تیمم

"یا أَیُّهَا الَّذینَ آمَنُوا إِذا قُمْتُمْ إِلَى الصَّلاةِ فَاغْسِلُوا وُجُوهَکُمْ وَ أَیْدِیَکُمْ... فَلَمْ تَجِدُوا ماءً فَتَیَمَّمُوا صَعیداً طَیِّبا... ما یُریدُ اللَّهُ لِیَجْعَلَ عَلَیْکُمْ مِنْ حَرَجٍ وَ لکِنْ یُریدُ لِیُطَهِّرَکُمْ وَ لِیُتِمَّ نِعْمَتَهُ عَلَیْکُمْ لَعَلَّکُمْ تَشْکُرُون "2؛ از آیه استفاده می‌شود که خاک همچون آب مایة پاکیزگی است. چنانچه حضرت محمدs فرمودند: "زمین برای من مسجد قرار داده شد و خاک، پاک و پاک کننده است".3 وجه طهور بودن خاک جز به رؤیت پلیدی­های معنوی و روح این کثافات ظاهری و مشاهدۀ تواضعی که از مسّ خاک و مسح آن بر اعضای بدن برای آدمی پدید می‌آید درک نمی‌شود؛ زیرا مقصد اصلی از وضو، پاکیزه ساختن نفس آدمی از پلیدی­های معنوی است... و آنگاه که دستیابی به آب ممکن نباشد و یا اینکه برای انسان ضرر داشته باشد، عوض آن باید چیزی باشد که تطهیر باطن از آن حاصل شود و آن همان مسّ خاک است که به بازگشت به حقیقت آدمی که عدم محض باشد اشاره دارد و در ظاهر نشانه تواضع است که فنای انیّت و منیّت باشد. در نتیجه طهارت باطنی که از آب و علم حاصل می‌شود، از تیمم حاصل می‌شود و فقط طهارت ظاهر باقی می‌ماند و چون طهارت باطن مهم است و امکان طهارت ظاهری هم ممکن نبود، به همان طهارت باطن که عمده است کفایت می‌شود.4

در آیة شریفه، اگر[تنها] می‌فرمود که وضو بگیرید برای آنکه پاک شوید؛ انسان گمان می‌کرد که این آب ظاهر بدن را شستشو می‌کند و به انسان طهارت ظاهری می‌دهد؛ اما این معنا را درباره تیمم هم دارد و می‌فرماید: صورت را خاک مال کنید تا پاک شوید. بنابراین طهارت مورد نظر پاک شدن از انانیّت است. 5

اما درباره اینکه چگونه تیمم، طهارت را به ارمغان می­آورد، باید گفت: چون ثمرة تیمم، خضوع است و این خود نوعی توبه، از طرفی توبه هم طهارت انسان از رجس و پلیدی گناه است؛ بنابراین تیمم منشأ طهارت می­باشد. در نتیجه طهارت ظاهری که با آب حاصل می‌شود، گرچه با تیمم بر خاک حاصل نمی‌گردد، لیکن فروتنی و بندگی را به ارمغان می‌آورد. پس از این جهت، آب و خاک با یکدیگر یکسانند و چون لازم نیست کمیّت و کیفیّت تیمم که بدل از وضو است مانند وضو باشد (مسح سر و پاها در تیمم لازم نیست)؛ بنابراین اسرار و حکمت و آداب طهارت برگرفته از خاک یعنی تیمم، همانند طهارت برگرفته از آب، یعنی وضو می­باشد.6

ملا احمد نراقیw در بیان سرّ تیمم چنین می­فرماید: در تیمم امر شده است که اعضای خود را خاک آلود نماید در وقتی که آب میسر نباشد و باید در آن وقت متذکر شود به اینکه: حال که شستن آن اعضا ممکن نیست، باید آنها را به جهت اینکه مباشرت امر دنیا کرده­اند، پست و ذلیل نمود و شکستگی و فروتنی را پیش آورد، پس آن اعضا را به خاک بسایید.7