شب ‌زنده‌‌داري

اوّلين دستور خداوند براي پيامبر اعظم«صلی الله علیه وآله و سلم»شب ‌زنده‌داري است. ميزان اين شب‌زنده‌داري را نيز معيّن مي‌فرمايد:

«قُمِ اللَّيْلَ إِلاَّ قَليلاً، نِصْفَهُ أَوِ انْقُصْ مِنْهُ قَليلاً، أَوْ زِدْ عَلَيْهِ وَ رَتِّلِ الْقُرْآنَ تَرْتيلاً»[1]

 بر اين اساس، شب‌زنده‌داري آن حضرت از شگفتي‌هاي سيره ايشان به‌شمار مي‌آيد. هر چند اين دستورالعمل براي شخص پيامبر«صلی الله علیه وآله و سلم» نازل شده است، امّا هركس قصد سير و سلوك دارد، با اجراي اين دستورالعمل در حد توان خويش مي‌تواند به مقاماتي عرفاني دست يابد.

 پيامبر اكرم«صلی الله علیه وآله و سلم» نیمه دوّم شب را بيدار بودند. عبادت و نماز شب ایشان نیز متفرّق بود. به صورتی که دو ركعت نماز مي‌خواندند و پس از کمی استراحت، مجدداً وضو مي‌گرفتند و دو ركعت نماز دیگر به جا می‌آوردند و به همین صورت ادامه می‌دادند تا نزدیک اذان صبح که نماز شفع و وتر را می‌خواندند. و در هر صورت برای شب زنده داری اهمیّت ویژه‌ای قائل بودند. قرآن شريف نیز بر تهجّد و شب‌بیداری تأکید دارد.

 مسلمان باید اوّل شب را به استراحت بپردازد و خود را برای شب زنده‌داری در دل شب آماده کند. ولی متأسّفانه برخی مسلمانان عکس آن عمل می‌کنند؛ به گونه‌ای که رسم شده است از اذان مغرب و عشاء تا نیمه شب بیدار باشند و از نصف شب تا صبح بخوابند. دستور اسلام که در قرآن مجید و روایات شریف اهل بیت «سلام الله علیهم» آمده است، استراحت در دو سوّم اوّل شب و بيداري در يک سوّم ديگر مي‌باشد:

 «... يَنَامُونَ فِي أَوَّلِ اللَّيْلِ فَإِذَا ذَهَبَ ثُلُثَا اللَّيْلِ أَوْ مَا شَاءَ اللَّهُ فَزِعُوا إِلَي رَبِّهِمْ رَاغِبِينَ رَاهِبِينَ طَامِعِين...» [2]

 سیره پيغمبر اكرم«صلی الله علیه وآله و سلم» و ائمه اطهار«سلام الله علیهم» چنین بوده است که پس از اقامه نماز مغرب و عشاء و به جا آوردن نوافل، به استراحت می‌پرداخته‌اند و در نیمه دوّم شب بیدار بوده‌اند. علمای بزرگ، دانشمندان و کسانی که موفّقیّتی کسب کرده‌اند نیز از همین سیره تبعیّت کرده‌اند و در نیمه دوّم شب علاوه بر عبادت و راز و نیاز با خدای سبحان، به امور علمی و تحقیقی خود نیز رسیدگی می‌کرده‌اند. علمای بزرگواری نظیر علامه طباطبائي«ره» و مرحوم صاحب جواهر«ره»، در ذیل کتاب‌های ارزشمندی همچون تفسیر المیزان و جواهرالکلام، ساعت ختم مکتوبات یا حلّ مشکلات و سؤالات علمی خود را اندکی مانده به اذان صبح، نوشته‌اند.

 پایبندی حضرات معصومین«سلام الله علیهم» به شب زنده‌داری و اهتمام بزرگان دین به این امر مهم، حاکی از اهمیّت فوق‌العاده احیاء و شب بیداری در مکتب انسان‌ ساز اسلام است. به همین جهت احیاء و شب زنده‌داری به عنوان یکی از مستحبّات مؤکّد در شب‌های قدر تعیین شده است؛ بنابراین اهل معرفت نیز باید شب زنده‌دار باشند.

 البته سالک باید به دو نکته مهم در خصوص شب‌ بیداری توجّه داشته باشد: اوّل آنکه مراقب باشد اوقات خود را به بطالت نگذراند و احیاء او همراه با توجّه به حضرت حق باشد. دوّم آنکه شب بیداری او برای انجام وظایف روزانه و به‌‌ جا آوردن واجبات، مضر نباشد. به همین جهت، توصیه می‌شود اوقات خود را تقسیم نماید و به میزان کافی استراحت کند، تا هم توفیق شب‌ زنده‌داری را از دست ندهد و هم از تحصيل و کار و وظایف دیگر غافل نماند. 

 سالک باید بداند که بدون احیاء شبانه به‌‌ جائی نمی‌رسد. لااقل باید یک ساعت قبل و بعد از اذان صبح بیدار باشد. معنا ندارد کسی قصد سیر و سلوک داشته باشد، ولی هنگام اذان صبح خواب باشد. كسي كه هنگام طلوع فجر خواب باشد، مورد نفرين حيوانات است تا چه‌ رسد به نفرين ملائكه و از برکاتی که سحرگاهان نصیب اهل دل می‌شود، محروم می‌ماند.

 دوش وقت سحر از غصّه نجاتم دادند * و اندر آن ظلمت شب آب حياتم دادند

 از اين‌رو، به كساني كه قصد سير و سلوك و خودسازي معنوي دارند توصيه مي‌شود به هر اندازه كه در توان ايشان است ـ هر چند از كار روزانه بسيار خسته باشند ـ حداقل نيم ساعت قبل از اذان صبح تا نيم ساعت بعد از اذان صبح به عبادت بپردازند. در اين يك ساعت خيلي كارها مي‌توان كرد. همانطور که قبلاً نیز بدان اشاره شد، طالب معرفت باید قبل از نماز صبح، نماز شب بخواند و پس از اقامه نماز صبح (حتّی المقدور به جماعت)، دقایقی به تلاوت قرآن شریف بپردازد و در ابتدای روز، با قرآن کریم انس بگیرد. بعد از آن، یک توسّل روزانه به محضر مقدّس چهارده معصوم«سلام الله علیهم»، داشته باشد. پيامبر اکرم«صلی الله علیه وآله و سلم» و حضرت زهرا«سلام الله علیها» را با زیارات مختصری که در کتاب مفاتیح الجنان آمده است، زیارت کند و زيارت جامعه کبيره را بخواند. در این صورت، نماز شب و نماز صبح خود را در افضل اوقات اقامه کرده‌‌ و به قرآن کریم و عترت«سلام الله علیهم» که دو بال پرواز هستند، متوسّل شده‌ است. مداومت روزانه بر اين برنامه صبحگاهی، در پیشرفت سير و سلوک اثرات فراواني دارد. موفّقيت انسان در زندگي و تأمين آتيه نیز، به بیداری و عبادت سحرگاهان بستگي دارد.

 [1] مزمل/2-4