نماز صحیح سه قسم دارد:

1- نمازی که موجب رفع تکلیف می‌شود؛ یعنی نمازگزار آن را از نظر شرعی صحیح می‌خواند و کلیه شرایط صحت را دارا می‌باشد، اما آداب ظاهری و باطنی نماز رعایت نمی‌شود؛ به عبارت دیگر، نمازگزار هنگام خواندن نماز به کارهای خود فکر می‌کند یا با دستها و موهای خود بازی می‌کند. چنین نمازی موجب رفع تکلیف می‌شود، اما دارای تأثیرتربیتی و معنوی نیست و نزد خداوند ارزشی ندارد و نمی‌تواند عامل صعود انسان به معراج شود، که «الصلوة معراج المؤمن.»

2- نمازی است که خضوع ظاهری در آن رعایت می‌شود و نمازگزار علاوه بر آنکه نماز را صحیح می‌خواند، کلمات راشمرده ادا می‌کند و رکوع وسجود آن‌را به طور کامل انجام می‌دهد، آداب ظاهری نماز را نیز مراعات می‌کند؛ یعنی اذان و اقامه می‌گوید، نماز را با رعایت ترتیل می‌خواند و مستحبات آن‌را نیز انجام می‌دهد، اما در نماز حضور قلب و خشوع ندارد. با تمام وجود به خداوند توجّه ندارد و افکارش متوجّه امور دنیاست. از پیامبر اکرم(ص) نقل شده است که فرمودند:

«من صلی رکعتین لم یحدث فیهما نفسه بشیء من الدنیا غفر له ما تقدم من ذنبه»21

کسی که دو رکعت نماز بگزارد و در آن دو رکعت دراندیشه ی امری از امور دنیا نباشد، تمام گناهان گذشته ی او بخشیده می‌شود.

مرحوم شیخ حرّ عاملی(ره) روایتیرا در وسائل الشیعه نقل می‌کند و می‌گوید: حِماد که یکی از راویان جلیل‌القدر، مورد اعتماد و از اصحاب اجماع است؛ یعنی روایتهایش را تمام اصحاب قبول دارند، می‌گوید: روزی خدمت امام صادق(ع) شرفیاب شدم. امام(ع) فرمودند: حماد! آیا نماز خواندن می‌دانمی! گفتم: بلی ای فرزند رسول خدا! حضرت فرمودند: برخیز دو رکعت نماز بخوان. حماد می‌گوید: دو رکعت نماز معمولی خواندم، دیگر باقی روایت ذکر نشده است؛ اما معلوم می‌شود که نماز اوصحیح بوده، ولی خشوع را مراعات نکرده است. حماد می‌گوید: نماز را تمام کردم؛ چهره ی مبارک حضرت امام صادق(ع) درهم کشیده شد و فرمودند: حیف است یکمسلمان پس از شصت سال نماز خواندن، شیوه ی صحیح آن را نداند. حماد می‌گوید: در برابر امام صادق(ع) شرمنده شدم. امام(ع) فرمودند: من دو رکعت نماز می‌خوانم. امام(ع) ابتدا اذان و اقامه گفتند و سپس نماز را با حضور قلب و با رعایت آداب ظاهری و باطنی به‌جا آوردند. بعد فرمودند: حماد این‌گونه نماز بخوان.

3- نمازی است که دارای خشوع باشد؛ یعنی نمازگزار آداب ظاهری و باطنی نماز را رعایت کند، در نماز حضور قلب داشته باشد، هنگام نماز خود را درمحضر خداوند احساس کند و به یقین بداند که پروردگار عالم او را می‌بیند. پیامبر اکم(ص) می‌فرمایند:

«اعبدالله کانک تراه و ان لم تکن تراه فانّه یراک.»[1]

خداوند را آن‌چنان پرستش کن که گویی او را می‌بینی و اگر تو او را نمی‌بینی،‌پس مسلّماً او تو را می‌بیند.

قرآن شریف می‌فرماید:

﴿قد افلح المؤمنون. الّذین هم فی صلاتهم خاشعون.﴾[2]

همانا اهل ایمان رستگار می‌شوند. آنان‌که درنماز خشوع می‌ورزند.

از پیامبر اکرم(ص) سؤال شد،‌«خشوع چیست؟ حضرت فرمودند: خشوع عبارت است از تواضع و فروتنی در نماز واینکه بنده قلب خود را به طور کامل متوجّه خدا سازد.»[3]

حضور قلب در عبادات، روح و روانآنها محسوب می‌شود و نورانیت و مراتب کمال عبادتها به خشوع و مراتب آن بستگی دارد. هیچ عبادتی بدون حضور قلب، مقبول درگاه احدیت واقع نمی‌شود و مورد لطف و رحمت ربوبی قرار نمی‌گیرد. خداوند در قرآن کریم می‌فرماید:

﴿و استعینوا بالصّبر و الصّلوة و انّها لکبیرة الا علی الخاشعین.﴾[4]

از شکیبایی و نماز یاری جویید و این دو جز برای اهل خشوع، امری بزرگ و دشوار است.

آنان‌که به مقام خشوع نرسیده باشند، نماز واقعی برایشان دشوار و سنگین است. چنین افرادی به خاطر ترس از جهنم و طمع بهشت نماز می‌خوانند. همه ی اشخاص می‌توانند در نماز خضوع و خشوع را مراعات کنند، به شرط آنکه تمرین کافی در این زمینه داشته باشند و نیز دارای اراده‌ای قوی باشند.