اقامه نماز در سفرهای مهاجرتی و پیکارگری

یکی دیگر از موضوعات شگفت انگیز در خصوص نماز در قرآن که سخت جلب توجه می کند وخواننده را به مطالعه بیشتر وا می دارد اقامه نماز درسفر های مهاجرتی وپیکارگری است که بیم همه نوع خطر در آن می رود و این موضوع ، اهمیت ویژه ای به نماز می بخشد وانسان را به طرح این پرسش وامی دارد که: مگرچه حکمتی در تشریع نماز است که حتی در چنین هنگامه ای خطرناک نیز نباید آنرا ترک نمود.

در صورتیکه همه گونه احتمال خطر و آسیب در آنها می رود؟

برای مهاجرین ، یعنی هر آنکس که از قلمروشرارت شرک گرایان خارج گردد و از وطن خویش به خاطر عقیده وایمانش بگذرد و به سرزمین اسلام هجرت کند(1) خطر بیدار وآگاه شدن دشمن ، شروع به تعقیب آنها نمودن وغافلگیر کردن آنان وجود دارد و برای آنهایی که به جهاد می‌روند خطر حمله ناگهانی دشمن یا شبیخون زدن به آنها ، با این همه با دقت در آیات زیر مشاهده می کنیم که در چنین شرایط خطرناک وخاصی هم ،باز ترک نماز جایز نیست بلکه آنچه در این سفرها مجاز شمرده می شود« گزاردن اقتصاری» آن است (2)

«وَ مَنْ یُهاجِرْ فی سَبیل اللهِ یَجِدْ فی الأرضِ مراغماً کثیراً وسَعَةً ومَنْ یخرج من بیته مهاجراً اِلی الله وسولِهِ ثم یُدْرِکْهُ المَوْتُ فقدوقَعَ أَجْرُهُ عَلَی اللهِ وکان اللهُ غفوراً رحیماً. وَ اِذاضَرَبتُم فی الأرضِ فَلَیْسَ علیکمْ جناحٌ أن تقصرُوا مِن الصلوة اِن خفْتُمْ أن یَفْتِنَکُمُ الذین کفروا اِنّ الکافرین کانوالکم عدواً مبیناً و اذا کُنْتَ مِنهم فأقمت لهُمُ الصلوة فَلْتَقُمَ طائفة ٌ منهم معک وَلْیَأخذوا أسْلِحَتَهُمْ فاذا سَجِدوُا فلیکونوا مِنْ ورائکم ولَْْتَأتِ طائفة ٌ أخری لم یُصَّلُْوا فَلْیَصِلُّوا مَعَک و.... اِنَّ اللهَ أعَدَّ للکافرین عذاباً مهیناً.»(3)

«وهرکس درراه خدا ( از وطن خویش ) هجرت کند در زمین ( پهناور خدا ) برای آسایش وگشایش امورش جایگاه بسیار خواهد یافت وهر گاه کسی از خانه خویش برای هجرت به سوی خدا و رسولش – صلی الله علیه و آله – ( وحفظ ایمان ) بیرون آید و در سفر ،مرگ وی را فرا رسد اجر وثواب چنین کسی بر خداست و خدا پیوسته آمرزنده ومهربان است .

وهنگامیکه درسفر باشید باکی برای شما نیست که نماز را کوتاه به جای آرید ، هر گاه بیم آن داشته باشید که کافران شما را به رنج وهلاکت اندازند که دشمنی کفار نسبت به شما ( مسلمین ) کاملاً آشکار است.

وهر گاه ( در سفرهای جهادی ) شخص تو ( یا فرمانداران از طرف تو ) در میان سپاه اسلامی باشی ونماز بر آنان به پای داری باید سپاهی با تو مسلح به نماز بایستد چون سجده نماز به جای آورند این سپاه برای حفاظت رفته وگروهی که نماز نخوانده اند به نماز بایستند.

البته با لباس جنگ وبا اسلحه ، زیرا کافران آرزو وانتظار دارند که شما از اسلحه واسباب خودغفلت کنید که ناگهان یکباره به شما حمله آورند وچنانچه بارانی یا مرضی شما را از بر گرفتن سلاح به رنج اندازد باکی نیست اسلحه را فرو گذارید ولی البته از دشمن در حذر باشید ( لیکن به وعده خدا مطمئن باشید ) که خدا بر کافران عذاب خوارکننده مهیا ساخته است.»

در شأن نزول این آیات گفته شده هنگامیکه پیامبر – صلی الله علیه و آله – با عده ای از مسلمانان به عزم مکه به سرزمین حدیبیه وارد شدند ، وجریان به گوش قریش رسید خالد بن ولید به سرپرستی یک گروه 200 نفری برای جلوگیری از پیشروی مسلمانان به سوی مکه در کوههای نزدیک مکه مستقر شدند.

هنگام ظهر ،بلال اذان گفت وپیامبر – صلی الله علیه و آله – با مسلمانان ، نماز ظهر را به جماعت ادا کردند ، خالد از مشاهده این صحنه در فکر فرو رفت و به نفرات خودگفت: درموقع نماز عصر که در نظر آنها بسیار پر ارزش است، باید از فرصت استفاده کرد و با یک حمله برق آسا و غافلگیرانه در حال نماز کارشان را ساخت.

در این هنگام آیه فوق نازل شد و برای پیشگیری از حمله دشمن دستور نماز خوف را به مسلمانان داد و این از موارد اعجاز قرآن است که پیش از اقدام دشمن، نقشه‌‌های آنان را نقش بر آب کرد و خالد بن ولید با مشاهده این صحنه ایمان آورد و مسلمان شد(4)

این آیات شریف به خوبی تکلیف و وظیفه مسلمانان را در سفرهای مهاجرتی و جهادی مشخص ساخته است ولی به آنان دستور ترک نماز به خاطر حفظ جان نداده بلکه دستور داده که در این گونه سفرها نماز را قصر و شکسته و در سفرهای جهادی، نماز خوف به جای آورند و در ادامه آیات می فرماید :

«فإذا قضیتم الصلوة فاذکروا اللهَ قیاماً و قعوداً و عَلی جُنُوبِکُم فاذا اطْمَأنَنْتُم فأقیموا الصّلوةِ انّ الصّلوة َ کانَتْ علی المُؤمنین کتاباً موقوتاً.»

«پس آنگاه که از نماز فراغت یافتید (خصوص در حال جنگ که از نماز کامل بازماندید) باز در همه احوال، ایستاده و نشسته و بر پهلو و هر حال که توانید خدا را یاد کنید سپس که از آسیب دشمن ایمن شدید در این حال نماز (کامل) به جا آرید که نماز برای اهل ایمان حکمی واجب و لازم است(5)»
برخی در تفسیر این آیه نظر دارند که منظور آیه این است که: هنگامی که بخواهید نماز بخوانید اگر از صحت و سلامت بهره‌مند هستید، نماز را ایستاده و اگر نمی تواند نشسته و اگر نمی تواند بر پهلو آرمیده بخوانید، چرا که از دیدگاه قرآن هیچ انسان عاقل و خردمندی نمی تواند نماز را ترک کند.و در مورد (فإذا اطْمَاْنَنْتُم) دو نظر آمده است:
1 – به باور گروهی، منظور این است که: هنگامی که با از میان رفتن خطر آرامش خاطر یافتید نماز را به صورت تمام بخوانید.
2 – به باور گروهی دیگر : هنگامی که به وطن خویش رسیدید نماز را تمام بخوانید(6)این برنامه انسان ساز عبادی و روحی از آنچنان جایگاه بلندی برخوردار است که خدای جهان آفرین به هیچ عنوان اجازه ترک آن را نمی دهد و روشن می‌سازد که انسان توحیدگرا در هر حال و در هر شرایط، مطلوب یا نامطلوب، در اوج پیروزی و یا در خطر یورش دشمن، در اوج سلامت یا بیماری و رنج و ناتوانی، هنگام شادی یا اندوه، باید نماز را به پا دارد و به هر صورت ممکن با سرچشمه هستی به راز و نیاز بپردازد، چرا که نماز یاد خداست و آرامش دهنده دلها و بنابراین ، انسان همواره به این نیروی معنوی و این برنامه سازنده احتیاج دارد و بر همین اساس خدای فرزانه هم نماز خوف را مقرر داشته و هم خاطرنشان می‌سازد که در هر حال خدای را یاد کنند(7)

پی نوشت ها:

1. فضل بن حسن طبرسی مجمع البیان ، ج3 ، جزء 5 و 6 ، ص 294.
2. محمد جواد شفیعیان ، نماز عصیانی علیه شرک، ص 27.
3. نساء، / 100 و101 و102 .
4. حسن راشدی، نماز شناسی، ج 1، ص 197، و در تفسیر مجمع البیان این جنگ را در منطقة عسفان و ضجنان دانسته است. طبرسی، همان، ج 3، جزء 5 و 6، ص 304.
5. نساء / 103.
7.فضل بن حسن طبرسی، همان، ج 3، ص 307.
7.فضل بن حسن طبرسی، همان، ج 3، ص 311.