه اخیر در مدینه طیبه نازل گشته است ؛ زیرا در آن زکات و جهاد آمده و آنها در مدینه بوده است .
۲ – (( (و من فتهجد به نافله لک عسى ان یبعتک ربک مقاما محمودا))) .
یعنى : (پاسى از شب را بیدار بمان و عبادت کن این عسیه اى است براى تو، تا خدایت تو را به مقام پسندیده اى برساند).
مجمع البیان مى گوید مفسران ، اتفاق نظر دارند در اینکه (مقام محمود؛ شفاعت ) است . در المیزان مى فرماید: آن مقام ، شفاعت کبرى است . روایات فریقین در آن متفق هستند. (عسى ) در آیه شریفه ، مفید حتمیت و یقین است . (۳)
به هر حال : آیه صریح است در اینکه عبادت شب که گفته اند منظور نافله شب است که در رسیدن به مقام محمود اثر دارد. ما با آن به مقام محمود نمى رسیم ولى نافله شب و بیدار ماندن در نزدیکى صبح در بیدارى و نورانیت دل و جان ما اثر دارد. آیه شریفه بسیار دقت است .
۳ – (( (تتجافى جنوبهم عن المضاجع یدعون ربهم خوفا و طمعا و مما رزقنا هم ینفقون . فلا تعلم نفس ما اخفى لهم من قرة اعین جزاء بما کانوا یعلمون ) )) (۴)
یعنى : (پهلوهاى آنها از خوابگاهها کنار مى شود (و از خواب لذیذ بر مى خیزند) و خداى خود را با عذاب و امید به رحمت ، مى خوانند. و از چشم روشن کن ، براى آنها نگهدارى شده است در مقابل آنچه انجام مى دهند.)
(( (قال : ما من محسنه الا و لها ثواب مبین فى القرآن الا صلوة اللیل فان عز اسمه لم بین ثوابها لعظم خطرها فقال : فلا تعلم نفس …))) (۵)
گویى عظمت و وسعت آن براى ما قابل درک نبوده است (فاعتبروا یا اولى الابصار).
۴ – (( ان المتقین فى جنات و عیون اخذین ما اتا هم ربهم انهم کانوا قبل ذلک محسنین کانوا قلیلا من اللیل ما یهجعون و بالا سحارهم یستغفرون و فى اموالهم حق للسائل و المحروم ))) (۶)
یعنى : (حقا که اهل تقوا در بهشتها و در چشمه سارهایى هستند، آنچه خداوند از نعمت به آنها داده دریافت کرده اند. آنها قبل از این در دنیا نیکوکاران بودند. کمتر شبى مى خوابیدند. در سحرها استغفار کرده و از خداوند مغفرت مى خواستند و در اموالشان حق معینى بود براى سائل و محروم ).
در تفسیر احسن الحدیث گفته ام که : ممکن است (قلیلا) راجع به همه شبها باشد؛ یعنى از شبها، کمتر شبى همه اش را مى خوابیدند بلکه در اکثر شبها بیدار شده و نماز شب مى خواندند. و در نزدیکهاى صبح ، استغفار مى کردند.
و اگر (قلیلا) راجع به شب تنها معنایشان آن است که کمى از شب را خوابیده و در بیشتر شبها بیدار بودند؛ نظیر: (قم اللیل الا قلیلا) در المیزان هر دو احتمال را فرموده است . نگارنده احتمال اول را قوى مى دانم ؛ زبرا به حکم (علم ان لن تحصوه فتاب علیکم ) (که گذشت ) نشان مى دهد که احتمال اول ، به طور دائم عملى نیست .
۵- (( (امن هو قانت انا ء اللیل ساجدا و قاتما یحدر الاخرة و یرجوا رحمة ربه قل هل یستوى الدین یعلمون و الدین لا یعلمون و الدین انما یتذکر اوالوا الالباب ). (۷)))
یعنى : (آیا آن کس که در ساعتهاى شب ، عبادت مى کند و ساجد و قائم است و از آخرت مى ترسد و رحمت خدایش را امید دارد؛ ماند کسى است که چنین نیست (آنها دانایانند) آیا برابرند آنهایى که مى دانند با آنهایى که نمى دانند، فقط عاقلان پند مى گیرند).
۶- (( (و من اللیل فاسجد له و سبحه لیلا طویلا). )) (۸)
یعنى : (در شب ، براى خدا نماز بخوان و در شب به طور طولانى ، خداى را تسبیح گوى ).
از مجموع آیات روشن مى شود که شب ، بهترین وقت اندیشیدن به خود و فرو رفتن در خود است ، که باید تهجد و نماز شب و قرآن خواندن در شب و خلوت با خدا را غنیمت دانست و به آن روى آورد. و شاید همه سر آن در: (( (ان ناشة اللیل هى اشد و طاو اقوم قلیلا))) باشد.

 پی نوشت ها:

۱- سوره مزمل ، آیه ۱-۸٫
۲-  یوره ئ مزمل ، آیه ۲۰٫
۳-  ر. ک : تفسیر احسن الحدیث .
۴-  سوره سجده ، آیه ۱۶ و ۱۷٫
۵-  مجمع البیان ،
۶-  سوره ذرایات ، آیه ۱۵ – ۱۹
۷-  سوره ئ زمر، آیه ۹٫
۸-  سوره دهر، آیه ۲۶٫