یا حسرتا:

((يا حسرتا)) در اصل ((يا حسرتى )) بوده (حسرت به ياء متكلم اضافه شده است ) و حسرت به معنى اندوه و غم بر چيزهائى است كه از دست رفته و پشيمانى ببار آورده است .
((راغب )) در مفردات مى گويد: اين كلمه از ماده ((حسر)) (بر وزن حبس ) به معنى برهنه كردن و كنار زدن لباس است ، و از آنجا كه در موارد ندامت و اندوه بر گذشته گوئى پرده هاى جهل كنار رفته ، اين تعبير به كار مى رود.
آرى هنگامى كه انسان وارد عرصه محشر مى شود و نتيجه تفريطها، و مسامحه كاريها و خلافكاريها و شوخى گرفتن جدى ها، را در برابر چشم خود مى بيند، فريادش به ((وا حسرتا)) بلند مى شود، اندوهى سنگين توأ م با ندامتى عميق بر قلب او سايه مى افكند، و اين حالت درونى خود را بر زبان آورده و به صورت جمله هاى فوق بيان مى دارد.

در اينكه جنب الله در اينجا به چه معنى است ؟ مفسران احتمالات فراوانى داده اند.
واقع اين است كه ((جنب )) در لغت به معنى پهلو است و سپس به هر چيزى كه در كنار چيزى قرار گرفته باشد اطلاق مى شود همانگونه كه ((يمين )) و ((يسار)) به معنى طرف چپ و راست بدن است ، سپس به هر چيزى كه در اين ناحيه قرار گيرد يمين و يسار گفته مى شود در اينجا ((جنب الله )) نيز به معنى تمام امورى است كه در جانب پروردگار قرار دارد: فرمان او، اطاعت او، قرب او، كتب آسمانى كه از ناحيه او نازل شده است ، همه در معنى آن جمع است .
و به اين ترتيب گنهكاران اظهار ندامت و پشيمانى و غم و اندوه و حسرت نسبت به تمام كوتاهيهائى كه در برابر خداوند داشتند مى كنند، مخصوصا روى مساءله سخريه و استهزا نسبت به آيات و رسولان او انگشت مى نهند، چرا كه عامل اصلى تفريطهاى آنها همين بى اعتنائى و شوخى پنداشتن اين حقايق بزرگ بر اثر جهل و غرور و تعصب است .

تفريط در جنب الله :

گفتيم ((جنب الله )) در آيات مورد بحث معنى وسيعى دارد كه هر گونه مطلبى را كه مربوط به خداوند است شامل مى شود، و به اين ترتيب تفريط در اين قسمت شامل تمام انواع تفريطها در اطاعت فرمان او، و پيروى از كتب آسمانى ، و اقتدا به انبياء و اولياء مى گردد.
به همين دليل در روايات متعددى از ائمه اهل بيت (عليهم السلام ) مى خوانيم كه ((جنب الله )) به امامان تفسير شده است ، از جمله در روايتى در اصول كافى از امام موسى بن جعفر (عليه السلام ) در تفسير ((يا حسرتا على ما فرطت فى جنب الله )) چنين آمده : جنب الله امير المؤ منين (عليه السلام ) و كذلك من كان بعده من الاوصياء بالمكان الرفيع الى ان ينتهى الامر الى آخرهم ((جنب الله امير مؤ منان (عليه السلام ) و همچنين اوصياى بعد از او هستند كه مقام والائى دارند، تا به آخرين نفر آنها برسد (كه حضرت مهدى ارواحنا فداه مى باشد) )).
و نيز در تفسير على بن ابراهيم از امام صادق (عليه السلام ) مى خوانيم : ((نحن جنب الله )): ((جنب الله مائيم )).
همين معنى در روايات ديگرى از ائمه ديگر (عليهم السلام ) نيز نقل شده است .
همانگونه كه بارها گفته ايم اين تفسيرها از قبيل بيان مصداقهاى روشن است ، چرا كه مسلم است پيروى از مكتب امامان پيروى از پيامبر و اطاعت فرمان خدا است چرا كه آنها از خود چيزى نمى گويند.
در حديث ديگرى مصداق روشن حسرتداران روز قيامت را ((عالمان بى عمل )) معرفى مى كند، در كتاب ((محاسن )) از امام باقر (عليه السلام ) آمده است :
ان اشد الناس حسرة يوم القيامة الذين وصفوا العدل ثم خالفوه ، و هو قول الله عزوجل ان تقول نفس يا حسرتا على ما فرطت فى جنب الله :
((از همه مردم متاءسف تر در روز قيامت كسانى هستند كه طريقه حق و عدالت را براى مردم توصيف كردند سپس خود به مخالفت برخاستند و اين همان است كه خداوند متعال مى گويد: ان تقول نفس يا حسرتا على ما فرطت فى جنب الله .

پس در اینجا (جنب الله ) نیز به معنى تمام امورى است که در جانب پروردگار قرار دارد