قلب سالم از منظر روایات

 یکی از سرمایه‌های نجات بخش در قیامت، قلب سلیم است، در حالی که مال و فرزند، سودی برای انسان ندارد؛ این قلبِ پاک است که ثمره‌اش عمل پاک می‌شود و در صحنه قیامت، نورانیت تولید می‌کند.

حجت‌الاسلام والمسلمین انصاریان در شرح فرازی از مناجات امام سجاد (ع)، ویژگی‌های قلب سالم را تشریح کرده است.

امام سجاد (علیه‌السلام) در بخشی از مناجات خود، آنجا که می‌فرماید: «وَاجْعَلْ سَلامَةَ قُلوبِنا فی ذِکْرِ عَظَمَتِکَ»، سلامتی دل را در یادآوری بزرگی خدا؛ از عنایات رحمانی می‌داند که جایگزین آرزوهای خیالی و وساوس شیطانی و غفلت‌ها قرار دهد.

یکی از سرمایه‌های نجات بخش در قیامت، قلب سلیم است، در حالی که مال و فرزند، سودی برای انسان ندارد؛ این قلب پاک است که ثمره‌اش عمل پاک می‌شود و در صحنه قیامت، نورانیت تولید می‌کند.

خداوند می‌فرماید: یَوْمَ لَایَنفَعُ مَالٌ وَ لَابَنُونَ* إِلَّا مَنْ أَتَی اللَّهَ به قلبٍ سَلِیمٍ» «1»

روزی که هیچ مال و اولادی سود نمی‌دهد، مگر کسی که دلی سالم [از رذایل و خبایث] به پیشگاه خدا بیاورد.

سلیم از ماده سلامت است؛ یعنی قلبی که از هر گونه بیماری و آفات اخلاقی و اعتقادی دور باشد یا قلبی که از عشق دنیا سالم باشد و غیر از خدا در آن نباشد.

امام صادق (علیه‌السلام) درباره این آیه فرمود:

دلِ سالم، دلی است که پروردگارش را دیدار کند، در حالی که جز او، در خود نداشته باشد، هر دلی که در آن شرک یا شک باشد، ساقط است. «2» یا فرمود: قلب سالم، قلبی است که از دنیا دوستی، سالم باشد. کسی که صداقتِ نیت داشته باشد، قلب سلیم دارد؛ زیرا پاک و سالم بودن دل از هواجس نفسانی، نیت را در همه کارها برای خدا خالص می‌گرداند. «3»

امام صادق (علیه‌السلام) می‌فرماید:

إِعْرابُ الْقُلُوبِ عَلی أَرْبَعَةِ أَنْواعٍ: رَفْعٍ وَ فَتْحٍ وَ خَفْضٍ وَ وَقْفٍ، فَرَفْعُ الْقَلْبِ فی ذِکْرِ اللَّهِ وَ فَتْحُ الْقَلْبِ فی الرِّضا عَنِ اللَّهِ، وَ خَفْضُ الْقَلْبِ فی الْاشْتِغالِ به غیرِ اللَّهِ، وَ وَقْفُ الْقَلْبِ فِی الغَفْلَةِ عَنِ اللَّهِ. «4»

حرکات دل‌ها چهار نوع است: رفع و فتح و جرّ و وقف. رفع دل یاد خداست، فتح دل خشنودی از خداست، جرّ دل پرداختن به غیر خداست و وقف دل غفلت از خداست.

در حدیث قدسی آمده است: هر گاه به دل بنده‌ام سر بزنم و ببینم که یاد من بر آن چیره گشته است، اداره و تربیت او را خود به عهده گیرم و همنشین و هم‌سخن و همدم او شوم. «5» این حدیث ترجمان دیگری از آیه اطمینان قلب است که خداوند می‌فرماید:

الَّذِینَ ءَامَنُواْ وَ تَطْمَئِنُّ قُلُوبُهُم به ذکرِ اللَّهِ أَلَا به ذکرِ اللَّهِ تَطْمَئِنُّ الْقُلُوبُ» «6»

[بازگشتگان به سوی خدا] کسانی هستند که ایمان آوردند و دل‌هایشان به یاد خدا آرام می‌گیرد، آگاه باشید، دل‌ها فقط به یاد خدا آرام می‌گیرد.

منظور آن است که با تمام قلب، متوجه او و عظمت و آگاهی و حاضر و ناظر بودنش گردد و این توجه، مبدأ حرکت و فعالیت در وجود او به سوی جهاد و تلاش و نیکی‌ها گردد و میان او و گناه، سد محکمی ایجاد کند.

حضرت علی (علیه‌السلام) می‌فرماید:

الذِّکْرُ ذِکْرانِ: ذِکْرُ اللَّهِ عَزَّوَجَلَّ عِنْدَ الْمُصِیبَةِ وَ أَفْضَلُ مِنْ ذَلِکَ ذِکْرُ اللَّهِ عِنْدَ ما حَرَّمَ عَلَیْکَ فَیَکُونُ حاجِزاً. «7»

ذکر، دو گونه است: یاد خدا بودن به هنگام گرفتاری‌ها و از آن برتر، آن است که خدا را در برابر محرمات یاد کند و میان او و حرام، سدی ایجاد کند. به همین دلیل است که در برخی روایات، ذکر خداوند به عنوان یک سپر دفاعی در برابر حوادث، برای سلامتی دل برشمرده شده است.

روزی پیامبر اکرم (صلی الله علیه و آله) به یارانش فرمود: سپرهایی برای خود فراهم کنید؛ گفتند: ای رسول خدا، آیا در برابر دشمنان اطراف خود سپر بسازیم؟ پیامبر فرمود: نه، از آتش دوزخ، بگویید: سُبْحانَ اللَّهِ وَ الْحَمْدُلِلَّهِ وَ لا الهَ الَّا اللَّهُ وَ اللَّهُ اکْبَرُ.«8»

در این راستا، امام سجاد (علیه‌السلام) هم در دعای خویش صفای دل خاصی را از درگاه حق، طلب می‌کند:

خدایا! بر محمد و آل محمد درود فرست؛ و ما را از کسانی قرار ده که پرده‌های عصمت اولیا را بر روی آن‌ها کشیدی و دل‌هایشان را به پاکی و صفا، ویژه گردانیدی و در سر منزل برگزیدگان، آن دل‌ها را به زیور فهم و شرم آراستی. «9»

پی نوشت‌ها:

(1)- شعرا (26): 88- 89.

(2)- بحار الأنوار: 67/ 239، باب 54، ذیل حدیث 7؛ الکافی: 2/ 16، حدیث 5.

(3)- بحار الأنوار: 67/ 239، باب 54، حدیث 7.

(4)- بحار الأنوار: 67/ 55، باب 44، حدیث 25؛ مستدرک الوسائل: 12/ 169، باب 101، حدیث 13799.

(5)- بحار الأنوار: 90/ 162، باب 1، ذیل حدیث 42؛ عدة الدّاعی: 249.

(6)- رعد (13): 28.

(7)- الکافی: 2/ 90، حدیث 11؛ وسائل الشیعة: 15/ 237، باب 19، حدیث 20369.

(8)- بحار الأنوار:، 90/ 171، باب 2، حدیث 13؛ وسائل الشیعة: 7/ 186، باب 31، حدیث 9073.