زندگي و شخصيت دهخدا

علي اکبر دهخدا سال 1297 ه.ق ( 1257 خورشيدي) در تهران متولد شد. گر چه اجدادش قزويني بودند ، ولي پدرش "خان بابا خان" که از ملاکان متوسط قزوين بود ، پيش از ولادت وي از قزوين به تهران آمد و در اين شهر اقامت گزيد. ده ساله بود که پدرش فوت کرد و فردي به نام ميرزا يوسف خان قيم او شد . دو سال بعد ميرزا يوسف خان نيز در گذشت و اموال پدر دهخدا به فرزندان يوسف خان رسيد.

در آن زمان يکي از فضلاي عصر به نام شيخ غلامحسين بروجردي از دوستان خانوادگي دهخدا کار تدريس او را به عهده گرفت و دهخدا تحصيلات قديمه را در نزد وي آموخت.  وي مردي مجرد بود ، و حجره اي در مدرسه حاج شيخ هادي (در خيابان شيخ هادي کنوني) داشت که در آن به تدريس زبان عربي و علوم ديني مشغول بود. استاد دهخدا غالباً اظهار مي کرد که هر چه دارد ، در نتيجه تعليم آن بزرگ مرد بوده است. بعدها که مدرسه  سياسي در تهران افتتاح شد ، دهخدا در آن مدرسه مشغول تحصيل گرديد و با مباني علوم جديد و زبان فرانسه آشنا شد.

معلم ادبيات فارسي آن مدرسه محمد حسين فروغي ، موسس روزنامه "تربيت" و پدر ذکاء الملک فروغي بود که گاهي اوقات ، تدريس کلاس ادبيات را به عهده دهخدا مي گذاشت. چون منزل دهخدا در جوار منزل مرحوم آيت الله حاج شيخ هادي نجم آبادي بود ؛ وي از اين حسن جوار استفاده کامل مي برد و با وجود صغر سن مانند اشخاص سالخورده از محضر آن بزگوار بهره مند مي گشت. در همين ايام به تحصيل زبان فرانسه پرداخت و پس از درس خواندن در آن مدرسه ، به خدمت وزارت امور خارجه در آمد. سال 1281 شمسي هنگامي که 24 سال داشت ، معاون الدوله غفاري که به وزير مختاري ايران در کشورهاي بالکان منصوب شده بود ، دهخدا را با خود به اروپا برد و استاد حدود دو سال و نيم در اروپا و بيشتر در وين پايتخت اتريش اقامت داشت . وي در آنجا فراگيري زبان فرانسه و معلومات جديد را تکميل کرد.

مراجعت دهخدا به ايران مقارن با آغاز دوران مشروطيت بود. حدود سال 1325 هجري قمري (نهم خرداد 1286 هجري شمسي) با همکاري مرحوم جهانگيرخان و مرحوم قاسم خان ، روزنامه صور اسرافيل را منتشر کرد. اين روزنامه از جرايد معروف و مهم صدر مشروطيت بود. جذاب ترين قسمت آن روزنامه ستون فکاهي بود که با عنوان "چرند و پرند" به قلم استاد و با امضاي "دخو" نوشته مي شد. سبک نگارش آن در ادبيات فارسي بي سابقه بود و مکتب جديدي را در عالم روزنامه نگاري ايران و نثر معاصر پديد آورد. وي مطالب انتقادي و سياسي را با روش فکاهي طي مقالات خود در آن زمان منتشر مي کرد. پس از تعطيلي مجلس شوراي ملي در دوره  محمد علي شاه ، آزاديخواهان ناچار از کشور خارج شدند. دهخدا نيز به استانبول و از آنجا به اروپا رفت.

وي در پاريس با علامه قزويني معاشر بود. سپس به سوئيس رفت و در "ايوردن" سوئيس نيز سه شماره از "صوراسرافيل" را به کمک ميرزا ابوالحسن خان پيرنما (معاضد الدوله) منتشر کرد. آنگاه دوباره به استانبول رفته و در سال 1327 هجري قمري با مساعدت جمعي از ايرانيان مقيم ترکيه ، روزنامه "سروش" را به زبان فارسي منتشرکرد.

در دوران جنگ جهاني اول - که از سال 1914 تا 1918 ميلادي به طول انجاميد - دهخدا در يکي از روستاهاي چهارمحال بختياري منزوي بود و پس از جنگ به تهران باز گشت ؛ از کارهاي سياسي کناره گرفت و به خدمات علمي و ادبي و فرهنگي مشغول شد. مدتي رياست دفتر ( وزارت معارف ، رياست تفتيش وزارت عدليه ، رياست مدرسه  علوم سياسي و سپس رياست مدرسه عالي حقوق و علوم سياسي تهران به او محول گرديد ، تا اين که سه چهار روز قبل از شهريور 1320 و خلع سلطنت رضاخان ، از رياست آنجا معزول شد و از آن زمان تا پايان حياتش بيشتر به مطالعه و تحقيق و تحرير مصنفات گرانبهاي خويش مشغول بود.

دهخدا گاه براي تفنن ، شعر نيز مي سرود ؛ اما شاعري حرفه  اصلي او نبود. منظومه هاي معدودي از او توسط دکتر محمد معين گرد آوري شده است.

دکتر محمد معين ، اشعار دهخدا را به دو دسته تقسيم مي کند که عبارتست از : نخست ، اشعاري که به سبک متقدمان سروده است و بعضي از آنها داراي جزالت (فصاحت) و استحکامي است که تشخيص آنها از گفته هاي شعراي قديم دشوار مي نمايد. دوم : اشعاري است که در آنها تجدد ادبي به کار رفته است. بسياري از اديبان معاصر ، مسمط "يادآر ز شمع مرده يار آر" دهخدا را نخستين نمونه شعر نو به شمار مي آورند. دهخدا شعر "ياد آر ز شمع مرده ياد آر"  را در يادبود ميرزا جهانگير خان شيرازي ، مدير روزنامه صور اسرافيل سروده است.

اي مرغ سحر ، چو اين شب تار                                  بگذشت ز سر سياهکاري

وز تحفه روح بخش اسحار                                          رفت از سر خفتگان خماري

بگشود گره ز زلف زر تار                                             محبوبه نيلگون عماري

يزدان به کمـال شد پديدار                                          واهريمن زشت خو حصاري 

                                          ياد آر ز شمع مرده ياد آر

اي مونس يوسف اندر اين بند                                      تعبير عيان چو شد تو را خواب

دل پر ز شعف، لب از شکر خند                                    محسود عدو به کام اصحاب

رفتي بر يار خويش و پيوند                                            آزاد تر از نسيم و مهتاب

زان کو همه شام با تو يک چند                                     در آرزوي وصال احباب

                                         اختر به سر شمرده يار آر

چون باغ شود دوباره خرم                                             اي بلبل مستمند مسکين

وز سنبل و سوري و سپرغم                                          آفاق نگارخانه ي چين

گل سرخ و به رخ عرق ز شبنم                                         تو داده ز کف قرار و تمکين

زان نو گل پيش رس که در غم                                        ناداده به نار شوق تسکين

                                     از سردي دي ، فسرده يار آر

اي همره تيه پورعمران                                                  بگذشت چو اين سنين معدود

وان شاهد نغز بزم عرفان                                                بنمود چو وعد خويش مشهود

وز مذبح زر چو شد به کيوان                                           هر صبح شميم عنبر و عود

زان کو به گناه قوم نادان                                                در حسرت روي ارض موعود

                                   بر باديه جان سپرده، يادآر

چون گشت ز نو زمانه آباد                                             اي کودک دوره ي طلايي

وز طاعت بندگان خود شاد                                            بگرفت ز سر خدا، خدايي

نه رسم ارم، نه اسم شداد                                           گل بست زبان ژاژخايي

زان کس که ز نوک تيغ جلاد                                          ماخوذ بجرم حق ستايي

                                     تسنيم وصال خورده، يادآر

منبع تبیان