عدالت پروردگار در مورد اشخاصی که نسل در نسل ثروتمند هستند و به واسطه ثروت خود کارهای خیر و بخشش به مستمندان انجام می‌دهند، نیز به علت این که فشار زیادی در زندگی متحمل نمی‌شوند کفر نمی‌گویند، در مقابل افرادی که به علت فقر مالی و از روی ناچاری مرتکب گناه می‌شوند و ایمانشان زایل می‌شود، چه حکمی دارد؟

پاسخ :

ازیک طرف افراد بشر هم از نظر استعداد و هم از نظر شرایط اقتصادی و سیاسی در وضعیت‏های مختلفی قرار دارند. این تفاوت به دلیل اهداف و فلسفه خاصی است که بر جریان آفرینش انسان حاکم است.
از طرف دیگر تکالیف خداوند و بازخواست او از بندگان در قیامت، متناسب با امکاناتی است که در اختیار آنان قرار دارد.
حساب و بازخواست از اغنیا در قیامت و نیز مسیولیت آنان در دنیا، با حساب فقرا و مسیولیتشان برابر نیست.
هرکس در این دنیا امکانات بیشتری دارد مسیولیت بیشتری هم متوجه اوست. اگر کسی اندامی زیبا و یا استعداد خوب دارد در قبال آن مسیولیت بیشتری هم داشته علاوه بر آن خطرات فزونتری نیز او را تهدید می‏کند. کسی که قله کوه است اگر پرتاب شود بیشتر آسیب می‏بیند تا کسی که چند متری از کوه بالا رفته است. بنابراین تکلیف و مسیولیت هر فرد به میزان عقل ، ثروت و دیگر امکانات خدادادی او بستگی دارد.
خداوند می فرماید: "لا یکلّف الله نفساً الاّ وسعها" (1)یعنی هیچ کس را جز به اندازه توان و وسعش تکلیف نمی کند. وُسْع و توان هر کس با توجه به امکانات و شرایط و ویژگی هایی است که در آن قرار دارد و خود در به وجود آوردن آن ها هیچ گونه نقشی نداشته است؛ بر اساس این آیه، مطمیناً از کسی که از شرایط و امکانات مطلوب برخوردار نیست، به اندازه انسانی که آن شرایط و امکانات را دارد، تکلیف خواسته نمی شود؛ به همین خاطر می بینیم در قرآن مثلاً به زنان پیامبر می گوید: اگر کار زشتی از شما سر زند، عذاب تان دو چندان می شود.
 بلکه از نظر برخی از اندیشمندان کمال اخروی چیزی جز نسبت سرمایه‏ها و نعمت های دنیایی و در مقایسه با فعالیت و بهره‏برداری‏هایی که انسان کرده نیست،حال هرکس در هر سطحی که باشد (سود سرمایه .). مثلاً پاداش فردی که کل درآمدش یکصد تومان است، اگر 20 تومان آن را در راه خدا انفاق کند با پاداش فردی که یک میلیون تومان درآمد دارد و یکصد هزار تومان آن را در راه خدا انفاق می‏کند، برابر و یکسان نیست، زیرا اوّلی یک پنجم درآمدش و دومی یک دهم آن را انفاق نموده است. گذشته از این اعمال انسان علاوه بر این که باید از حُسن فاعلی و حُسن فعلی برخوردار باشد، یعنی قصدش خالص برای خدا و شکل عمل نیز مطابق فرمان خدا باشد که در مورد کارهای خیر بسیاری از ثروتمندان این مسیله صدق نمی‌کند.
از طرف دیگر فقیری که توان انجام کار خیر را ندارد، اگر واقعاً خواهان خدمت رسانی باشد، همان ثوابی را خواهد داشت که ثروتمند با انفاق خود به آن ثواب دست پیدا کرده است، زیرا نقش نیت در اعمال، بسیار مهم و اساسی است.
حضرت امام صادق(ع) می‏فرماید: "همانا بنده مومن آرزو می‏کند و می‏گوید:
خدایا! به من رزق و روزی وسیعی عطا فرما تا من هم بتوانم - مانند ثروتمندان - کارهای خیر انجام دهم. اگر آن فرد صداقت و پاکی نیت داشته باشد و خداوند این صداقت را در او ملاحظه نماید، به او اجر و ثوابی می‏دهد برابر با پاداشی که اگر ثروت زیاد و وسعت روزی داشت و با هزینه کردن پول‏ها در راه خدا، آن اعمال صالح را انجام می‏داد".(2)
 مساله مهم دیگر، امتحان نمودن اقشار مختلف مردم است که فقیر و غنی به فقر و غنایشان مورد امتحان قرار گیرند و دنیا که دار امتحان است بر اساس امکانات جریان دارد.
اما در مورد این مطلب که ثروتمندان به خاطر تمکن مالی به فقرا و نیازمندان کمک می کنند وفقرا به علت فقر مالی به گناه می افتند در پاسخ می گوییم :
ممکن است این مطلب صحیح باشد وواقعا برخی از ثروتمندان به خاطر تمکن مالی، کارهای خیر زیادی انجام دهند و عده ای از فقرا به خاطر فقر مالی، به گناه بیفتند، ولی این مطلب کلیت ندارد وبسیاری از ثروتمندان در عین تمکن مالی توفیق کارهای خوب را ندارند و بسیاری از فقرا با داشتن فقر مرتکب گناه نمی شوند وصورت خود را با سیلی سرخ نگه می دارند ولی عفت و پاک دامنی خود را از دست نمی دهند. فقر اگر با صبر و خویشتن داری همراه باشد، فضیلتی دارد که در خور توجه است که چه بسا ارزش انفاق ثروتمندان به درجه آن نرسد.
چه بسیار ثروتمندانی که ثروت آن ها را دچارغرور و سرکشی کرده، از رحمت خدا دور گشته اند! برای این مورد نمونه های فراوان هست.
از طرف دیگر چه بسیار افرادی که هیچ گونه امکانات نداشته اما به بالاترین مرتبه کمال انسانی رسیده اند و غالباً بهترین انسان ها از همین طبقه ضعیف و فقیر بوده اند.
پی‌نوشت‌ها:
1. آل عمران (3) آیه 133.
2. شیخ حر عاملی، وسایل الشیعه، چاپ بیروت، ج 1، ص 35.

قطاری كه به مقصد خدا می رفت ، لختی در ایستگاه دنیا توقف كرد و پیامبر رو به جهانیان كرد و گفت:
مقصد ما خداست. كیست كه با ما سفر كند؟
كیست كه رنج و عشق توامان بخواهد ؟
كیست كه باور كند دنیا ایستگاهی است تنها برای گذشتن ؟
قرن ها گذشت اما از بیشمار آدمیان جز اندكی بر آن قطار سوار نشدنداز جهان تا خدا هزار ایستگاه بود.
در هر ایستگاه كه قطار می ایستاد ، كسی كم می شد قطار می گذشت و سبك می شد ، زیرا سبكی قانون راه خداست .
قطاری كه به مقصد خدا می رفت، به ایستگاه بهشت رسید . پیامبر گفت اینجا بهشت است . مسافران بهشتی پیاده شوند،اما اینجا ایستگاه آخر نیست .

مسافرانی كه پیاده شدند ، بهشتی شدند .اما اندكی ،باز هم ماندند ،قطار دوباره راه افتاد و بهشت جا ماند.

آنگاه خدا رو به مسافرانش كرد و گفت :
درود بر شما ،راز من همین بود .آن كه مرا میخواهد ، در ایستگاه بهشت پیاده نخواهد شد .

و آن هنگام كه قطار به ایستگاه آخر رسیددیگر نه قطاری بود و نه مسافری .

از نظر علم و دین ثابت شده است که انسانها وقتی که از دنیا می روند ٬ ارواح آنها گهگاه با این جهان ٬ ارتباط برقرار می کنند ٬ و دانشمندانی نیز در این دنیا هستند که از طرق علمی و تجربی با ارواح گذشتگان ارتباط می گیرند.
از نظر روایات نیز این قضیه مسلم است ٬که ما در اینجا چند روایت نقل می کنیم :
۱) عبد الرحیم قصیر می گوید : « از امام سوال کردم : آیا روح مومن به دیدار خانواده اش می آید ؟ فرمود : بله از خداوند اجازه می گیرد ٬ خداوند نیز به او اجازه می دهد و دو تا فرشته به همراه او می فرستد به صورت بعضی از پرندگانی که روی دیوار می نشینند به دیار آنان می آید و به ایشان نگاه می کنند و کلامشان را می شنوند.۱

۲) اسحاق بن عمار می گوید : « به امام موسی کاظم (ع) عرض کردم : آیا روح مومن به دیدار خانواده اش می آید ؟ فرمودند : بله. عرض کردم : هر چند وقت یک بار به ملاقات ایشان می آید ؟ فرمودند : به اندازه فضیلت و قدر و منزلتی که هر کدام دارند . بعضی هر روز ٬ بعضی هر دو روز یک بار و بعضی هر سه روز یک بار و هرکدام که منزلتشان کم است هر جمعه. عرض کردم : در چه ساعتی می آیند ؟ فرمودند : هنگام ظهر و مانند آن. عرض کردم : در چه صورت و قیافه ای می آیند ؟ فرمودند : در شکل گنجشک یا کوچکتر از آن . خداوند فرشته ای را هم با او می فرستد تا آنچه مایه خوشحالی اوست به او نشان می دهد و آنچه مایه ناراحتی اوست از او می پوشاند . »۲

۳) امام صادق (ع) فرموده اند : « همانا مومنی که از دنیا رفته به دیدار خانواده ی خود می آید ٬ و خوبیها و خوشی های خانواده اش را می بیند ( و خوشحال می شود ) ٬ ولی کافر ٬ تنها بدی ها و ناخوشنودیها را می نگرد و خوشی ها را نمی بیند .( او غمگین می شود) »۳

۴) نیز آن حضرت فرمود : « هیچ مومن و کافری (که از دنیا رفته) نیست مگر اینکه هنگام ظهر به دیدار خانواده ی خود می آید ٬ و اگر مومن ببیند که خانواده اش به انجام کارهای نیک ٬ اشتغال دارند ٬ سپاس و حمد خدای را بر این نعمت ٬ بجا می آورد٬ و وقتی کافر ببیند که افراد خانواده اش به انجام کارهای نیک اشتغال دارند ٬ برای او موجب حسرت و ندامت خواهد شد.»۴

۵) یکی از اصحاب امام هفتم (ع) می گوید : « از امام کاظم (ع) پرسیدم : آیا میت از افراد خانواده اش دیدار می کند ؟ امام کاظم (ع) فرمود : آری . پرسیدم : در چه مقدار از زمان دیدار می کنند؟ امام فرمود : « در هر جمعه ٬ و در هر ماه و در هر سال یک بار ٬ به اندازه مقامی که آن مومن در پیشگاه خدا دارد. پرسیدم : آنها به چه شکلی به دیدار خانواده ی خود می آیند ؟ فرمودند: به شکل پرنده ی لطیفی که خود را به دیوارها می زند ٬ بر آنها اشراف پیدا می کند ٬ پس اگر آنها را در خیر و خوبی بنگرد ٬ خوشحال می شود ٬ و اگر آنها را در بدی و نیاز و اندوه ببیند ٬ غمگین می شود . »۵

۱) بحار ٬ ج۶٬ ص۲۵۷          ۲) همان
۳)فروع کافی ٬ ج۳ ٬ ص۲۳۰ - بحار٬ ج۶ ٬ص۲۵۶.                 ۴)همان مدرک
۵) همان مدرک -منظور این است که همان گونه که مرغها روی دیوارهای خانه شما می آیند و به آسانی رفت و آمد می کنند ٬ روح مومن نیز چنین است ٬ نه اینکه روح او در هیکل پرنده ای متجسد می شود.